تفسیر داستان های تمثیلی صادق هدایت و جلال آل احمد (آب زندگی، سرگذشت کندوها، نون و القلم)

هدف از نگارش این رساله به دست ‌دادن روشی برای تفسیر روایات تمثیلی ادب فارسی است.

پس از آوردن مقدمه ای در باب دلالت های حقیقی و مجازی کلام، فصل اول درباره ی تمثیل از دیدگاه بلاغت قدیم و نقد ادبی جدید، انگیزه های بیان تمثیلی و مقایسه ی آن با بیان رمزی آورده شده است. فصل دوم مروری بر ویژگی های بنیادین قصه ها و تطبیق عناصر داستان های منتخب در این رساله با این ویژگی هاست و سرانجام در فصل های سوم تا پنجم داستان «آب زندگی» نوشته‌ی صادق هدایت و «سرگذشت کندوها» و «نون القلم» نوشته ی جلال آل احمد تفسیر تمثیلی شده اند. در جریان تفسیر داستان ها،. جهان بینی و افکار نویسنده.، آرا و اندیشه های او که در دیگر آثارش منعکس شده و نیز شرایط اجتماعی و سیاسی زمان نگارش داستان لحاظ شده است.

پیشگفتار

در تفسیر داستان های منتخب، اندیشه ها و عقاید فرهنگی ، اجتماعی و سیاسی نویسندگان آن ها در نظر گرفته شده و داستان ها جزیی از فضای فکری نویسندگان تلقی شده اند. اما قصد نگارنده ی رساله به هیچ وجه ارزیابی و ارزش گذاری بر عقاید این داستان نویسان نیست و سعی او تنها در جهت ترسیم این فضای فکری پیش روی خواننده است.پیش از شروع مراحل اداری و آموزشی، نیت نویسنده ی این رساله آن بود که گذری کلی بر تمثیل های امروز ادب فارسی داشته باشد و به انگیزه های تمثیل گرایی و روی آوردن داستان نویسان معاصر به افسانه های تمثیلی بپردازد. برای حصول این مقصود لازم بود که بر تاریخ ادبیات معاصر نظری بیندازیم و مقاطعی از زمان را که تراکم افسانه های تمثیلی در آن ها بیشتر از دوره های دیگر بود، مشخص کنیم. به همین منظور در ابتدا از هر یک از این مقاطع زمانی یکی دو داستان انتخاب و به شورای محترم استادان گروه زبان و ادب فارسی پیشنهاد شد. این داستان ها در طرح اولیه ی رساله عبارت بودند از :« ماهی سیاه کوچولو» ( صمد بهرنگی )، «مهره ی مار» ( م.ا. به آذین)، «اسائه ی ادب» ( صادق چوبک )، «  آب زندگی» ( صادق هدایت )،«سرگذشت کندوها» و «نون و القلم » ( جلال آل احمد ) . اما پس از مشورت استادان گرامی و طبق نظر و صلاح دید ایشان، تنها سه داستان «آب زندگی»، «سرگذشت کندوها» ، و «نون و القلم» برای نقد و بررسی انتخاب شد. بنابراین عنوان رساله از «بررسی تمثیل های معاصر» به «نقد و بررسی تمثیل های هدایت و آل احمد» تغییر یافت.

در نقد و بررسی و تفسیر داستان ها از روش واحدی پیروی نشده و نگارنده خود را موظف به رعایت چارچوب ثابت و غیر قابل تغییری ندانسته است. روش نویسنده‌ی رساله و طرز برخورد او با هر داستان نسبت به عناصر برجسته و مهم داستان ها تغییر کرده و در هر فصل صورت دیگری به خود گرفته است. خواننده ی رساله اگر پیش از آن، داستان های مورد بحث را خوانده باشد، این روش متغیر را از طرف نگارنده خواهد پذیرفت.

