تحول تمدن های مختلف و انگیزه فراز و نشیب آن ها

هنر قدیم است به قدمت بشریت- تاریخ هنر ملت ها نموداری از استعداد ها و تواناییها و اندیشه ها و پشتکار و پایداری و استقامت آنها می باشد… آثار مکشوف از طبقات مختلف زمین گویای تمدنهای گوناگون و اوضاع جغرافیایی و تاثیرات مذهب و سیاست و اقتصاد و سیستم حکومت اجتماعی و وضع زندگی ویژه ملت هاست.

کتاب حاضر که از ماقبل تاریخ آغاز شده و مطالب آن به وجهی فشرده به اوایل قرون وسطی پایان می پذیرد همانند سینمایی هنرهای مصور ملتهای: آشور، کلده، سومر، ایران، یونان، روم، هند و چین را از برابر نظر شما می گذراند و از تحول تمدنها و انگیزه نشیب و فراز آنها تا آنجا که بر ما مکشوف و معلوم گشته است خواننده را آگاه می سازد.

این کتاب به نیت تدریس در رشته باستان شناسی دانشکده ادبیات تهران ( که از سال گذشته به برنامه دروس این رشته افزوده گشته است) فراهم آمده است…

باستان شناسی مخصوصاً در کشورهایی مانند ایران که تمدنی بزرگ و باستانی دارند رشته بسیار مهم و سودمندی است، زیرا صرف نظر  از کشف آثار نبوغ نیاکان و دریافت راز مقاومت ها که در نشیب و فراز های زندگی و تماس با ملل مختلف به مرحله بروز و ظهور رسیده است ( و موجب غرور ملی و تقویت نیروی روانی و سرافرازی باطنی نسل حاضر و آینده است)، از نظر حسن جریان زندگی و تماس با ملل مختلف گیتی و جلب سیاحان و رونق بازار اقتصاد کشور نیز اهمیت بسزایی دارد…. هر چه بیشتر بدین رشته توجه شود، بیشتر فرزندان این آب و خاک واجد صلاحیت علمی برای کاوش و کشف می گردند و کشور را از متخصصان خارجی که هرگز این علاقه و بی غرضی و اطلاع از آداب و رسوم محلی را ندارند بی نیاز می سازند. به سبب محدود بودن صفحات کتاب ارائه پاره ای تصاویر که شرح آنها در مت آمده است، میسر نشد و از هر سبک و یا موضوعی فقط یک یا دو نمونه ارائه گشته است امیدوارم با « پروژکسیون» و تصاویر رنگین که در دست تهیه است ( توام با توضیح) رفع این نقیصه بشود.

دیباچه آموزنده ای از بانو« هلن گاردنر» آمریکایی درباره رسم و رنگ و فرم و تکنیک و ساخت هنرها جهت مزید دانش، دانشجویان به وسیله دوست و همکار عزیزم « بانو دکتر سیمین دانشور» ترجمه شده است که  موجب تشکر است… مطالب این دیباچه در زمینه هنرهای عینی است و در امر ذهنی یا فلسفه هنر، و اینکه: هنر چیست؟ وارد بحث نشده است فقط با یک جمله که: « هنر چیست، نمی دانیم: واقعیتی است که در دست ماست» از بسط  مقال و تشریح مطلب و روشن شدن موضوع می گذرد… البته بحث بسیار پیچیده و بغرنجی است که قرون متمادی روی آن اندیشه شده و هر فیلسوفی آنچه به عنوان نظریه اعلام کرده است یکی از وجوه این واقعیت است….در دو کتاب زیباشناسی که اینجانب تالیف  کرده ام  به عناوین مختلف از آن گفتگو شده است و چون تصور می کنم نپرداختن به این موضوع، جای خالی و ابهامی در کتاب حاضر باقی می گذارد، کوشش می کنم در همین مقام عصاره آراء و اندیشه های برخی از زیبا شناسان را که تاکنون تدوین شده است تذکار نمایم: برونتیر می گوید: « هنر چیزی و زیبایی چیز دیگری است»

گاستالا معتقد است: « هنر ساخته دست بشر است»

زیبا شناسی می گوید: « بشر پیش از آنکه دانشمند باشد هنرمند بوده است، زیرا حکومت خیال مقدم بر حکومت عقل و تجربه است»

زیبایی شناسی می گوید:« ساخته هنری محصول دانایی به وسیله توانایی است»

زیباشناسی می گوید:« هنر لذت و شوری است که عینیت و موضوعیت یافته است»

زیبا شناسی می گوید:« هنر فقط نمایش، یا تجسم نیست، بلکه گزارش و ترجمه ای از روح هنرمند است».

