نامه های پروین اعتصامی

بیست و پنجم اسفند ماه، زادروز «پروین اعتصامی» شاعر معاصر ایرانی است .

نوشته ای که از نظر شما می گذرد برگرفته از مقاله ی بسیار پژوهشگرانه و عمیقی است از دکتر «جلال متینی» که آن را در سال 1380 در فصلنامه ی ایران شناسی با عنوان «نامه های پروین اعتصامی و چند نکته درباره دیوان شعر و زندگانی وی»، منتشر ساخته است. «پروین اعتصامی» از شاعرانی است که با وجود زندگی بسیار کوتاه و آرام خود، اشعاری سروده است که بازتاب دو گونه دیدگاه را میتوان در آنها آشکارا دید. دیدگاه اول، همان دیدگاه زنانه است که کاملا طبیعی جلوه می کند اما دیدگاه دوم دیدگاه مردانه و بخصوص مردانهای است که رنگ و بوی اخلاقیات عرفانی در آن برجستگی چشمگیری دارد.

نامه های «پروین» که در این نوشته به همت «دکتر متینی» منتشر شده، دنیای بسیار ساده و صمیمی این شاعر را به نمایش می گذارد. مهمتر از همه آنکه مکاتبات او با «مهکامه محصص»، نشانگر آنست که «پروین» در مجموع، معاشرت گسترده و متنوعی نداشته است. اما وقتی که شعر وی را میخوانیم میتوانیم ببینیم که چگونه از خانه به محیط اداره و از محیط اداره، چگونه سر از دادگاه و محیط های مردانهی دیگر در می آورد تا از یک سو رنج زن را به نمایش بگذارد و از طرف دیگر، ارزش کار و شخصیت وی را به همگان بنمایاند.

این نوشتار دربردارنده ی بخش های زیر است:

• «پروین اعتصامی» و حقوق نسوان
• دستبرد برادر به دیوان خواهر
• چرا برادر، سه بیت از قصیده ی «گنج عفت» را حذف کرده است؟
• «پروین» و «رضاشاه»
• دروغ این مرد آمریکایی همه را گمراه کرده است
• نشان درجه ی 3 علمی
• «پروین» از نظر معاصران وی
• بیماری حصبه و درگذشت «پروین»
• دستخط «پروین»
• نامه های «پروین»

مقدمه

پروین اعتصامی(1285- 1320 خورشیدی) شاعر بلند آوازه دوران معاصر ما، مشهورتر از آن است که نیازی به معرفی داشته باشد. چه شعر او پس از مرگش به کتابهای درسی قرائت فارسی در ایران راه یافت و در نتیجه، دست کم تا انقلاب اسلامی ایران در سال 1357، دانش آموزان دبستان ها و دبیرستان ها شعرهای او را در کلاس می خوانند و برخی از اشعارش را نیز از بر میکردند. بدیهی ست چنین توفیقی به ندرت نصیب شاعران معاصر ما گردیده است.

آیا شگفت آور نیست که در زمان حاضر، پس از دوازده قرن که شعر فارسی در انحصار مردان بوده است، ناگهان دو تن از زنان، با فاصلهی سه دهه در شعر فارسی درخشیدن بگیرند؛ یکی با پیروی کامل از شعر کهن فارسی ( از نظر قالب و لفظ و محتوا و با تکیه بر سنتها و مضمونهای اخلاقی و اجتماعی مورد قبول قدما) و دیگری، در شعر نو و با شکستن سنتهای شعر فارسی از نظر قالب و لفظ و محتوا و از همه مهمتر در بیان احساسات زنانه در شعر.

نخستین این زنان، «پروین اعتصامی» بود و دیگری «فروغ فرخزاد». دریغا که هر دو شاعر چیره دست در جوانی و به ترتیب در سنین 34 و 32 درگذشتند.

