ابن خلدون

اکنون به بررسی دیدگاه علامه ی مغرب عبدالرحمن بن محمد معروف به ابن خلدون می پردازیم. او در سال 732 هجری در تونس متولد گردید و در سال 808 هجری از دنیا رفت. جدش خالد بن عثمان بود و به رسم متداول احترام در مغرب، با افزودن « واو و نون » به آخر اسم به ابن خلدون مشهور گردید.

در کودکی قرآن را در نزد پدرش که اولین معلم او بود، آموخت. ضمن آنکه در محضر برخی از دانشمندان آن دوران تلمذ نمود که به نام ایشان و مهم ترین کتاب های فرا گرفته در محضرشان اشاره کرده است، اما به سبب هجرت دانشمندان و ادباء از تونس به جهت انتشار وبا در سال 750 هجری به شکلی زود هنگام در هجده سالگی از تحصیل باز ماند. از این رو به کارهای عمومی و سیاست در کنار استمرار بر مطالعه، نگارش و آموزش پرداخت. اولین کار او سمت « کتابت العلامه » یا دیوان رسائل در تونس بود. سپس عهده دار مناصب گوناگونی در مناطق مختلفی شد و در کوران دسیسه هایی قرار گرفت که گاه خود نیز در آنها مشارکت می نمود.
برخی از مورخان بر این باورند که ابن خلدون فرزند زمانه ی خویش است. لذا جایز نیست که ما او را قهرمانی جدا از شرایط زمانه و میراث فکری عصرش در نظر آوریم. بنا بر اعتقاد ایشان، او از کوشش های مورخان پیشین به ویژه زمانی که اندیشه ی تاریخی را از اتکا بر ( صرف ) امر منقول خارج ساخته و به افق هایی از چند فرهنگ در تمدن های بشری پیوند می دهد، بهره برده است. چه آنکه تعلیل عقلی از منابع تاریخی از دوران مسعودی موجود است. [1] ما مخالف این بیان به شکل عام آن هستیم. با این باور که عبدالرحمن بن خلدون پدیده ای فراتر از دوران خود بوده است. او در چهارچوب عصر خویش خوش درخشید و بسان درخشش خورشیدی پیش از غروب مرحله ای از مراحل تمدن بود. لذا با نظر علامه مالک بن نبی موافقیم که عصر ابن خلدون در سطح او نبوده است. چه اگر این امر محقق می گردید، مقدمه ی ابن خلدون به نقطه ی عطفی در مسیر ایجاد فرهنگ اسلامی مبدل می گشت.

دوران ابن خلدون شاهد سقوط آخرین دولت بزرگ مغربی و اندلسی بود. و آن دولت موحدان بود که به توسط مهدی بن تومرت ( از نظر فکری ) و عبدالمومن بن علی ( از نظر سیاسی ) پیش از نیمه ی سده ی ششم هجری تاسیس شده و به سه دولت تقسیم شده بود:
حفصی ها در آفریقا ( تونس ) بنو عبدالواد ( بنو زیان ) در الجزایر بنو مرین در مغرب اقصی.

عصر ابن خلدون مانند عصر ابن حزم اندلسی در سده ی پنجم هجری، دوران دسیسه ها و چند دستگی هایی است که او را ناچار به وارد شدن در آن ساخت. و البته این مدعا منجر به انکار تاثیرپذیری ابن خلدون از برخی از مورخان مسلمان پیش از خود که دارای اندیشه های متکاملی در تفسیر تاریخ بودند، نمی شود. در راس ایشان که ابن خلدون ابن حزم اندلسی قرار دارد که ابن خلدون برغم عدم تصریح از او نقل نموده و بر آثارش اعتماد کرده است.
برخی مثال های تاریخی ابن خلدون به جهت بیان « اشتباهات و پندارهای واهی مورخان و بیان علت آن » از دایره المعارف « الفصل » ابن حزم اقتباس شده است. ضمن آنکه ابن خلدون از نقد ابن حزم بر این اشتباهات و اوهام نیز استفاده کرده است.