زیبا شناسی می گوید:« هنرمند حقیقت نمی گردد، بلکه آن را خلق می کند».

زیباشناسی می گوید:« هنر مضراب یا زخمه طبیعت و زندگی است که بر تارهای عواطف و احساسات هنرمند نواخته می شود… از این رو همان طور که طبیعت رنگارنگ، و زندگی گوناگون است، عواطف هنرمند و تاثیر هنر او در بیننده در اعصار و طبقات و زمانها و مکانهای مختلف نیز گوناگون می باشد».

زیبایی شناسی می گوید: هنر زاییده احوالیست که مستقل از تجسس برای حقیقت و اخلاق و سود و یا تحریک غرایز حیوانی است.

تن می گوید: « در زندگی جاری، اخلاق پادشاه است، ولی در قلمرو دانش و هنر، اخلاق را راهی نیست».

نیچه می گوید:« تشبیه همواره لذت بخش است، ما نیز از هنر لذت می بریم، زیرار هنر یک نوع تشبیهی از جهان است».

نیچه می گوید: هنر عبارت از فعالیت بشر به وسیله اعلام و ابراز آرزوها برای یک زندگی عالی تر است.

نیچه می گوید: هنر گل زندگی است – و هنر مند دوست واقعی بشر است که این گل خوشبو را بدو هدیه می کند.

نیچه می گوید: تعریف هنر خیلی بغرنج تر از آنست که در یک جمله بگنجد شاید یک تعریف محکم آن این است که:

« هنر بیان بلیغ ارزشهای (والور) تمام چیزهایی است که مربوط به زندگی است ( منظور از ارزش یا والور جالب و جالبتر بودن است) و اجتماعی بودن هنر از همین رو است که ارزشهای اجتماعی را بیان می کند»

نیچه می گوید: « در تحلیل هنر همواره چهار هدف عمده مورد نظر است:

• فعالیت خلاقه هنرمند
• ساخته هنری
• اقبال جامعه
• ارتباط هنر با نظم جامعه»

گوته می گوید : « هر هنر، می یابد مانند هر زندگی و هر کار، از پیشه که لازمه اش تقلی داست آغاز گردد».

شیللر می گوید: هنر مایه زندگی کردن نیست، بلکه وسیله بازی بی شائبه است« با زیبا، جز بازی نباید کرد».

دیباچه

فرم های هنر

دیباچه حاضر از کتاب « هنر در طول قرون The art through the ages تالیف: خانم هلن گاردنر  Helen Gardner نویسنده نامدار آمریکایی ترجمه شده است.

جوهر هنر: هنر چیست؟  نمی دانم….. جوهر اصلی این پدیده اسرار آمیز و وصف ناپذیر ما را حیران می سازد. اما در عین حال بطور قطع و یقین می دانیم که از قدیمترین زمانها تاکنون افراد بشر تجارب فردی و خصوصی خود را به صور مجسمی منعکس ساخته اند که ما آنها را آثار هنری می نامیم…. و ضمناً می دانیم که هنر در زندگی بشر، اصلی اساسی است.

اگر از ما آثار معماری، نقاشی، کاشی سازی، موسیقی، شعر و نمایش و رقص را باز گیرند چه نوع زندگانی ما خواهد گشت؟

آثار هنری همواره موجود بوده و جاودانه وجود خواهند داشت و برای سعادت بشری اصلی اساسی بشمار می روند…آثار هنری تجارب انسانی هستند که شکل به خود گرفته اند و ما از دریچه حواسمان بدانها می نگریم و لذت می بریم ما نقاشی و رقص را با چشم می بینیم، ادبیات را با گوش می شنویم و هم با دیده می نگریم، موسیقی را استماع می کنیم، نقشی بر سنگ یا بر سطحی فلزی یا گلی را با دست لمس می کنیم و نرمی مخمل یا ابریشم را بمدد حس لامسه احساس می کنیم، لکن راه هنر به همین سادگی نیست… تاثیرات حسی ما به عکس العمل های احساسی منجر می شود. و ذکاء ما به عقل می انجامد و سرانجام، احساس و ذکاوت ما به مرحله ادراک منتهی می گردد. این ادراک چگونه حاصل می شود؟ فرمولی قطعی و صریح موجود نیست که ادراک هنری را روشن کند. پیچیدگی یا تعقید پدیده ای که هنر نام دارد در آنست که از منظرهای گوناگون مورد بحث قرار می گیرد و هیچ یک از این نظرها را بر دیگری برتری نیست- هر کس در برابر یک اثر هنری از نقطه نظر خود، نقطه نظری که عادت و اخلاق و روحیه شخصی او در آن دخالت دارد، قضاوت می کند و این قضاوت با قضاوت دیگری که دید خاص و متفاوتی دارد بی شک دیگرگون خواهد بود- در نقد هنری مهم این است که نقاد از تمام نقطه نظرها، هنر را مورد مطالعه قرار دهد، و این چنین ادراکی ذکاوتمندانه و غنی خواهد بود.

