پدیدار شناسی

پدیدارشناسی به عنوان یکی از مکتب های روشی در مطالعه علوم انسانی و بخصوص علوم اجتماعی، اگرچه نزدیک به بیش از نیم قرن است که خود را با کتاب پژوهشهای منطقی (1902-1901) ادموند هوسرل به نمود گذاشته است اما هنوز تازگی و جدل انگیزی خود را حفظ نموده است.

از این نظر که مکاتب و روشهای جدیدی از درون آن متولد شده اند مانند هرمنوتیک مارتین هایدگر و مرلوپونتی و گادامر، همچنین وجودگرایی ژان پل سارتر و … .

همچنین این روش در نقدهای هنری و ادبی و در شکل گیری نظریات نقدی علوم انسانی مانند نظریات هابرماس در زمینه روش و موضوع در علوم اجتماعی همچنین، نظریات هرمنوتیک، ساختارگرایی و فرمالیسم ادبی تاثیر بسزایی داشته است.

تاکید پدیدارشناسی بر شهود که موضعی آشکار بر عقل گرایی دکارت و همچنین علم گرایی پوزیتیویستی است و تاکید بر درنظر گرفتن ساختارهای ذهن و آگاهی و همت گماشتن به کشف این ساختارها و ربط منطقی دادن آن با تشخیص بیرونی عین ها، نمونه هایی از تلاش درخور توجه پدیدارشناسی است. تلاشهایی که هر انسان کنجکاو و اهل فکری را به تامل و بازاندیشی در آن وا می دارد.

به نظر می رسد رجوع به پدیدارشناسی و پیگیری تحولات آن بطور مستمر یکی از نیازهای اساسی محققان و اندیشمندان علوم انسانی و اجتماعی است. این نکته وقتی جدی تر می شود که بدانیم روشهای پدیداری بوسیله آلفرد شوتس بطور علنی و سرراست وارد علوم اجتماعی و جامعه شناسی بطور اخص شده و افرادی چون برگرولاکمن و ساتاس و وکسلر توانسته اند از آن بهره های خوبی در زمینه ی شناخت کنشهای انسانی و اجتماعی بردارند.

معرفی کتاب

نام کتاب: درآمدی بر پدیدارشناسی

مولف: رابرت ساکالوفسکی

مترجم:محمدرضا قربانی

انتشارات: گام نو- تهران 1384

کتاب 391 صفحه را شامل می شود که شامل 14 بخش، یک مقدمه مترجم، پیشگفتار مولف و همچنین کتابنامه و واژه نامه است.

معرفی نویسنده

رابرت ساکالوفسکی، استاد دانشگاه کاتولیک، یکی از برجسته ترین پدیدارشناسان ساحل شرقی آمریکاست. از نظر پدیدارشناسان ساحل غربی، مخصوصاً درایفوس، هوسرل یک درونگرا است. با این تفسیر، هوسرل معنا را به عنوان یک چیز کاملاً ذهنی و جدای از جهان درنظر می گیرد. بنابراین، او نمی تواند توضیح دهد که چگونه یک عین داده می شود. بلکه تنها می تواند روشن کند که ما چگونه به آن عین روی می آوریم.

فولسدال،درایفوس،میلر،اسمیت، ومک اینتایر (که معمولاً آنها را اعضای مدرسه ی کالیفرنیا، یا مفسرین ساحل غربی می شناسند) نظریه ی روی آورندگی هوسرل را به صورت فرگه ایی تفسیر می کنند.

رهیافت فرگه ای به این موضوع باعث می شود تا به این نتیجه برسیم که روی آورندگی آگاهی در قیاس با دلالت بیان های زبانشناختی قابل درک است. در برابر این تفسیر، تفسیر ساحل شرقی، که پدیدار شناسانی نظیر ساکالوفسکی، دراموند، هارت و کاب- استیونز را تشکیل می دهد.