مقدمه

در آغاز کلمه نبود. انسان بود و اشیای پیرامونش. و انسان خواست که بشناسد. و برای شناختن نیاز به کلمه داشت؛ به اسم. تا پیش از شناختن اشیا، پیش از ترسیم صور اشیا در ذهن اسم اشیا را بداند. و انسان اسم گذاشت بر اشیا.⁽¹⁾

اسامی آن چه پیرامون انسان است – و البته آن چه در ذهن و فکر و روح اوست-، ‌کوشش اوست برای شناختن. این اسم‌ها و کلمات، علامات و نشانه‌هایی هستند که به معنای معینی دلالت می‌کنند و واضع آن‌ها انسان است. انسان بر حسب قرارداد و به دل خواه خود،‌ در ابتدا بر اشیای پیرامونش اسم گذاشت و این نشانه‌های وضعی/ قراردادی شدند نام‌های واقعی اشیا. «نشانه‌ها وسایلی مقتصدانه هستند برای بیان معنایی که یا حاضر است و یا قابل وارسی.»⁽²⁾ انسان وقتی شیئی را دید، تعریفی از آن شیء بر حسب صورت ظاهر،‌ هویت و کارکرد آن – و اگر آن شیء مفهومی ذهنی یا عقلی بود، تعریفی حاصل از ادراک آن – در ذهنش نقش بست و به منظور آن که از آن پس برای نامیدن آن شیء همه‌ی معنایی را که در ذهنش دارد،‌ با تمام حدود  و ثغور آن به زبان نیاورد، به نام‌گذاری آن پرداخت. و از این رو است که نشانه‌ها «همه وسایلی مقتصدانه» هستند «برای بیان تعریفی طولانی» و «موجب صرفه‌جویی در اعمال ذهنی».⁽³⁾

نام اشیا را –از آن رو که به معنایی دلالت می‌کنند – دال، و معنای نهفته در آن را – که همان صورت ظاهر اشیا و مجموعه‌ی ویژگی‌های آن‌هاست- مدلول می‌خوانیم. بنا بر تعریفی که از نام‌ها و نشانه‌ها ذکر شد، دلالت این نشانه‌ها بر معنا دلالتی وضعی و قراردادی است؛ نه مبتنی بر شباهت واقعی میان دال و مدلول. هم چنین‌اند علامت‌های اختصاری یا نشانه‌هایی نظیر علامات راهنمایی و رانندگی.

با وجود قراردادی بودن رابطه‌ی میان دال و مدلول در نشانه‌ها و از آن جهت که اشیا پیش از وضع این نام‌ها اسم دیگری (در ذهن انسان) نداشتند،‌ مدلول این گونه اسم‌ها معنای حقیقی آن‌ها محسوب است و انسان به محض شنیدن یا خواندن این اسامی، صور این اشیا را با همه‌ی خصوصیات ظاهری و باطنی که از آن‌ها می‌داند، به ذهن می‌آورد؛ بدون آن که ذهن در این فرایند شناختن دچار تكلف و زحمت شود. چرا که اسم‌ها در حکم علامت‌هایی هستند که پس از وضع معنایی ثابت، معین و همه فهم دارند.

اما این اولین و ابتدایی‌ترین کوشش انسان است برای پنهان کردن معنا در پوشش لفظ و نشانه. کوششی که به جز صرفه‌جویی و اقتصاد در اعمال ذهنی و زبانی و سهولت در ایجاد ارتباط با دیگران انگیزه‌ی دیگری مسبب آن نیست. در عین حال این نشانه‌ها در حکم آینه‌هایی هستند که معنای مورد نظر را به روشنی و وضوح باز می‌تابانند و این معنا «واقعیتی است حاضر و موجود، یا واقعیتی که می‌تواند حضور داشته باشد.⁽⁴⁾»

پوشیدگی و عدم صراحت شیوه‌ها،‌ دلایل و انگیزه‌های دیگری نیز دارد و منجر به آفرینش شگردها و انواعی چون استعاره، تمثیل، نماد و رمز می‌شود؛ اصطلاحاتی که هر یک ، روشی است برای بیان مقصود و با وجود گونه‌گونی و بعضاً داشتن وجه تمایز با انواع دیگر، گاه به اشتباه به جای یکدیگر به کار می‌روند. در ادامه به بحث و بررسی پیرامون این اصطلاحات، تعریف هر یک،‌ درجات پوشیدگی معنا در هر کدام، نوع رابطه‌ی دال و مدلول در هر یک و علل و انگیزه‌های به کار بردن آن‌ها پرداخته خواهد شد و البته نانوشته پیداست که مقصود از این تطویل کلام چیزی نیست جز به دست دادن تعریفی نسبتاً جامع و مانع از «تمثیل» و «بیان تمثیلی» که موضوع اصلی این رساله است.