بنیاد شکل( یا جوهر فرم)

بنیاد شکل( یا جوهر فرم) از میان این همه موارد قابل مطالعه در هنر، بهتر است ابتدا به سراغ شکل یا فرم برویم و از چگونگی این دیدار سخن بگوییم.

فرم یا شکل، عبارت از مجموعه ای واحد و کامل و زنده ( ارگانیک) است- ترکیب عناصری است که مجموعه ای را بوجود آورده است. روش و سبکی است که هماهنگی میان این عناصر برقرار کرده است، خلاصه عاملی است که شخصیت ممتاز و یگانه ای به مجموعه بخشیده است. مراد،‌ از لفظ زنده، یا ( ارگانیک) بر حسب « فرهنگ وبستر Webster» چنین است: « زنده، یعنی واجد بودن ساختمانی کامل و قابل مقایسه با بدن آدمی – یعنی اجزایی که مجموعه واحدی را تشکیل داده اند- یعنی اجزایی که هم با یکدیگر و هم با مجموع متناسب هستند»- مراد ما از ساختمان ( مطابق فرهنگ یاد شده) چنین است: « ساختمان، یعنی انچه بنا شده است، یعنی نظم استقرار یافته میان قسمتهای مختلف بدن یا یک شیئی»… این بوده معنای ظاهری مفهوم وسیع فرم…. لیکن چینی ها ضرب المثلی دارند که بسیار معروف است، می گویند: « باید به گوش جان شنید، و آنچه شنیدید» آقای پریستلی J.B.Priestley می گوید: « این گفته چستر تون Chesterton بس حکیمانه است: فرق است میان مرد مشتاقی که کتابی را از سر اشتیاق می خواند با مرد خسته ای که در جستجوی کتابی است تا برای امرار وقت و مشغولیت بخواند».- خواندن کتابی، استماع آهنگی، تماشای تصویری، می باید با نهایت تمرکز قوای ذهنی و به کمک احساس و ذوق صورت بگیرد.

وقتی به استماع یک قطعه موسیقی مشغول هستید، اصواتی به گوشتان می خورد که گاه هم آهنکگ و گاه در هم به نظر می آیند و ممکن است موجب تحریک حس شادی یا غم شما بشوند: اگر به همین اکتفا کنید به کمترین حد لطافت آن قطعه پی برده اید- ولی باید گفت: ادراک لطافتی تا این حد ناقص،موسیقی شناسی نامیده نمی شود…شاید نا آشنایی یا تنبلی سبب این عدم ادراک است…. در صورتی که اگر به عکس، به دقت گوش فرا دهید تا جایی که نغمه ای از آن قطعه را به ذهن بسپارید، و همین نوا را گاه در مایه اصلی خود و گاه در مایه ای دیگر بشنوید و تغییر مایه را تشخیص بدهید و مخصوصاً در بیابید که خاصیت هر نوایی در هر سازی متفاوت است، و این نکات را در سراسر قطعه دنبال کنید و از هیچ چیز حتی اگر جزیی هم باشد غفلت نورزید و در ضمن این پیروی، پیوستگی نغمات را ادراک کنید و تکرار نغمه ها و مدگردیهای قطعه و تغییر و زنها و حرکات را دریابید، در این صورت اول را در راه شناختن موسیقی برداشته اید.

یک اثر ادبی نیز بسان یک قطعه موسیقی است.

