دیوید هیوم و دیدگاه ها

کسی که اکثرا او را بزگترین فیلسوفی می دانند که آثارش را به زبان انگلیسی نوشته مردی بنام دیوید هیوم که اصلا اسکاتلندی بود نه انگلیسی و در 1711 در ادینبورو به دنیا آمد . هیوم بعضی از بهترین آثارش را هنگامی نوشت که هنوز بسیار جوان بود . در حدود 18 سالگی نوعی مکاشفه عقلی برایش دست داد و هشت سال بعد را صرف نوشتن کتابی کرد بنام رساله طبیعی انسان کرد که با اقبال ناچیز و درک حتی ناچیز روبرو شد و به گفته خودش مرده از چاپخانه متولد شد . بنابراین در سنین بین سی چهل ، هیوم در صدد بر آمد دوباره آن را به صورتی مردم پسندتر بنویسد . نتیجه این کار دو مجله کوچکتر بود . یکی تحقیق درباره فهم انسان و دیگر تحقیق در مبادی اخلاق . اما اقبال عمومی به این دو کتاب هم بهتر از کتاب اصلی نبود . در سنین بین چهل و پنجاه کتابی در زمینه تاریخ بریتانیا نوشت .

هیوم در زمان حیات همچنین به عنوان اقتصاددان شهرتی به هم رساند . در جنگ جانشینی اتریش در دو لشکر کشی به عنوان افسر ستاد خدمت کرد و دو سال در سنین متجاوز از 50 دبیر سفارت بریتانیا در پاریس و بعد معاون وزارت خارجه بود.

در فرانسه هیوم به ( دیوید مهربان ) معروف بود و در شهر زادگاهش اسم او خیابان دیوید قدیس خوانده می شود . با توجه به چنین نسبتی شاید یکی از بازیهای روزگار بود که هیوم در آن ایام پنهانی سرگرم نوشتن آخرین شاهکار فلسفی خود یعنی نقدی عمیق و کوبنده بر دین بود . گفت و شنود درباره دین طبیعی که به عقیده بعضی بهترین کار اوست در 1779 به چاپ رسید . هیوم شخصیتی بی اندازه جذاب و دلنشین دارد ولی همچنین باید او را عامل شکوفندگی بزرگ حیات فکری و عقلی ادینبورو در قرن 18 بدانیم که امروز از آن بعنوان نهضت روشنگری اسکاتلند یاد می کنیم .نهضتی که بزرگترین فیلسوف و بزرگترین اقتصاددان و بزرگترین زندگینامه نویس انگلیسی زبان یعنی به ترتیب دیوید هیوم . آدام اسمیت و جیمز بازول را بوجود آورد .

در حال حاضر کتاب و نوشته درباره هیوم فراوان است و پروفسور جان پاسمور استاد دانشگاه ملی استرالیا و نویسنده یکی از بهترین این کتابها موسوم به مقاصد هیوم برای بحث درباره آثار او با من در اینجا حضور دارد[1] .

فیلسوف اسکاتلندی ، دیوید هیوم ( 1711تا 1776 ) مهمترین و تاثیرگذارترین تجربه گرای انگلیسی در قرن هجدهم بود . او از خانواده ای اصیل و ثروتمند بود ، برای مدتی به کار سیاسی اشتغال داشت و در پاریس دبیر و منشی سفارشات شد . شاهکار فلسفی او – رساله درباره طبیعت آدمی – در اوایل بیست شش سالگی نوشته شد و با وجود آثاری که بعداً نوشت بی نظیر ماند . در بازگشت به اسکاتلند کار ادبی خود را در جو فعالیت فکری ای که ان زمان در ان کشور حاکم بود ادامه دارد ، و علاوه بر کتاب تحقیقات ( 1784 تا 51 ) ( که خلاصه ویراسته و تجدید نظر شده رساله می باشد ) رسالات ادبی ،سیاسی و فلسفی فراوانی را به رشته تحریر در اورد . او همچنین کتاب تاریخ بریتانیای کبیر ( 7-1752 )را تالیف کرد ، که به جهت دقت ،دانش و بینش انسانی که در ان به کار رفته شایان ذکر است . هیوم از حیث دیدگاه فکری شکاک و ازاد اندیش ، و با وجود این محافظه کاری زبان اور و ثابت قدم بود ، مردی به ظاهر در صلح و سازش با جهان ، که به معاصران خود عشق به زندگی و صفای دیدگاه به ارمغان اورد  و تقریبا به هر کسی که بر خورد محبت و احترام وی را نسبت به خود جلب کرد .