از نظر ساکالوفسکی برای آنکه (عین- آنگونه – که به آن- روی آورده شده است) را بررسی کنیم، باید خود عین، و نه ساختار آگاهی را مورد بررسی قرار دهیم، از این نظر، نوئما معنای آرمانی یا یک مفهوم یا یک گزاره، یعنی میانجی بین سوژه و ابژه نیست که به آگاهی ، روی آورندگی را ارزانی کند، بلکه خود عین است. منتهی عینی که در تامل پدیدارشناسانه در نظر گرفته شده است.این تفاوت، تنها تفاوت ساختاری در نوئما، و نه تفاوت در باشنده ی هستی شناسانه است.

ساکالوفسکی ضمن آنکه پدیدارشناس برجسته ای است، نویسنده ی خوبی نیز می باشد. استواری قلم و گزینش واژه ها، بیانگر تسلط او بر ادبیات انگلیسی است. با این حال، نظر او نسبت به فلسفه ی هایدگر و شالوده شکنی دریدا، تا حدودی افراطی است.

مقدمه مترجم

در مقدمه مترجم کوشیده است تا شرح مختصری از پیدایش پدیدارشناسی و تحولات آن و گرایشهای متفاوت آن را ارائه دهد. او معتقد است که نویسنده کتاب به گسترش منطقی یک اصطلاح شناسی پدیدارشناسانه پرداخته است و نویسنده به خوبی از پس «امتزاج افقها»ی متفاوت برآمده است. سپس نویسنده به گله و خرده گیری از مترجمان داخلی به دلیل ناتوانی در برقراری پیوند با مفاهیم پدیدارشناسی می پردازد و در نهایت خلاصه ای از چگونگی واژه گزینی و خلاصه ای از اصول اولیه پدیدارشناسی را ارایه می دهد.

پیشگفتار

در ابتدا مولف چگونگی پیدایش ایده ی نگارش کتاب را بیان می کند: پیشنهاد نوشتن کتاب به گفت و گویی باز می گردد که در بهار سال 1996 با جیان- کارلو روتا داشتم. در آن زمان از او به عنوان استاد ریاضیات و فلسفه برای سخنرانی در دانشگاه کاتولیک آمریکا دعوت شده بود. روتا چندین بار به تفاوت میان ریاضی دان ها و فیلسوف ها اشاره کرده بود. از نظر او ریاضی دان ها تمایل دارند تا نوشته های پیشینیان را مستقیماً در نوشته های خود جذب کنند. آنها با آنکه ممکن است از نوشته های ریاضیدان های گذشته تاثیر زیادی پذیرفته باشند، اما با این حال هرگز در صدد تفسیر بر نمی آیند و تنها از مطالب آنها استفاده می کنند.

پس از پایان کلاس درس در کافه تریای دانشگاه کلمبوس، روتا به من گفت:«باید درآمدی بر پدیدارشناسی بنویسی، تنها بنویس. نگو که هوسرل با هایدگر چه فکر می کردند، فقط بگو که پدیدارشناسی چیست. برای کتاب خود نیز از عنوان پرزرق و برق استفاده نکن. نام آن را درآمدی بر پدیدارشناسی بگذار.»

ادموند هوسرل(1938-1859) را می توان بنیانگذار پدیدارشناسی دانست. در این صورت باید پژوهش های منطقی او را نخستین فرازمان این جنبش درنظر گرفت.این کتاب در دو بخش، در سال های 1900 و 1901 به چاپ رسید. از این رو، می توان گفت که پدیدارشناسی با آغاز قرن جدید به وجود آمده است. اکنون در پایان قرن بیستم به خوبی می توانیم تاریخ یکصد ساله ی جنبش را به یاد آوریم. مارتین هایدگر(1976-1889)، شاگرد، همکار و رقیب بعدهای هوسرل، دیگر چهره برجسته پدیدارشناسی آلمانی است. این جنبش در فرانسه نیز به شکوفایی رسید. نمایندگان فرانسوی این جنبش را نویسندگانی نظیر امانوئل لویناس (1995-1906)، ژان پل سارتر(1980-1905)، موریس مرلوپونتی (1960-1907)، و پل ریکور تشکیل داده اند. این جنبش در روسیه قبل از انقلاب، در بلژیک، اسپانیا، هلند.، انگلستان و ایالت متحده نیز بسط یافت.