موضوع مورد بحث در این مقاله، «پروین اعتصامی» است. نه شرح احوال او و نه ارزیابی اشعارش که تاکنون بارها مقاله هایی دربارهی او نوشته شده است.

علت نگارش مقالهی حاضر را باید در مقاله های جست که در تابستان 1368، با عنوان«چند نکته در بارهی پروین اعتصامی» در «ویژه نامه ی پروین اعتصامی»، در ایرانشناسی نوشتم.

در آن مقالهی کوتاه پنج موضوع کلی را به اختصار در بارهی «پروین» و شعرش مورد بحث قرار داده ام، که یکی از آنها اعتقاد او به «آزادی نسوان» بود و قصیده ای که در این باب، با عنوان «گنج عفت» سروده و اقدام «رضاشاه» را در کشف حجاب مورد تایید قرار داده بود.

دیگر طرح این موضوع که چون از زندگانی «پروین اعتصامی» بسیار کم میدانیم، از همهی کسانی که مستقیم یا غیر مستقیم با «پروین»، در خانه، مدرسه، محل کار و در رفتو آمدها سر و کار داشته اند، تقاضا شده بود اطلاعات خود را درباره ی وی، از زمان کودکی تا مرگ، ولو بسیار محدود، برای چاپ به مجله «ایرانشناسی» بفرستند تا برای اطلاع محققان چاپ کنیم.

همچنین از آن زمان تا کنون کشیده ام از کسانی که احتمالا با «یوسف اعتصامی»،(اعتصام الملک)، پدر «پروین»، و یا خود «پروین» آشنا بودهاند، اطلاعاتی کسب کنم. بدین منظور در سالهای گذشته به افراد مختلف یا نامه نوشته یا تلفنی در گوشه و کنار دنیا به مذاکره پرداخته و حاصل آنها را در پروندهای نگهداری کرده ام.

حاصل اطلاعاتی را که در این مدت دراز به دست آورده ام، ضمن بررسی دیوان «پروین اعتصامی» در چند قسمت به اطلاع خوانندگان میرسانم:

نخست از قصیدهی «گنج عفت» او سخن خواهم گفت و از سه بیتی که برادر «پروین» از سال 1323 به بعد از این قصیده، حذف کرده و نیز از دیگر تغییراتی که او در دیوان «پروین» داده است.

سپس به این موضوع مهم خواهم پرداخت که چگونه در 60 سال اخیر، افرادی در نوشتههای خود از «پروین اعتصامی»، شخصیتی سیاسی و ضد «رضاشاه» ارائه دادهاند.

«پروین اعتصامی» و حقوق نسوان

با آن که نوشته اند «پروین» دختری کمرو و خجالتی بودهاست، او به «آزادی نسوان» از دل و جان اعتقاد داشته و سالها پیش از آن که به فرمان «رضاشاه» در 17 دیماه 1314، کشف حجاب در ایران عملی گردد، او در خردادماه 1303 خورشیدی در خطابهای با عنوان «زن و تاریخ» در روز جشن فارغ التحصیلی خود در مدرسه «اُناثیهی آمریکایی تهران»، از ستمی که در طی قرون و اعصار، در شرق و غرب به زنان روا داشته اند، سخن گفت و در ضمن تصریح نمود که:

«سرانجام زن پس از قرنها درماندگی، حق فکری و ادبی خود را به دست آورد و به مرکز حقیقی خود نزدیک شد… در این عصر، مفهوم عالی «زن» و «مادر» معلوم شد و معنی روحبخش این دو کلمه که موسس بقا و ارتقاء انسان است، پدیدار گشت. این که بیان کردیم راجع به اروپا بود. آنجا که مدنیت و صنعت، رایت فیروزی افراشته و اصلاح حقیقی بر اساس فهم و درک تکیه کرده… آنجا که دختران و پسران، بی تفاوت جنسیت، از تربیت های بدنی و عقلی و ادبی بهرمند می شوند… آری آنچه گفتیم در این مملکتهای خوشبخت وقوع یافت. عالم نسوان نیز در اثر همت و اقدام، به مدارج ترقی صعود نمود. اما در مشرق که مطلع شرایع و مصدر مدنیت علام بود… کار بر این نهج نمیگذشت. اخیراٌ کاروان نیکبختی از این منزل کوچ کرد و معمار تمدن از عمارت این مرز و بوم، روی برتافت…. درطی این ایام، روزگار زنان مشرق زمین، همه جا تاریک و اندوه خیز، همه جا آکنده به رنج و مشقت، همه جا پر از اسارت و مذلت بود… مدتهاست که آسایی از خواب گران یاس و حرمان برخاسته می خواهد، آب رفته را به جوی بازآرد. اگرچه برای معالجهی این مرض اجتماعی بسیار سخنها گفته و کتابها نوشته اند، اما داروی بیماری مزمن شرق، منحصر به تربیت و تعلیم است. تربیت و تعلیم حقیقی که شامل زن و مرد باشد و تمام طبقات را از خوان گسترده ی معرفت مستفیذ نماید.

دستبرد برادر به دیوان خواهر

در بخش سوم مقاله ی «چند کلمه درباره پروین اعتصامی» که قبلا سخنش رفت، تنها همان سه بیت آخر قصیده را نقل کرده بودم با ذکر این عبارت که «پروین» در این بیتها «اقدام رضاشاه را در آزادی زنان ایران مورد ستایش قرار داده است». مدت زیادی از انتشار آن شمارهی «ایرانشناسی» نگذشته بود که یکی از آشنایان تماس گرفت و گفت: «فلانی، تو که شاعری و شعر میگویی و شعر خوب هم می گویی، چرا تا به حال دست خودت را رو نکرده و از اشعارت چیزی را به چاپ نسپرده بودی؟ تازه حالا هم شعرت را به نام دیگری چاپ میکنی!»

سخنان وی را شوخی محض تلقی کردم و گفتم با آن که از قواعد و ضوابط شعر کهن بیخبر نیستم، تاکنون حتی یک مصراع هم نسرودهام، چه رسد به به شعر نو که از قواعد آن به کلی بیخبرم. بعد گفتم ممکن است بفرمایید مقصودتان از شاعری بنده چیست؟

پاسخ داد:« همین سه بیتی که خودت ساخته ای و در سرمقالهی «ایرانشناسی»، به «پروین» بیچاره منسوب کردهای. جواب دادم این ابیات از «پروین» است، نه من. اما او اصرار داشت که این بیتها در دیوان «پروین» نیست.

چرا برادر سه بیت از قصیده ی «گنج عفت» را حذف کرده است؟

از موارد دهگانه ی «ابوالفتح اعتصامی»که برشمردم، شمارههای 2 تا 4 حداکثر، مربوط به اعمال سلیقه ی ادبی اوست. ولی حذف سه بیت از قصیده ی «گنج عفت» از چاپ سوم دیوان، از مقولهی دیگری است. به نظر نگارنده این سطور، علت حذف آن را باید به طور کلی در وضع سیاسی ایران و جوّ حاکم بر ایرانِ پس از شهریور 1320 جست که افراد مختلف کوشیده اند از «پروین» هجده، نوزده ساله، مبارزی ضد رضاشاه و دربار او معرفی کنند.

از یاد نبریم که پیش از حملهی ناگهانی متفقین به ایران در سوم شهریورماه 1320، مدتها رادیو «بی.بی.سی» انگلستان، برای زمینه سازی، نخست رضاشاه و کارهای او را در دوران سلطنتش از تمام جهات، مورد حمله قرار می داد و ذهن ایرانیان را برای یک دگرگونی عظیم، آماده می ساخت. چنان که این برنامه، پیش از انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 نیز از سوی همان سازمان سخن پراکنی انگلستان تکرار شد.