همه موضوعات عقل یا پژوهش آدمی را طبعاً می توان به دو دسته تقسیم کرد ، یعنی نسبت های تصورات و امور واقع . علوم هندسه ، جبر ، ریاضیات ، و خلاصه هر تصدیقی که به طور شهودی یا برهانی یقینی باشد  از نوع اول است ……… قضایایی از این نوع صرفاً با فعالیت عقلی ، بدون اتکا به چیزی موجود در نقطه ای از جهان ، قابل فهم هستند ……. درباره امور واقع ……… به همان شیوه نمی توان  به یقین رسید ، و گواهی ما بر صدق آنها نیز ، هر قدر هم که زیاد باشد ، وافی به مقصود نیست . خلاف هر امر واقع همچنان امکان پذیر است ، زیرا هرگز نمی تواند دال بر تناقض باشد .

هیوم در اینجا سه نکته اساسی را بیان می کند که، از زمان او تا به امروز به عنوان مشخصه های اصلی تجربه گرایی در اشکال متفاوت ظاهر شده است . نخست این که، احکام عقل تنها به این دلیل یقینی و ضروری می باشند که ، در صورت صادق بودن ، میان تهی هستند . حتی ریاضیات چیزی جز روابط میان تصورات را بیان نمی کند ، به طوری که قضایای آن تنها به واسطه تصوراتی که در آنها بیان شده اند صادق می باشند ، یا به تعبیر دیگر ، (( صدقشان به موجب معانی اصطلاحات است )) . دوم اینکه ، تنها شیوه دیگر شناخت ، یعنی شیوه مربوط به امور واقع ، موجد حقیقت ضروری نیست ، بلکه صرفاً آنچه را که اتفاقا درست است و آنچه را ممکن است نادرست بوده باشد جمع بندی می کند . سوم اینکه ( همان طور که هیوم در ادامه روشن می سازد )، تنها منشاء هر شناختی از امور واقع تجربه است . همه تصورات بیان شده در قضایای واقعی نهایتا محتوایشان را از انطباعاتی می گیرند که منشاء آنها بوده اند . بنابراین درباره هیچ امر واقعی برهان پیشینی ممکن نخواهد بود . به عنوان مثال ، ما به نحو پیشینی نمی توانیم اثبات کنیم که آیا جهان از خدا نشات می گیرد یا نه ، آیا ما عمر ابدی داریم یا نه ، آیا (( جواهری )) وجود دارند که واقعیت پشت پرده عالم ظاهر و نمود را تشکیل میدهند یا نه . به این نحو هیوم مطلبی را بیان می کند .

هیوم در سرپرستی که هر رساله ای درباره طبیعت بشر افزوده است به مساله خویشتن بر می گردد و اعتراف می کند تو به پیشین او را بسیار ناقص می داند ، آنچه را که او قادر به تشریح ان نیست این است که چگونه ادراکات هر یک از آنها مشخص و مستقل از سایرین است به یکدیگر متصل می شود تا مجموعه ای را بسازند . هیوم آشکارا اعلام می کند عقل و فهم من قادر به درک این مساله نیست .

دیدگاه های هیوم

علیت و استقرا

هیوم بر این نظر بود که وقتی ما به وجود ارتباط علیّ میان وقایع حکم میکنیم . یعنی یکی را به واسطه دیگری تبیین میکنیم – منظورمان حکم بوجود نوعی (( ارتباط ضروری )) در جهان است . او میگوید ، در عین حال این ادعا را هرگز نمیتوان اثبات کرد ، و تصور یک چنین ارتباط ضروری مبتنی بر خطاست . اقتران دائم وقایع کل ان چیزی است که میتوان در عالم واقع مشاهده کرد . وقتی میگوییم الف علت ب است ،به این جهت است که مشاهده کرده ایم وقایعی از نوع ب در گذشته همواره به دنبال وقایعی از نوع الف روی داده است : در خصوص رابطه میان الف و ب ، غیر از این نسبت کلی توالی چیز دیگری را که ضامن (( ارتباط ضروری )) باشد مشاهده نمی کنیم ، و در واقع چیز دیگری نیست که بتوانیم مشاهده کنیم . میتوان پرسید هیوم از کجا اینطور مطمئن است که (( ارتباطات ضروری )) میان وقایع را نمی توان مشاهده کرد ؟ در اینجاست که او ان مطالب فلسفی را در کار می اورد که اکثر نتیجه گیری هایش بر ان مبتنی است . مطلب مورد نظر این است که اگر دو چیز یا واقعه مثل الف و ب در زمانهای جداگانه موجود باشند ، در فکر نیز قابل انفکاک خواهند بود . و این بدان معنی است که وجود یکی را میتوان بدون فرض وجود دیگری تصور کرد ، در این صورت هر حکمی به این مضمون که یکی همواره ملازم با دیگری است باید امری محتمل باشد نه حقیقتی ضروری . این اصل – که چیزهایی که تمایز زمانی دارند تنها می توانند ارتباط احتمالی با هم داشته باشند – بارها در فلسفه هیوم تکرار میشود . اگر در آن اصل تردید می شد ، هیوم چنین پاسخ می داد : در هر لحظه ای ممکن است تجربه من به پایان برسد .