پدیدارشناسی جنبش های فلسفی و فرهنگی دیگر نظیر هرمنوتیک، ساختارگرایی، فرمالیسم ادبی و شالوده شکنی را نیز تحت تاثیر قرار داده است. پدیدارشناسی در طول قرن بیستم، بخش عمده ای از فلسفه ی قاره ای را تشکیل داده است، فلسفه ای که در برابر فرادهش فلسفه ی تحلیلی ، که نمونه ی فلسفه در انگلستان و آمریکا محسوب می شود، قرار دارد.

نقد بیرونی

مترجم کتاب اگر چه بر بسیاری از واژه های پدیدارشناسی آشنا و مسلط بوده اما تلاش او برای واژه گزینی پارسی و پاس داشتن زبان فارسی باعث شکل گیری کلمات و اصطلاحات مشکلی شده اند که با ذهن خواننده عموماً نا آشنا هستند. بطوریکه در بسیاری از موارد ناچاریم به کتابهای لغت معنی مراجعه کنیم یا اینکه با چندبار خواندن جملات معنی آن را حدس بزنیم.

مشکل دیگر از اینجا ناشی می شود که مترجم اصولاً باید بعضی از لغات را که دشوار می نماید و در ترجمه آن نظر یقینی نداشته و یا چند معنا از واژه قابل برداشت است ، اصل لغت را به زبان اصلی در پاورقی بیاورد. اما این امر در بسیاری موارد رعایت نشده است و همانطور که گفته شد، به ناچار خواندن چند باره ی جملات را برای فهم معنی واژه ایجاب می کند.

مثلاً انتخاب کلمه ناهمدوس برای واژه incoherent یا این همانی که پس از مطالعه حداقل نیمه کتاب خواننده نمی تواند تشخیص دهد که منظور عین، عینیت و یا تشخیص است. در نهایت به نظر می رسد منظور از این همانی همان تشخیص شی ء باشد. تفاوت تشخیص با عین یا عینیت این است که تشخیص امری درون ذهنی است. ذهن به یک عین تشخیص و معنای بیرونی می بخشد.

کلماتی مانند همان بودگی اش (its sameness) ، یا هم نهاد(synthesis) یا فروکاست که همان تقلیل است. معنی کردن کلمه ی kinesthesis به جم سهش خیلی مشکل تر از معنی کردن آن به زبان اسکیمویی است. مترجم همچنین کلمه ی transcendental را که بیشتر به عنوان متعالی یا استعلایی ترجمه شده است را به فرارونده ترجمه کرده که به نظر می رسد سلیقه ی خوبی در اینجا به خرج داده چرا که علاوه بر رساندن معنی نوعی فرآیند بودن آن را به ذهن می رساند.

روی آورندگی چیست و چرا در پدیدارشناسی مهم می باشد؟

فصل اول به روی آورندگی ( قصد مند) چیست و چرا در پدیدار شناسی مهم میباشد پرداخته است. معضل خودمحوری و همگانی بودن ذهن دو زیر تیتر این بخش هستند.

نویسنده معتقد است که بایستی بین روی آورندگی و قصد به معنای مقصود و ومنظور وی که در هنگام انجام کاری در ذهن داریم تفاوت وجود دارد ، چراکه روی آورندگی پیش از آگاهی مطرح است. (در پدیدارشناسی روی آوردن عبارتست از پیوند آگاهانه ای که با یک عین برقرار می کنیم). معضل خودمحوری که یک نگرش طبیعی است که باید در پرانتز قرار گیرد تفاوت دیدگاه ساکالوفسکی با پدیدار شناسی برگرولاکمن را مشخص می کند.

به نظر او دستیابی به اشیاء بیرونی تنها از طریق استنتاج از تاثرات ذهنی و نه توسط اهداشدن آنها به ما ممکن می شود، یک معضل است.  این معضل باعث میشود که ما تنها به ساختارهای آگاهی دست یابیم . نه ارتباط آن با اشیاء بیرونی.

ساکالوفسکی معتقد است بزرگترین خدمت پدیدارشناسی رها ساختن فیلسوفان از معضل خودمحوری و انهدام آموزه دکارتی است. پدیدارشناسی اثبات می کند که ذهن چیزی همگانی است. ذهن در گشودگی بیرونی و نه در محدوده درونی اش عمل می کند و خودش را آشکار می سازد. همه چیز در بیرون است.