نگاهی اجمالی به زندگی ابن خلدون

نام وی عبدالرحمن بن محمد بن خلدون الحضرمی از خاندانی ریشه دار و قدیمی در اندلس بود. نسب او به خالد ( خلدون ) بن عثمان ـ اولین شخصی از این خاندان که وارد اندلس گردید ـ باز می گردد و ابن حزم نسب این خانواده را به یکی از صحابه بنام « وائل بن حجر » باز گردانده است.

محل تولد و آموزش ابن خلدون

ابن خلدون در شهر تونس در اوّل ماه رمضان سال 732 هجری قمری متولد گردید. پیش تر، با سیطره ی مسیحی ها بر اندلس، خاندان بنی خلدون همراه با ( خاندان ) حفصی ها از آنجا به تونس مهاجرت نموده بودند. وی قرآن و تجوید را از « الوادی آشی » و « ابن عبدالسلام » و دیگران و قراءات را از « محمد بن سعد بن براده  آموخت و در ادامه علوم عربی را از پدر و « ابی عبدالله الحصائری » و فقه را از محمد بن عبدالله الحیانی و محمد بن عبدالسلام فرا گرفت. سپس به آموختن منطق، علوم طبیعی و ریاضیات روی آورد و در سن هجده سالگی به دلیل شیوع وبا و مهاجرت اکثر دانشمندان به مغرب اقصی در تونس از آموزش باز ماند.

مشاغل اداری و سیاسی ابن خلدون

او پس از بازماندن از تحصیل، زندگی خود را با شغل ناچیز کاتب در دیوان وزیر دولت حفصی پی گرفت. پس از آن به سبب وجود دانشمندان به مغرب اقصی مراجعت نمود و او که در سودای تصاحب منصبی عالی بود، عضو مجلس علمی سلطان ابی عنان و کاتب سلطان و از مقربین درگاه وی گردید. در این دوران وارد فعالیت سیاسی و تحولات شد و چنانکه نظریه ی او در زمینه ی عصبیت ـ که بعدها در مقدّمه نگاشت ـ لازم می داشت، درصدد همراهی با عصبیت نیرومند بر آمد. او آرزوهای بلندی در سر می پرورانید و از نزدیک شاهد دسیسه ها ی پشت پرده کاخ ها ی سلاطین می بود و در آن به جهت تحقق اهدافش شرکت می جست ابن خلدون همچنان میان دولت ها در حرکت و جابه جایی بود تا آنکه به سمت رئیس الوزرایی امیر بجایه ( در سال 766 هجری ) رسید.

فراغت به جهت تالیف

ابن خلدون در زمان عهده داری مناصب اداری و سفارت خود از سوی پادشاهان، با بسیاری از قبایل عرب آشنایی داشت. هنگامی که از فعالیت سیاسی دوری گزید، به یاد آورد که دوستانی در میان بنی عریف در قلعه بنی سلامه دارد. لذا از سلطان تلمسان اجازه خواست تا در آنجا به صورت مهمان زندگی نماید و با قبول این درخواست، وی و خانواده اش به آن مکان دور افتاده منتقل گردیدند. او در آنجا به مدت چهار سال فارغ از تمامی رنج ها و سختی های دوران تکاپوی سیاسی اش زندگی نمود. در همین قلعه بود که نگارش کتاب « العبر » را آغاز کرد. در ابتدا هدف وی نگارش اثری در زمینه دولت های هم عصر خویش در مغرب بود. سپس نگارش مطالبی پیرامون دولت های اسلامی شرق را نیز مد نظر قرار داد. گرایش ابن خلدون به تاریخ بازکاوی گذشته به جهت شناخت حاضر و مطالعه حاضر به جهت شناخت گذشته بود.

ابن خلدون و قوانین اندیشه

در ابتدا لازم است که نظری به محور اصلی و اساسی نظریه ­ی وی بیندازیم. مشکل فرا روی ما در این زمینه آن است که او نظریه­ی خود را در چهارچوب منسجمی ارائه ننموده است. شخصی که مقدمه را به سرعت مرور می­ نماید، فکر می­کند که ابن خلدون در فصولی به مقدمه چینی فراوان و طرح مباحث پراکنده پرداخته است و به همین علت چه بسا که خواننده­ی مقدمه در بسیاری از موارد از کنکاش در نظریه و توانایی مرتبط ساختن بخش­های پراکنده­ی نظریه به یکدیگر محروم گردد. واقعیت این است که ابن خلدون، نظریه ­ی خود را به شکل منسجمی طرح ننموده و از این رو خواننده هیچگاه در نمی ­یابد که نظریه ­ی او در کجا آغاز و در کجا پایان می ­یابد. شاید علت اختلاف نظر محققان در تعیین محور نظریه و شناخت هسته­ ی اصلی ابن خلدون، از همین مساله منبعث شده باشد.