جهان خارج

هر چند عمده ترین کمک هیوم را به ما بعدالطبیعه باید در حمله حساب شده او علیه مفاهیمی یافت که لازمه تحقیق علمی هستند ولی او همچنین بعد جدیدی به شکاکیتی که در گذشته رواج داشت افزود . این شکاکیتی است که از باریک اندیشی درباره اختلاف موجود میان شناخت ما از خودمان به مثابه فاعل شناسایی و شناخت ما از جهان عینی ناشی می شود . هیوم باز بررسی خود را با این نظر آغاز می کند که اشیا و اموری که در زمان های متفاوت وجود دارند هم باید متمایز و هم علی الاصول قابل تمیز باشند . عنصر اصلی در تصور ما از شیء مادی (( این همانی در طول زمان )) است . بدون این همانی در طول زمان تصور عینیت با مشکلاتی توام است . ظاهرا در جهان متشکل از امور ناپایدار ، متمایز کردن تجارب گذاری ما از اشیایی که موجب آنها می شوند غیر ممکن است . دلیل و گواه احکام ما در مورد هر دو دقیقا عین هم است ، در این صورت تمایز میان آنها ( بین نمود و واقعیت ) منتفی خواهد شد . هیوم مدعی شد که ما نمی توانیم برای برقراری این تمایز به مفهوم این همانی در طول زمان متکی باشیم . اگر می توانستیم به این مفهوم اتکا کنیم ، آن وقت می توانستیم به این نتیجه برسیم که اشیا در گذر لحظه ها پایدار و باقی اند ، و از این رو علی الا صول ، ممکن است بدون اینکه دیده شوند موجود باشند .

نفس

شاید حیرت انگیز ترین جنبه شکاکیت هیوم را باید در آموزه او راجع به خود یا نفس جستو جو کرد . شاید تصور شود که فیلسوفی چنان مصمم در تاکید بر نارسایی دعاوی معرفتی ما وقتی مبنای مطمئن تجربه را اتخاذ کرد ، حداقل با این موضع دکارتی موافق خواهد بود که ، من چون نسبت به تجربه نفس خودم یقین دارم ، پس میدانم که هستم . ولی هیوم می پرسد این (( من )) چیست که در هر تفکری چنین جسورانه بر وجودش پافشاری می شود ؟ وقتی او ذهن خویش را بررسی می کند ، انبوهی از امور جزئی جزائی را می یابد : اطلاعات ، تصورات ، و فعالیت های تمثل یافته در روابط آنها ولی هیچ انطباع یا تصور جزئی نمی یابد که مطابق و ما به ازای آن (( من )) ای باشد که چنان با اطمینان در وجودش پای می فشاریم . اگر از خودم بپرسم که من چیستم ، تنها پاسخ قانع کننده این است که من مجموعه انطباعات و تصورات من هستم ، نه این یا آن انطباع یا تصور . این نظریه ، که گاهاُ با نام نظریه خود به مثابه (( بسته )) به آن اشاره شده است ، ایراد های وارد به مفهوم جوهر فردی را به قلمرو ذهنی نیز تعمیم می دهد . این ایراد ها را قبلا بر کلی بر نظریه جهان مادی لاک وارد کرده بود ، هیوم بیشتر آنها را تایید کرد . در صورت عدم وجود (( جوهر)) ذهنی ، چیزی جز یک انطباع ، یا یک تصور ، یا بسته ای از آنها وجود نخواهد داشت که با آن این همانی داشته باشد . هیوم با همان روحیه ای که کشف کرده بود چه چیزهایی می بایست مسائل معرفت شناختی قابل قبول ما بعد الطبیعه تلقی شوند ، به آشکار کردن مشکلات بنیادی علم اخلاق همت گمارد .