جزء و کل

کل ها می توانند به دو گونه متفاوت از اجزاء تجزیه و تحلیل شوند: قطعات pieces و لحظات moments، قطعات را می توان اجزاء مستقل نامید که حتی هنگامی که از کل خود دورند وجود دارند و اهدا می شوند. در زبان پارسی مانند بیابان گرد که گرد یک کل است . اما همین قطعات ممکن است در جایی لحظه باشند بطوریکه برای درک آنها نیاز به درک پس زمینه آنها باشد.

کل را می توان انضمامی نامید concretum یک قطعه یا یک جزء مستقل می تواند یک انضمامی شود، اما لحظه ها نمی توانند آنها بصورت آمیزه ای با اجزاء مکمل خود وجود دارند هرچند این امکان وجود دارد تا درباره لحظات به تنهایی بیاندیشیم. می توان درباره زیر و بم صحبت کرد بی آنکه به صدا اشاره ای کرد، می توان درباره نام صحبت کرد بی آنکه به رنگ اشاره ای کرد…. اگر لحظات را به تنهایی مورد توجه قرار دهیم آنها انتزاعی می شوند و به صورت انتزاعی نیز به آنها می اندیشیم. صحبت کردن در مورد اجزاء انتزاعی از طریق زبان ممکن است.

درآمدی بر چیستی پدیدارشناسی

«برای فهم اینکه پدیدارشناسی چیست باید میان دو رویکرد یا دو چشم انداز تمایز قائل شد. نخست رویکرد طبیعی که عبارتست از زمانی که ما در موضع اولیه خود، یعنی به سوی جهان قرار داریم … تمام کارهای خود را از آنجا آغاز میکنیم… به نحو آغازین ]ابتدایی از نظر آگاهی[ در آن هستیم و بنیادی تر از آن هیچ چیز وجود ندارد».ص99

دوم رویکرد پدیدارشناسان که عبارتست از اندیشیدن درباره رویکرد طبیعی و تمام روی آورندگی های موجود در آن. تحلیل های فلسفی در این رویکرد صورت میپذیرد. رویکرد پدیدارشناسان را رویکرد فرارونده نیز می نامند».ص99

انتقاد به ساکالوفسکی، پدیدارشناسی و پاسخ به آن

ساکالوفسکی می گوید: از نظر منتقدین پدیدارشناسی بر درونگری و شهود چیزهای سوبژکتیو و ذهنی متکی است. در پاسخ به این انتقاد باید گفت پدیدارشناسی چیزهایی را مورد توجه قرار می دهد که هر کسی که می اندیشد یا سخن میگوید آنها را از قبل باز شناخته است. چیزهایی مانند ادراکات، روی آوردها یا کنش های نوئتیک.ص 157

در پاسخ به این پاسخ به انتقاد ساکالوفسکی می توان گفت که پدیدارشناسی هرگاه به سراغ عین های تجربی مانند، عین های کلامی یا اجتماعی هم می رود بیشتر بر فرایند ذهنی و درونی رخ داده در آگاهی توجه می کند تا به خود عین.

اگر چه به نظر می رسد پدیدارشناسان آمریکایی همچون ساکالوفسکی کوشیده اند تابا ارایه تحلیلی جدید از معنامندی آن را پوشش دهند اما این کوشش ظاهراً باز موفق نبوده است.

پدیدارشناسی خود

خود تجربی آن خودی است که ما به عنوان یک پدیده با آن روبرو می شویم. خود فرارونده یا متعالی که می تواند در برابر جهان بایستد و آن را از آن خود کند هر چند نمی تواند جدا از جهان وجود یابد اما مالک ادراکی و شناختی جهان است و دیگر بخشی از جهان نیست این و جنبه  از خود در عمل جدا از هم نیست. پس این دوگانگی هم به علت ملاحظه ما اوست و هم به دلیل اینکه خود خود هم تمایل دارد بصورت چندگانه(مثل هر پدیده دیگر) به ما عرضه شود.