تمثیل در حوزه‌ی بلاغت

تمثیل در لغت به معنای « مثال آوردن، تشبیه کردن،‌ مانند کردن، صورت چیزی را مصور کردن، داستانی یا حدیثی را به عنوان مثال بیان کردن و داستان آوردن»⁽¹⁾ است. با توجه به ریشه‌ی لغوی کلمه‌ی‌ تمثیل – که شباهت و همانندی را می‌رساند-و نیز با مروری مختصر بر معانی‌ای که ذکر شد، حوزه‌ی کاربرد این کلمه مشخص  می‌شود. کاربرد فراوان و بسامد زیاد این اصطلاح در حوزه‌ی دانش بلاغت ما را بر آن می‌دارد که ابتدا در میان تعدادی از آثار بلاغی به جست‌وجوی رد پای این اصطلاح بپردازیم و نظر چند تن از صاحب نظران علم بلاغت را در این باره گرد آوریم.

انواع روایت های تمثیلی

گفتیم  که تمثیل در صورت نهایی خود در زمینه‌ی روایت و به شکل داستان ظهور می‌کند. روایت‌های تمثیلی را از نظرگاه‌های گوناگون می‌توان تقسیم‌بندی کرد. یک دیدگاه ناظر به نوع عناصر به کار رفته در روایت و نیز ذکر یا عدم ذکر پیام و معنای اصلی تمثیل است. از این دیدگاه – که می‌توان آن را یک دیدگاه ترکیبی دانست- روایت تمثیلی به سه نوع متفاوت تقسیم می‌شود:

• افسانه‌ی تمثیلی
• حکایت اخلاقی
• تمثیل رمزی

تمثیل و عدم واقعیت

گفتیم که در تمثیل رمزی یک داستان کامل و بی نقص نقل می‌گردد و یافتن پیام پنهان به عهده‌ی خواننده گذاشته می‌شود. اصولاً تمثیل رمزی به قصد تفسیر شدن و یافتن شبکه‌ی پنهان معانی آن روایت می‌شود و پس از آن، مخاطب است که باید با یافتن «رگه‌های عدم واقعیت» در داستان به تمثیلی بودن آن پی ببرد و درصدد کشف مقاصد نویسنده برآید.

خرق عادت

خرق عادت که یکی از بنیادی‌ترین مشخصات قصه‌هاست- به معنی حضور عناصر و وقوع اتفاقاتی است که نظیر آن‌ها در عالم واقع امکان‌پذیر و با موازین عینی و تجربیات حسی و عقلی سازگار نباشد. ابتدایی‌ترین مصداق خرق عادت، سخن گفتن و رفتار انسانی حیوانات در داستان است. پس از آن مراوده و ارتباط غیرطبیعی میان انسان و حیوان، وقوع حوادث جادویی و وجود اشخاص غیرواقعی مثل غول و دیو از زمینه‌سازهای خرق عادت است.

شخصیت‌ها و شیوه‌ی شخصیت‌پردازی

برای خلق شخصیت‌ها و شناساندن آن ها (که ممکن است انسان، حیوان یا شیء باشند) به خواننده/ شنونده‌ی داستان دو روش عمده وجود دارد: یکی ترسیم چهره‌ی شخصیت از راه توضیح و توصیف مستقیم نویسنده و دیگر نشان دادن اعمال و گفتار شخصیت و معرفی غیرمستقیم آن. در قصه‌ها عموماً از روش اول برای شخصیت‌پردازی استفاده می‌شود. نویسنده/ گوینده، خود،‌ خصوصیات ظاهری،‌ خلق و خو و درونیات شخصیت قصه‌اش را بیان‌ می‌کند و لقمه‌ای آماده در اختیار مخاطب می‌گذارد.