هیوم و اخلاق

هیوم تاکید می کند که احکام اخلاقی نه ضروری و پیشینی اند و نه توصیف کننده یکی از ویژگیهای واقعی جهان ، زیرا همه آنچه واقعا در عالم خارج وجود دارد ف مجموعه هایی از انطباعات حسی است و  هرگاه انطباعات حسی بالفعل از ویژگیهای جسمانی طبیعی اشیا داشته باشیم . ارزش اخلاقی اشیا در میان آنها به چشم نخواهد خورد . بنابراین وقتی واژه های اخلاقی یا زیبایی شناختی را بکار می بریم . مستقیما به چیزی در عالم خارج اشاره می کنیم بلکه به گرایشهای خودمان نسبت به این اشیا اشاره می کنیم .

نفی مفهوم در واجه های اخلاقی

گروهی که این نظریه را پذیرفته و بر آن پافشاری زیادی داشته اند معمولا به عنوان پپزیتوشیه منطقی ازآنان یاد می شود . منشا چنین سخنی را میتوان در کلمات هیوم یافت . او می گفت الفاظی مانند نفس خود ، نیرو یا قوه همگی بی معناست . زیرا هرگز چنین چیزهایی را مشاهده نکرده ایم و هیچ وقت نمی توانیم با مشاهده دریابیم سپس این کلمات فاقد معناست.

خدا و اختیار

در این تردیدی نیست که شکاکیتی از نوع شکاکیت هیوم نمی توانست با دین از درسازش درآید . هیوم در کتاب مکالماتی پیرامون دین طبیعی که پس از مرگش منتشر گردید به دلخواه خود آنچه رابراهین اصلی برای وجود خدا می شمارد نفی می کند . بعلاوه در مقاله مشهوری سعی دارد نشان دهد که اعتقاد به معجزات هرگز با عقل قابل توجیه نیست . خود نشان می دهد که اعتقاد به معجزات هرگز با عقل قابل توجیه نیست . خود قوانین طبیعت که برای جمع بندی شناخت ما از عالم واقع کافی اند به خودی خود قوی ترین دلیل ممکن علیه تصدیق کسانی میباشد که  میخواهند به طرفداری  از وحی الهی ما را متقاعد سازند که آن قوانین در بعضی مواقع به طور موقت به حال تعلیق درآمده اند، گرچه چنین تصدیقی واقع شده است .

معجزه و هیوم

نزد هیوم معجزه در واقع نغز آنگونه قوانین طبیعت است که فقط تجربه ما را از وجود آن قوانین  مطمئن کرده است در غیر اینصورت آنچه وقوع معجزه را محل تردید شما سازد و دلیل طبیعت است . البته امری که در جهت اقتضای طبیعت و موافق با تجارب عادی جریان پیدا میکند، معجزه خوانده نمیشود . فل مثل اینکه انسان در عین تن درستی ناگهان میمیرد معجزه خوانده نمی شود زیرا این طرز مرگ هرچند غیر عادی است اما تجربه  عادی  وقوع نظایر آن را دریافته است لیکن اینکه مردهای زنده شود معجزه خواهد بود . چون وقوع نظیر آن را انسان در هیچ زمانی و هیچ جا تجربه نکرده است . در این صورت وقتی یک امر را می توان معجزه تلقی کرد که تجارب عمومی کلی بر خلاف آن باشد . اما چون تجارب عمومی خود یک دلیل قابل استفاده است پس بقول عیون همیشه یک دلیل مستقیم و کامل که ما از مشهودات و محسوسات عام است . در مقابل امکان وقوع معجزه هست  و این دلیل دامنه توان نقض کرد مگر به دلیلی که از آن بالاتر باشد . در این صورت وقتی کسی بر وقوع امری که خلاف جریان طبیعت است شهادت می دهد قبول آن شهادت در صورتی ممکن است که تصور قضایا کذب شاهد بهمان اندازه نامقبول باشد که اصل واقعه هست ، به عبارت دیگر فقط وقتی می توان اینگونه شهادت را قبول کرد که آن را رد نتوان کرد یا وقتی که رد کردن آن بهمان اندازه مشکل باشد که قبولش مشکل . اما حقیقت آن است که هیچ شهادت نیست که با این درجه از صحت و خطا پذیری موصوف باشد از آن که اولا هیچ معجزه ای روایت نشده است که وقوع آن مستند به شهادت تعداد کافی از مکانی باشد که بکلی از هر گونه ریب خالی باشد ثانیا علاقه آن مایع لذت طبع انسانی است بقدری در افراد مردم در هر قبیل ریشه دارد که شهادت کمتر کسی را در این امور می توان جز همین علاقه افزوده شود چون سخنان راویان غالباً خود از اعجاز فصاحت نیز بهره دارد باز وقوع آنها مطمئن می کند ثالثا این نکته که نقل این گونه خوارق و معجزات در بین اقوام متمدن همدل نیست و وقوع دیگر آن در مجموعه روایات شفاهی خویش اینگونه روایت را نقل می کند اینجا هیوم با سخنی منکرانه خاطر نشان می کند که وقتی انسان تواریخ قدیم ملل را می خواند خود را در آن محیط می یابد که قوانین طبیعت حکومت واقعی ندارند اما هرگز از طبع انسان ریشه کن نمی شوند هیوم گمان می کند آنچه در حوادث به عنوان امور خارق العاده و خلاف طبع نقل و روایت شده است از همین مقدمه است و جالب آن است که خود هیوم با اسراری که در رفع معجزه دارد اصل علیت را بعنوان یک ضرورت تصدیق نمی کند و آن را از مقوله تجربه و احتجابات او در این باب یاد آور احوال اشاعره اسلام است.