«پروین اعتصامی» و «رضاشاه»

هر کسی از ظن خود شد یار من

آنچه که حذف سه بیت پایان قصیدهی «گنج عفت» را تایید میکند که مربوط به حوادث سیاسی ایران در آن سالها بوده، آن است که «ابوالفتح اعتصامی» در تاریخچه زندگانی «پروین» به دو موضوع در مخالفت خواهرش با دربار پهلوی و حکومت رضاشاه تصریح کرده است. البته به ارائه هرگونه سندی و لابد به عنوان اطلاع شخصی و خانوادگی(در حالی که بعد خواهیم دید که حداقل مورد اول آن اطلاع شخصی وی نبوده است:

الف: « پس از اتمام دورهی مدرسهی آمریکایی[در سال 1303] چندی در همانجا تدریس کرد. در همان اوان ، پیشنهاد ورود به دربار به او داده شد و نپذیرفت».

یعنی «پروین» هجده- نوزده ساله دیپلمه دبیرستان که تا آن زمان فقط دوازده قطعه از اشعارش در مجلهی «بهار»، متعلق به پدرش «یوسف اعتصام الملک» چاپ شده بود و دو قطعه از اشعارش نیز در «منتخبات آثار» از «محمد ضیاء هشترودی، چاپ 1342 قمری»، به چنین اقدام حادی علیه «رضاشاه» مبادرت ورزیده است.

ب: «در 1315 وزارت معارف ایران، نشان درجهی 3 علمی برای «پروین» فرستاد. «پروین» هرگز آن نشان را استعمال نکرد». سی سال بعد «ابوالفتح اعتصامی» قسمت آخر این عبارت را به این صورت تغییر داده است، تا نشان دهد که «پروین» حتی رو در روی رضاشاه نیز ایستاده بوده است: «درسال 1315… فرستاد. پروین با این پیام که شایسته تر از من بسیارند، نشان را پس فرستاد»!

اظهار نظر صریح «ابوالفتح اعتصامی» در بارهی این دو موضوع، سخت مورد پسند برخی از مخالفان رضاشاه قرار گرفتهاست و هر یک از آنان با نقل آن در نوشته های خود و افزودن پیرایه هایی بدان، برای اثبات نظریات خود کوشیده اند از «پروین اعتصامی» کم و بیش بانویی مخالف جدی رضاشاه معرفی کنند که ذیلاً از آنان نام برده میشود.

• موسوی گرمارودی، سید علی. اختر چرخ ادب، رجوع شود به: روزنامهٔ همشهری، تهران، ۱۳۸۵
• این کتاب که به مناسبت یکصدمین سالروز تولد پروین اعتصامی و در ۴۰ صفحه به چاپ رسیده‌است، شامل گزیده‌ای از زندگی و شعر اوست.
• ضمیمهٔ چاپ ششم دیوان پروین اعتصامی. مجموعهٔ مقالات و قطعات اشعار، که بمناسبت درگذشت و اوّلین سال وفات خانم پروین اعتصامی نوشته و سروده شده‌است، تهران، تیرماه ۱۳۵۳ شمسی – جمادی‌الثّانی ۱۳۹۴ هجری – ژوئیه ۱۹۷۴ میلادی
• کریمی، احمد (ویرایش و تدوین متن)، دیوان پروین اعتصامی، چاپ اوّل، انتشارات یادگار، بهار ۱۳۶۹ به همراه مقدّمهٔ سیمین بهبهانی
• چاوش‌اکبری، دکتر رحیم (نگارندهٔ پیشگفتار)، دیوان پروین اعتصامی، چاپ سوّم، ناشر: نشر محمّد، پاییز ۱۳۷۰
• مویدی، حشمت (وی.)، چکیدن یک قطره شبنم، مقالاتی بر شعر پروین اعتصامی، انتشارات مزدا، کاستا مسا ۱۹۹۴ شابک: ۱-۵۶۸۵۹-۰۱۶-۴