«اگر الگو را به عنوان چیزی در نظر بگیریم که (در درون خود) جهان دارد دیگر جزئی از جهان نیست. در این حالت اگر مفعول با واسطه ای که جهان به او داده شده با جهان هم پیوند می شود».ص207

از نظر پدیدارشناسی ساکالوفسکی گرایش شدید ما به فروکاستن خود فرارونده به خود تجربی خطری است که در گرایش طبیعی روزمره همواره خود را تهدید میکند. این همان تقلیل روان شناختی است که «رایج ترین و حیله گرانه ترین شکل تقلیل است».ص208

خرد، حقیقت و هویدایی

در قلمرو اندیشه ما که از سطح زیست شناختی فرا می رود ما به معنی نیازمندیم این معنی برای زندگی بین ذهنی باید یکسان باشد و زبان عامل مهمی در انتقال معنی است. در اینجا ساکالوفسکی معنی را در نفس و ذات پدیده می داند، این معنی پس از شهود با آشکار می شود.«اینهمانی [تشخیص] معنی حقیقت را ممکن می کند.»ص276 واژه ها تحت تاثیر راههای آشکار شوندگی اشیاء برای ما هستند.

در اینجا به دو گونه حقیقت مطرح می شود:

1. حقیقت درستی: از طریق بازکاوی اندیشه ها به دست می آید.
2. حقیقت آشکارگی: نیازی به ‌ندارد و روشن و عینی است. مثلاً ماشین من پنچر است.

شرح پدیدارشناسی

در این فصل ساکالوفسکی برخی اصول موضوعه پدیدارشناسی را بیان می کند:

پدیدارشناسی، که از دیدگاه فرارونده عمل می کند، همانا بکارگیری خرد است و در فرجام شناسی اندیشه مهم و سزایی دارد. پدیدارشناسی به طریقی غیر از علم و تجربه که در رویکرد طبیعی بوجود می آیند، نسبت به آشکارگی نظم یافته است.ص 316

پدیدارشناسی به جای آنکه فقط متوجه عین و جنبه های آن باشد، به هم پیوند های میان چیزهایی که آشکار شده اند و مفعول با واسطه ای که خود اشیاء بر او آشکار شده اند می اندیشد.ص318

در پدیدارشناسی گزاره ها پیش ساخته نیستندبلکه بعداً و در جریان شهود و برگشت به اشیاء شکل می گیرند.ص319 در این رویکرد ما در یک حرکت زیگزاگی میان آنچه هست، آنچه به نظر می رسد، آنچه گفته می شود و آن چه اثبات می شود قرار می گیریم.ص321

این علم آشفتگی و چندگانگی حقیقت را می پذیرد اما ذات هستی را یگانه و قابل دسترس می داند.ص318 در اینجا ما حالت های اعتقادی را که در رویکرد طبیعی داشتیم تغییر نمی دهیم، بلکه تنها از آنها فاصله می گیریم…. اما آنها را مورد شک قرار نمی دهیم.ص324

پدیدارشناسی در فرانسه

شاخه فرانسوی پدیدارشناسی پس از آلمان مهمترین شاخه جنبش پدیدارشناسی است. امانوئل لویناس که در دهه 1920 فلسفه هوسرل و هایدگر را مطالعه کرده بود درباره مفهوم «شهود» در اندیشه هوسرل رساله ای نوشت، و در سال 1930 آن را چاپ کرد.او «تاملات دکارتی» هوسرل را در سال 1931 به همراه شخص دیگری ترجمه نمود.

ژان پل سارتر(1980-1905) دو سال در شهرهای برلین و فرایبورگ زندگی کرد (1935-1933). کارهای اولیه او متاثر از پدیدارشناسی هوسرل است، اما بتدریج یک انسان گرای وجودی شد. بسیاری از کارهای اولیه ی سارتر، تحلیل پدیدارشناسانه ی بسیار خوبی هستند که به گسترش موضوع های مهم هوسرل انجامیده است. مخصوصاً باید به خیال(1936)، فراروندگی اگو(1940)، شرح نظریه عواطف(1939)، خیالی(1940) و هستی و نیستی(1943) اشاره کرد.