خط

خط مفهوم وسیعی دارد- خط ممکن است حد باشد، یعنی حدودی برای سطوحی باشد…. در یک مبنا، ممکن است حد، کناره سطوح و حد فاصل میان آنها باشد: خطوط معماری، زیبایی ظاهری بنا را از نظر زیبا شناسی بوجود می آورند….خط ممکن است حصار شکلی باشد، در این صورت شکل مزبور را محدود می سازد، در مجسمه سازی، خطوط، با پیچ و خم خود موادی مانند (لباس و غیره) را به تماشاچی القا می کنند…. یا ممکن است، مقصود از خط، نوشته، یا تصویری باشد و در این صورت خط زینتی است که بر سطحی لغزیده است، این چنین خط سرشار از پیچ و خم و قوس و هلال خود بخودی است و در وجود تاثیر شگرفی دارد…. این خط دارای جنبش است و یا نمودار اندیشه ای است شخصیت خطوط از یک طرف بستگی به ابزار کار مانند: ( قلم مو، گچ، مداد، و ابزار حکاکی ) دارد: و از طرف دیگر، به مهارت و شخصیت هنرمند وابسته است….. خط ممکن است، تند یا کند (نازک و یا کلفت) محو، یا روشن  و واضح، لغزاندن یا محکم، ظریف یا خشن، ضعیف یا قوی، دقیق یا ولنگار باشد.

خاصیت خط هر چه باشد، هدف آن جنبش و حرکت بسوی مقصدی است… خطوط افقی، عمودی، منحنی هر کدام نوعی احساس در بیننده می انگیزد…. ما همه می دانیم خطوط عمودی، نظر را به بالا می کشانند و خطوط افقی، آرامش می بخششد- خطوط مورب محرک هستند- و انحناها، نرم و مطبوعند…. البته تاثیر خطوط، تنها به علت جهت حرکت آنها متنوع هماهنگی و ارتباط برقرار می سازد…. برای ایجاد هم آهنگی گاه خطی را تکرار می کند و برای القاء تنوع، گاه خطی را به موازات خط دیگر و گاه به خلاف جهت حرکت همان خط ترسیم می نماید….. به کمک خطی اریب، تعادل آرامش بخش خطوط افقی و عمودی را به هم می زند و ایجاد حرکت و جنبش می کند….. برای ایجاد تاثیر تمثیلی و یا حالتی کاملاً‌ در اماتیک خطوط اریب را به هم می آمیزد و خطوط جناقی ( زیگزاگ) بوجود می آورد….. خطوط ممکن است ادامه یابند،یا قطع شوند، – بیننده، ممکن است د رعین مشاهده خطوط شکسته احساس ادامه حرکت آنها را بنماید هر چند عملاً این حرکت مرئی نباشد…. کمتر اتفاق می افتد که در طرحی یا نقشی، فقط یک نوع خط بکار رود. هنرمند بسته به تنوع و هم آهنگی اثرش ممکن است از دو یا چند نوع خط استفاده کند، و درست مانند تم های گوناگونی که در یک قطعه هم آهنگ موسیقی به کار برده می شود، چند نوع خط را به هم بیامیزد.

رنگ

رنگ مهمترین عنصر احساسی در هنرهای مصور می باشد… رنگ در عین حال که خاصیتی است علمی و فیزیکی، برای ایجاد نظم در هنرهای مصور هم به کار می رود…… از نظر علمی ، رنگ عبارتست از امواج نور که به کمک حس بینایی تشخیص داده می شود.- یک شعاع نور، از ارتعاش امواج مختلف طولی و عرضی تشکیل یافته است اگر شعاعی از نور را در منشور متبلوری منعکس سازم، نور ، در منشور، رنگهای مختلف طیف نور بخش را بوجود می آورد…. وقتی نور به سطحی می تابد، اگر این سطح از تمام امواج یا تمام رنگها به طور مساوی برخوردار باشد، چشم ممکن است از تمام امواج یا تمام رنگها را سفید ببیند- ممکن است همه رنگها یا امواج را در هم بیامیزد و فقط سبز را اجازه انعکاس بدهد، در این صورت سطح را به رنگ سبز ببیند- ممکن است همه تمواج را در هم محو کند و فقط آبی و قرمز را باقی گذارد، در این صورت بنفش نتیجه این ترکیب است…. عکس العمل های احساسی افراد در برابر رنگها، یکسان نیست- ممکن است افرادی در برابر رنگهایی  بخصوص  حساس باشند. و این حساسیت موجب عکس العمل هایی شدید در آنان بشود – و ممکن هم هست، افرادی در برابر رنگها، بی هیچ احساسی بمانند، ممکن است بعضی افراد در برابر یک رنگ کور باشند و برخی در برابر تمام الوان ضعف داشته باشند و جهان را فقط به رنگ سفید و سیاه ببینند و احتمالاً، حد و شدت و ضعف آن و بینایی آدمی و قدرت دید او هر دو مباحث علمی رنگ می باشند.