تفسیر داستان

آب زندگی داستان سه برادر است که در جریان یک قحط سالی به توصیه‌ی پدر پینه‌دوزشان هر یک به دنبال سرنوشت خود می‌رود. پسر بزرگ‌تر به راه‌نمایی پیرزن جادوگر و دیو به کشور زرافشان می‌رسد. جایی که خاکش طلاست،‌ اما مردمان آن همه کورند و در انتظار پیغمبری که شفایشان دهد. او که شرایط را برای فریب دادن مردم مساعد می‌بیند، ادعا می‌کند که همان پیامبر است و تلاش می‌کند با موعظه‌‌های خود و وعده‌ی جهان بهتر آن‌ها را راضی به وضع موجود نگه دارد. خود او هم در اثر برق طلا کور می‌شود، اما در عوض راضی از داشتن آن همه طلا و ثروت است. از طرفی برادر دیگر پس از شنیدن گفت‌و‌گوی سه کلاغ روی درخت راه رسیدن به قدرت و پادشاهی را یاد می‌گیرد و در کشور ماه تابان که مردمانش همه کر و لالند پادشاه می‌شود. مردم ماه تابان را وادار به کشت و زرع تریاک و کشیدن عرق دو آتشه می‌کند تا با فرستادن این محصولات به زرافشان، از آنجا طلا وارد کنند. و اما برادر کوچک‌تر- که در راه جوجه‌های سیمرغ را از شر اژدها نجات داده بود- به راهنمایی سیمرغ به کشور همیشه باهار می‌رود؛ جایی که چشمه‌ی آب زندگی دارد و می‌شود با آن کرها و کورها را شنوا و بینا کرد. در آن‌جا با دختری – که طبق سنت قصه‌ها در اولین دیدار یک دل نه صد دل عاشقش شده بود- ازدواج می‌کند و از مسافرانی که به همیشه بهار می‌آیند سراغ پدر و برادرها را می‌گیرد. وقتی از حقیقت آگاه می‌شود با کوزه‌ای پر از آب زندگی به سرزمین‌های زرافشان و ماه تابان می‌رود و عده‌‌ای را بینا و شنوا می‌کند و بر می‌گردد.

نقد و نظر

نویسنده‌ی نون و القلم با طرح‌ریزی ساختمان قصه در قالب پیش درآمد، هفت مجلس و پس دستک انگار خود را موظف به رعایت الگویی تحمیلی می‌داند. پیش درآمد و پس دستک که داستان همان چوپان کذایی و به وزارت رسیدن اوست، خاصیتی جز زنهار دادن به خواننده و منع کردن او از درگیر شدن با سیاست ندارد و به نظر نمی‌رسد که بودن یا نبودنش تاثیری در کلّیت قصه داشته باشد. تعداد بخش‌ها (مجلس‌ها)ی داستان،‌ بیش از آن که لازمه‌ی حوادث و مطالب مطرح شده در تمثیل باشد، پیروی کم ارزشی از الگوی قدیمی عدد هفت است و شاید همین مساله موجب طرح تعدادی حوادث فرعی، غیرقابل توجیه و بی‌فایده برای تمثیل می‌شود؛ مرد مارگزیده،‌ دهاتی‌ای که قاتلش را دزدیده اند، بچه‌‌دار نشدن عبدالزکی و بی تخم و ترکه بودنش، ماجرای مفصل قالی بافی خانم‌ها و … گذشته از این که هیچ استقلال محتوایی برای هر یک از مجلس‌ها متصور نیست و جدا کردن بخش‌ها از یک دیگر قابل توجیه نیست.

وجود انبوهی از شخصیت‌ها و ظاهر شدن گاه و بی گاهشان در داستان نیز یکی از ضعف‌های آن است. آل احمد با آفریدن شخصیت‌هایی که بعضاً حضور موثری در روایت ندارند (مشهدی رمضان علاف،‌حسن کمانچه‌ای، …) گویی قصد داشته نشاط و زندگی به شهر قصه‌اش ببخشد، داستان را گسترش دهد و آن را برای خواننده پذیرفتنی و قابل قبول کند. حال آن که سرگردانی این اشخاص در داستان یکی از دلایل تصنعی شدن فضای آن است. جالب اینجاست که در انتهای داستان،‌ نویسنده خود را مکلف می‌داند اشخاص سرگردان قصه را به سرانجامی برساند و میان زمین و آسمان معلق شان نگذارد.

سرانجام آن که انتخاب ماجراهای پیش آمده در یک دوره‌ی تاریخی و سعی در بیان رویدادهای زمانی دیگر در قالب آن ماجراها، گرچه شیوه‌ای نو و حاکی از ابداع نویسنده است؛ اما منجر به آفریدن تمثیلی بی نقص و برابر با واقعیت مورد نظر نمی‌شود. چرا که هیچ دو رخ‌دادی شبیه هم نیستند. به نظر می‌رسد که یا باید حوادث دوره‌ی تاریخی‌ای را که به عنوان جامه‌ی تمثیل انتخاب می‌شود، بر طبق آن چه قصد بیان آن در میان است آراسته و پیراسته کرد و یا از انتخاب آن چشم پوشید و جامه‌ی دیگری برای بیان تمثیل برگزید.