شکاکیت و اول شخص

اگر فلسفه هیوم از وابستگی به نظریه های باطل شده درباره معنا و آموزه منسوخ روانشناختی پیراسته شود ، می توانیم استنتاج بخش قابل توجهی از نتایج شک دکارتی را در آن بیابیم عقب نشینی بعدی به محدوده اول شخص با هیچ رشته استدلالی توام نبوده و به او امکان خارج شدن از محدوده را بدهد هیوم خود را درون محدوده تجربه خود محبوس می یابد بدون اینکه حتی نسبت به وجود خودی که ان تجارب متعلق به اوست اطمینان داشته باشد فقدان متعلق شناسایی ظاهرا فقدان ذهن یا فاعل شناسایی را بدنبال دارد کانت این نکته را دریافت و متوجه نهایت عدم انسجام در فلسفه ای شد که ارزش تجربه شخصی را تا حد تنها پای شناخت بالا می برد در حالی که تصور فائل شناسایی را نفی می کند از این رو کوشید در مقابل شکاکیت هیوم بایستد و اثبات کند که هر گونه فرض قلمرو شناخت شخصی و ذهنی پیشاپیش مستلزم تاعید ذهنی همه چیزهایی است که هیوم در صدد انکار آنها برآمده است . اینک باید به بررسی اقدام کانت بپردازیم پس از آن می توانیم به اهمیت تاریخی فراوان هیوم پی ببریم.

[1] – مگی ، براین ؛ فلاسفه بزرگ آشنایی با فلسفۀ غرب ، ترجمه عزت اله فولادوند ، تهران : خوارزمی ، 1377 – صفحات 235-237

• الف – مقدمه ای بر دیدگاه دیوید هیوم 3
• ب – دیدگاههای هیوم   16
• 1- علیت استقراء   16
• 2- جهان خارج     20
• 3- نفس   24
• 4- هیوم و اخلاق   30
• 5- خدا و اختیار    38
• 6- معجزه و هیوم 40
• 7- شکاکیت و اول شخص 43
• منابع و مأخذ  46

منابع

1. استیول داروال ، آلن گیبارد، پیتر ریلتن؛ نگاهی به فلسفه اخلاق در سدة بیستم ، ترجمة مصطفی ملکیان ، تهران : سهروردی، 1381.
2. اسکروتن، راجرز؛ تاریخ مختصر فلسفه جدید ، ترجمه اسماعیل سعادتی، تهران: حکمت ، 1380.
3. بوخنسکی ، ای . م ؛ فلسفه معاصر اروپایی، ترجمه شرف الدین خراسانی ، بی جا : شرف.
4. زرین کوب ، عبدالحسین؛ تاریخ در ترازو؛ تهران :  امیر کبیر، 1384.
5. ژیلسون ، اتین؛ فلسفه مسیحیت؛ ترجمه محمد محمدرضایی و محمود موسوی، قم : اسلامی ، 1375.
6. گالینسون ، دایانه؛ 50 فیلسوف بزرگ ؛ ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، تهران : 1380.
7. مجتهدی، کریم ؛ نگاهی به فلسفه جدید و معاصر در جهان غرب؛ تهران : امیرکبیر ، 1371.
8. مگی، براین؛ فلاسفه بزرگ آشنایی با فلسفه غرب، ترجمه عزت الله فولادوند، تهران : خوارزمی، 1377.
9. مدرسی، محمد رضا؛ فلسفه اخلاق ، تهران : بی نا ، 1371.
10. هولمز، رابرت؛ مبانی فلسفه اخلاق، ترجمه مسعود علیا، تهران : ققنوس، 1382.
11. وارونک ، مری؛ فلاسفه اخلاق در قرن بیستم ، ترجمه ابوالقاسم فنائی، قم : تبلیغات اسلامی ، بی تا.