محور نظریه ­ی ابن خلدون چیست؟

ساطع حصری معتقد است که محور نظریه ­ی ابن خلدون در بیشتر مباحث اجتماعی مقدمه، اندیشه­ی عصبیت می­باشد. در نظر ابن خلدون اندیشه­ی عصبیت منجر به تالیف نظامی با ساختار کاملی در جامعه به شکل عام، و به شکل خاص در جامعه­ی سیاسی می­گردد. همچنانکه حصری بیان داشته است، ‌خواننده نمی­تواند با مطالعه­ی یک یا تنها چند فصل از مقدمه، دیدگاه کاملی از عصبیت را دارا گردد. چرا که ابن خلدون به تدریج و آرام آرام در خلال فصل­ های مقدمه، نظریه ­ی خویش را بنا می نهد چنانکه شان همه­ی متفکرانی است که به ارائه­ی نظریات مشروحی و بنای دستگاه فکری بزرگی مبادرت می­ نمایند.  دیدگاه حصری قابل توجه است. بسیاری از محققان عرب و غیر عرب، بر این مشرب رفته و اکنون بر انتشار کتابی از سوی استاد «دان ماتندیل» از جامعه شناسان آمریکایی، آگاه گردیدم که وی نیز چنین نظری دارد.

نظریه ­ی ابن خلدون و منطق

در اینجا درصدد شناخت جزئیات نظریه ­ی ابن خلدون در دو جنبه­ی جنبشی و ایستایی آن نیستیم و هدف پژوهش ما این موضوع نمی ­باشد. ما در صدد شناخت این نکته هستیم که آیا نظریه­ی ابن خلدون با مبادی منطق ارسطویی موافق و همساز است یا خیر؟

در فصل اول مبادی اساسی منطق صوری را بیان نمودیم. یکی از آنها مبدء ماهیت است که مشتمل بر قوانین سه گانه­ ای است که در اصطلاح منطق دانان، «قوانین اندیشه» نامیده می­ شود

و این مشتمل بر اصول زیر است:

1. اصل هو هویه Law of Identity
2. اصل امتناع تناقض Contradiction Law of
3. اصل شق ثالث مطرد Excluded Law of

ابن خلدون و چرخه ­ی اجتماعی

ابن خلدون معتقد بود که تاریخ جامعه­ی بشری در چرخه های پیاپی به جهت برخورد میان بادیه نشینی و شهرنشینی حرکت می­کند. پس تا هنگامی که جامعه به دو گروه شهرنشین و بادیه­نشین تقسیم شده و هر یک دارای ویژگی­های متضادی با دیگری باشند، درگیری میان­شان به شکلی از انحاء موجود خواهد بود. بادیه نشینان نمی­توانند در بادیه های خشک خویش شاهد ناز و نعمت شهرنشینان باشند. و در حالی که شهرنشیان «مترف» ترسو بار می آیند، ایشان دارای روحیه ای جنگی می باشد. و ناگریز روزی فرا خواهد رسید که بادیه نشینان شجاع به سوی شهرنشینان غرق در خوشی و نعمت حمله نموده و ایشان را نابود و بر آنها سیطره می­یابند. این امر منجر به تاسیس دولت­ها و خاندان­های حاکم (جدید) می­گردد. اما بادیه نشینان پس از برخورداری از زندگی راحت شهری صفاتی چون قدرت، خشونت و عصبیت خویش را به تدریج از دست داده و از این­رو اندک اندک دولت­شان ناتوان گردیده و فرصتی مغتنم برای بادیه نشینانی به وجود می­آورد که از صفات اصلی خویش عدول ننموده باشند. در این هنگام به دولت ناتوان حمله کرده و به جای آن دولت جدیدی را تاسیس می نمایند و این سیر تحول تاریخ جوامع است.