• مقدمه – 1

فصل اول: تمثیل

• 1-تمثیل در حوزه ی بلاغت – 4
• 2- روایت های تمثیلی – 8
• 2-1- تمثیل از دیدگاه نقد ادبی معاصر – 8
• 2-2- ساختار روایی تمثیل – 10
• 2-3- انواع روایت های تمثیلی – 11
  • 2-3-1- افسانه‌ی تمثیلی – 11
  • 2-3-2- حکایت اخلاقی – 12
  • 2-3-3- تمثیل رمزی – 13
• 2-4- تقسیم بندی دیگر – 14
• 2-5- انواع تمثیل از نظر موضوع – 15
• 3- ضرورت بیان تمثیلی – 16
• 3-2- حفظ راز از نااهل – 173-1- ترس و احتیاط – 16

• 3-3- مصلحت – 17
• 3-4- تاثیرگذاری بیشتر، جلب توجه و برانگیختن دقت – 18
• 3-5- تعلیم و عینی کردن مفهوم ذهنی – 18
• 4- ضرورت تمثیل گرایی در کتب آسمانی – 18
• 5- داستان تمثیلی ، داستان رمزی و بهره گیری از نماد – 21
• 5-1- نگاهی دیگر به داستان تمثیلی – 21
• 5-2- داستان رمزی – 23
• 5-3- مقایسه‌ی بیان رمزی و بیان تمثیلی – 25
• 5-4- جایگاه نماد در روایات تمثیلی و رمزی – 28
• 6- تمثیل و عدم واقعیت – 32
• 7- تمثیل در ادبیات داستانی معاصر – 33

فصل دوم :‌بررسی داستانهای «آب زندگی » ، «سرگذشت کندوها» و «نون والقلم» بر بنیاد عمده ترین ویژگی های قصه ها

• خرق عادت – 37

• پیرنگ ضعیف – 38
• شخصیت ها و شیوه‌ی شخصیت پردازی – 39
• فصل سوم : تفسیر تمثیلی داستان «آب زندگی » – 44
• شرایط سیاسی و اجتماعی در زمان نگارش داستان – 44 –
• تفسیر داستان – 45

فصل چهارم: تفسیر تمثیلی داستان «سرگذشت کندوها»

• سرگذشت نفت – 56
• تفسیر داستان – 58
• 2-1- سرگذشت کندوها (نظری بر داستان) – 58
• 2-2- تفسیر داستان با تفکیک عناصر و اجرای اصلی – 59
  • 2-2-1- ولایت زنبورها – 61
• 2-2-2- عسل – 61
• 2-2-3- بلا – 62
• 2-2-4- خواب زمستانی – 63
• 2-2-5- تصمیم کمند علی بک – 63

• 2-2-6- مورچه های قرمز – 64
• 2-2-7- جلسه‌ی گیس سفیدها – 64
• 2-2-8- پرواز زنبورها – 66
• 2-3- نقد و نظر – 66

فصل پنجم : تفسیر تمثیلی «نون و القلم»

• مهمترین جنبش چپ گرای معاصر – 70
• ماجرای یک شکست (نظری بر داستان) – 72
• تفسیر داستان – 73
• 3-1- حکومت قلندرانه – 74
• 3-2- هونگ های برنجی – 77
• 3-3- دو میرزا بنویس – 79
• 3-4- فرجام کار – 82
• 3-5- از دم در مسجد جامع تا ارگ حکومتی – 83
• نقد و نظر – 84
• پا نوشت – 86
• فهرست منابع و مآخذ – 95

منابع

1. قرآن کریم، ترجمه‌ی محمد مهدی فولادوند ، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
2. آل احمد- جلال: در خدمت و خیانت روشنفکران،‌ تهران، فردوس، اول: 1372.
3. ــــــــــــــ  : سرگذشت کندوها، تهران، فردوس، سوم: 1376.
4.  ــــــــــــــ : غرب‌زدگی، تهران، فردوس، پنجم: 1378.
5. ــــــــــــــ : «گفت‌ و‌گو با جلال آل احمد»،‌ در اندیشه و هنر، دوره‌ی پنجم،‌ ش4، مهرماه 1343.
6. ــــــــــــــ : نون و القلم، تهران،‌‏ فردوس،‌ هفتم: 1382.
7. ــــــــــــــ : «هدایت بوف کور» در هفت مقاله، تهران، امیرکبیر، چاپ جدید: 1357.
8. ــــــــــــــ : یک چاه و دو چاله، تهران، فردوس، اول: 1376.
9. ابن اثیر- ضیاء الدین: الجامع الکبیر فی صناعه الکلام من المنظوم و المنثور، چاپ عراق،‌ 1959 م.
10. انوشه- حسن: فرهنگ نامه ادب فارسی (جلد دوم دانشنامه ادب فارسی)،‌ تهران، سازمان چاپ و انتشارات، اول 1376.
11. براهنی- رضا: قصه‌نویسی،‌ تهران، اشرفی، دوم: 1348.
12. پورنامداریان- تقی: رمز و داستان های رمزی در ادب فارسی، تهران،‌ علمی و فرهنگی،‌ 1375.
13. جرجانی- عبد القاهر: اسرار البلاغه،‌ ترجمه‌ی جلیل تجلیل، تهران، دانشگاه، اول: 1361.
14. داد- سیما: فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران،‌ مروارید، سوم: 1378
15. دلاشو- م. لوفلر: زبان رمزی افسانه‌ها، ترجمه‌ی جلال ستاری،‌ تهران، توس، اول: 1364.
16. دومن- پل: «تمثیل و نماد»،‌ ترجمه‌ی میترا رکنی، در ارغنون،‌ سال اول، ش 2، 1373.
17. رجایی- محمد خلیل: معالم البلاغه،‌‌ شیراز، دانشگاه پهلوی،‌ دوم: 1353.
18. ستاری- جلال: مدخلی بر رمز شناسی عرفانی،‌ تهران، مرکز، اول: 1372.
19. سیار- غلامعلی: «نقد سرگذشت کندوها» در یادنامه‌ی جلال آل احمد، به کوشش علی دهباشی، تهران، به دید و شهاب ثاقب، اول: 1378.
20. شفیعی کدکنی- محمدرضا: صور خیال در شعر فارسی، تهران،‌ آگاه، 1375.
21. فورستر-ای. ام.: جنبه‌های رمان، ترجمه‌ی ابراهیم یونسی، تهران، نگاه، چهارم:‌ 1369.
22. کادن- جی. ای: فرهنگ ادبیات و نقد، ترجمه‌ی کاظم فیروزمند، تهران، شادگان، اول: 1380.
23. کتاب مقدس( عهد قدیم و جدید)، انجمن کتاب مقدس ایران.
24. کیانوری- نورالدین: خاطرات نورالدین کیانوری، تهران، اطلاعات، اول: 1371.
25. گری- مارتین: فرهنگ اصطلاحات ادبی، ترجمه‌ی منصوره شریف زاده، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، اول: 1382.
26. لافورگ- رنه الندی-رنه: «نمادپردازی» در اسطوره و رمز،‌ ترجمه‌ی جلال ستاری، تهران، سروش، دوم: 1378.
27. محجوب- محمد جعفر: «مطالعه در داستان‌های عامیانه فارسی» در کتاب هفته، تهران،‌ ش77، 1342.
28. مدنی شیرازی- سید علی خان: انوار الربیع فی انواع البدیع، چاپ سنگی، 1304 هـ..ق.
29. معین- محمد: فرهنگ معین، تهران، امیرکبیر، هجدهم: 1380.
30. مقدادی- بهرام: فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی، تهران، فکر روز،‌ اول: 1378.
31. میرزایی- حسین: جلال اهل قلم، تهران، سروش، اول: 1380.
32. میرصادقی- جمال: ادبیات داستانی، تهران، سخن، سوم: 1376.
33. میرصادقی- جمال و میمنت: واژه‌نامه هنر داستان نویسی،‌‌ تهران، کتاب مهناز، اول:1377.
34. میرعابدینی- حسن: صد سال داستان نویسی ایران (جلد اول و دوم)،‌ تهران، چشمه، دوم:‌ 1380.
35. نجاتی – غلامرضا: جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران و کودتای 28 مرداد 1332،‌ تهران،‌ شرکت سهامی انتشار،‌ اول: 1364.
36. هدایت- صادق: حاجی آقا، تهران،‌ پرستو، 1343.
37. هدایت- صادق: زنده به گور، تهران، نگاه،‌ اول: 1382.
38. همایون کاتوزیان- محمد علی: صادق هدایت از افسانه تا واقعیت، ترجمه‌ی فیروزه مهاجر، تهران، طرح نو، اول: 1372.