ابن خلدون و اصل درجه بندی

تصور می­کنم که ابن خلدون به ایراد نهفته در طبقه بندیهای دوگانه از جهت تطبیق با واقعیت آگاه بوده است. او اگرچه مردم را به دو گروه بادیه نشینان و شهرنشینان تقسیم می­کند. اما آنگاه که به شرح وضعیت ایشان می‌پردازد، اشاره به درجات متفاوت ایشان از نظر میزان ظهور ویژگی­های باید نشینی و شهرنشینی دارد. لذا در فصلی از فصول مقدمه، بادیه نشینان را به نسبت میزان درآمیختگی ایشان به زندگانی در صحراء و دوری از مستلزمات شهرنشینی به سه درجه تقسیم می­کند. در درجه ی نهایی بادیه نشینی کسانی قرار دارند که در معاش خود بر شتر متکی بوده و پس از ایشان و در درجات ضعیف تر، گلّه­داران (گوسفند چرانان) و سپس کشاورزان قرار می­گیرند.

ابن خلدون پیشاهنگ تفسیر تاریخ

نظریه ی سنتی تاریخ در نهایت متوجه گردآوری وقایع نظامی و تحولات سیاسی یی بود که شامل صورت معاهدات و امتیازات یا آنچه که به امور سیاسی و یا نظامی باز می گشت، می شد.
و نادر است که خواننده ی تاریخ در میان کتاب های چند جلدی ای که مستقیم و غیر مستقیم به مساله پرداخته اند، سطور یا صفحاتی را بیابد که از زاویه ی فکری و اعتقادی و یا تحولات اجتماعی و اقتصادی و یا نگرش روانشناسی به مساله پرداخته باشند. یا حداقل با دیدگاهی تقریباً جامع ( در نبود نظریه ی جامعی ) به سایر عوامل موثر و سهیم در ساخت پدیده ی تاریخی را رصد نماید. چیزی که پیش تر بدان اشاره نمودیم.

نظریه ی اسلامی ابن خلدون در حرکت تمدن

ابن خلدون در تفسیر تاریخ، معتقد به تطور سنتی از سنت های الهی در حیات اجتماعی است. و می نویسد: « احوال جهان و آداب و رسوم ملّت ها و شیوه های ایشان به روشی یکسان و برنامه ای پایدار نمی باشد. بلکه آنها بنا بر ایّام و دوران ها متفاوت از هم بوده و از حالی به حال دیگر منتقل می شوند. چنانکه این امر در اشخاص، دوران ها و شهرهای بزرگ پدید آمده و نیز در سرزمین ها، نواحی و دوران ها و دولت ها روی می دهد. » [14]

اندیشه ی سیاسی ابن خلدون

ولی الدین عبدالرحمن بن محمد بن عبدالرحمن ابن خلدون از اندیشمندان عربی اسلامی مکتب فکری خاص خود را وجود آورد. ابن خلدون دیدگاه های خود در زمینه ی جامعه , تطورات و پدیده های تاثیرگذار بر آن را از طریق اطلاع و تجربه ی فراوانش در زندگی، و حرکتش در سرزمین های عربی و غیر عربی بسیار و مسئولیت های زیادی  که بر عهده گرفت، تکوین نموده است.

نظرات وی در دورانش همچون انقلابی بود که با وجود عدم تفاوت برخی از نظرات وی با دیدگاه های پیش از خود, اما آنها را در ترکیب نوینی و در واکنش در قبال آن و به روش خاص جدیدی ارائه داد. روشی که به روش خاص او شناخته می شود. آنها در مجموع چیزی است که این انقلاب فکری را به وجود آورد.

مبدا اجتماع سیاسی

نظریه ی ابن خلدون درباره ی مبدا اجتماع سیاسی ( دولت ) مبتنی بر مبادی متعدد و در ارتباط با یکدیگر می باشد. مبدا اول بر این حقیقت بنا شده است که اجتماع انسان با انسان ها امری ضروری است که چاره ای از آن نمی باشد. و این ضرورت به جهت رفع دو نیاز است: نیاز اول غذا است که انسان برای به دست آوردن ضروریات آن نیازمند یاری دیگران است. و نیاز دوم نیاز به دفاع از خود است که تنها با تعاون با دیگران به شکل مطلوبی صورت پذیرد.

ارکان فلسفه ی ابن خلدون

در اینجا از چهارچوب عام فلسفه ی سیاسی ابن خلدون وارد چهارچوب خاص آن می گردیم. یعنی وارد ارکان فلسفه ی سیاسی او و نقش آن در بنای جامعه ی سیاسی یا دولت با هدف بررسی تحلیلی دیدگاه او می شویم. ابن خلدون در نظریه ی خاص سیاسی خود یا همان نظریه ی عمران، بر نیاز جوامع به سلطه بر پایه ی قهر و اجبار تاکید دارد.

ابن خلدون و منطق ارسطویی

این خلدون چهار سال پس از وفات ابن تیمیه دیده به جهان گشود. در «مقدمه»ی او به آرای بسیاری از ابن تیمیه و غزالی در زمینه نقد عقل و منطق برخورد می­ نماییم که گاهی این نظریات با واژگان مشابهی با آثار ابن تیمیه و غزالی و گاه با واژگانی متفاوت- با رعایت معنا- بیان شده است.

لازم به ذکر است که ابن خلدون در ارائه نظریات خویش را به درستی مشخص نمی ­کند تا خواننده به راحتی آنرا دریابد. لذا نقد منطقی او در لابه لای مقدمه پراکنده است. امری که منجر به ناتوانی خواننده از پیگیری و ارتباط آن در مجموعه روشن می­گردد. ضمن آنکه اصولاً شیوه­ی نگارش ابن خلدون، شیوه­ای هماهنگ و مکمل هم نمی­ باشد.

ابن خلدون و مبدا عقلانیت

به نظر می­رسد که دیدگاه غزالی در زمینه مبدا عقلانیت بیش از مبدا سببیت بر ابن خلدون تاثیر گذار بوده باشد. ابن خلدون مانند غزالی معتقد بود که عقل بشری محدود بوده و ناتوان از درک حقایق هستی، جز در چارچوبی مشخص که قادر به خروج از آن نیست، می­ باشد. این نظر در مقدمه به صورتی پراکنده و در مواضع مختلفی آورده شده است. او در یکی از این مواضع می ­آورد:

«این پندار را به خود راه مده که اندیشه­ی تو قادر به احاطه بر کائنات و اسباب آن و نیز آگاهی بر تفصیل تمامی وجود، باشد که این امر گمانی ابلهانه است. باید توجه داشت که وجود در نزد هر ادراک کننده ­ای در اولین نظر منحصر به دریافت­های مشاعر خویش است که از آن تجاوز نمی­نماید و در صورتی که واقعیت امر بر خلاف آن بوده و حق ماورای آن است.»

ماده در نزد ابن خلدون

ابن خلدون در بخش­های مختلفی از مقدمه از واژه­ی «ماده» به صورت مفرد و گاهی به شکل جمع استفاده نموده است. به گمان من این عبارات از جهت منطقی دارای اهمیت فراوانی می باشد و مایه­ی تاسف بسیاری است که پژوهشگرانی که به آثار این خلدون می­پردازند به اهمیت این عبارت توجه نمی نمایند و بعنوان مثال شخصی معنای «ماده» را به معنای کنونی آن در نظر گرفته در حالیکه مراد ابن خلدون از ماده متفاوت از معنای امرزوین آن است.

ابن خلدون «ماده» را در مفهوم پیشینی آن- که در سخنان فلاسفه عصر وی متداول بوده است. بکار برده و شاید نزدیک­ترین اصطلاح امروزین به مفهوم «ماده» در نظر ابن خلدون«محتوا» یا «مضمون» باشد. ما در فصل اول مشاهده نمودیم که چگونه منطق قدیم به شکل یا صورت افکار بدون محتوا یا مضمون اش عنایت داشت. به عبارت دیگر به کلیات عقلی بدون در نظر گرفتن محتوای «مادی» موجود در آن می پرداخت.