برای یک نقاش اطلاع از رنگ، به عنوان یک عامل مهم هنری، لازم است… اگر این اطلاع، علمی هم نباشد اطلاع ذوقی از طبیعت نور، ترکیب رنگها، و رابطه میان آنها برای هنرمند ضرور است…. سهل تر آنست که رنگهای طیف نور سفید را ( شکل ب) ضمن دایره مدرجی نشان بدهیم.

از این رنگها، سه رنگ غیر قابل تجزیه اند و معروف به رنگهای اصلی می باشند. این سه رنگ عبارتند از : آبی- قرمز- زرد- اگر رنگهای اصلی ترکیب شوند، رنگهای ترکیبی و یا فرعی بوجود می آیند: ترکیب آبی و زرد، رنگ سبز ار بوجود می آورد- ترکیب زرد و قرمز، رنگ نارنجی،‌ و ترکیب قرمز و آبی رنگ بنفش را نتیجه میدهد- اگر ترکیب رنگها را ادامه بدهیم. عده بیشماری رنگ بوجود می آید و این رنگها بستگی به اجزاء ترکیبی و مقادیر این اجزاء دارند.

فرم در هنرهای مصور

فرم معماری: معماری عبارتست از توده مواد موجود در فضا، این مواد، به صورت یک یا چندین حجم مجوف در آمده اند و فضای توخالی داخلی آنها جای فعالیت انسانیت- بجز موارد بسیار نادر، معماری هنری نیست که فقط بخاطر خودش، یعنی بی هیچ هدفی بوجود آمده باشد…. برعکس، ساختمان هربنا، نه تنها بخاطر فعالیت های خاص انسانی است بلکه فرم و نقشه هر بنا نیز این فعالیت های خاص را در نظر گرفته و بر طبق آن ابداع شده است…. مثلاً اگر خانه ای برای جمعیت زیادی در نظر است، اگر معبدی، یا ایستگاه راه آهن و یا کارخانه ای در نظر است ساخته شود، فضاهای داخلی وسیع جهت ارضای این هدفها لازم است… اگر در نظر است اداره ای واجد اتاقها و دوایر کوچک احداث شود، و یا نقشه خانه کوچکی محل نظر معمار می باشد، در این صورت فضای داخلی به قسمتهای مجزا و کوچک تقسیم خواهد شد.

در ساختمان بنا، علاوه بر فضا، جنس مواد نیز موضوع مهم و اساسی است، و نقشه بنا، می باید متناسب با مواد متشکله بنا باشد… مواد مهم در معماری عبارتند از: سنگ- آجر- خشت- کاشی- چوب- شیشه- فولاد- سیمان – تخته سه لایی- مواد پلاستیکی و غیره- هر کدام از این مواد دارای دوام، استحکام، کشش، اندازه. رنگ و نمای مخصوص بخود می باشد.

موضوع مهم دیگر در معماری، جای بناست- نقشه یک بنا، در شهری پر جمعیت، با نقشه یک بنا در روستا، یا ییلاق، تفاوت می یابد… ساختمانی در دشت، با ساختمانی در دامنه کوه، با فراز یک تپه متفاوت خواهد بود، و آب و هوای سرد یا گرم ، در اصول معماری و شکل بنا بی شک موثر است.

فرم مجسمه سازی

مجسمه سازی مانند معماری هنر مربوط به فضا و حجم است، مجسمه سازی ترکیب احجام در فضا و مکان می باشد، اما بر خلاف معماری، شرط مهم در مجسمه سازی ترکیب احجام در  فضا و مکان می باشد، اما بر خلاف معماری، شرط مهم در مجسمه سازی این است که فقط از خارج دیده می شود، یعنی نمای خارجی آن اهمیت دارد- در معماری نمای خارج و داخل، هر دو مهم است. قالب مجسمه ها. مخصوصاً غالب مجسمه های سنگی و چوبی تو پر  می باشند.

اساساً مجسمه سازی یعنی شکل بخشیدن به توده مواد، و این شکل، بستگی به فضای اشغالی و مکان مجسمه دارد. مجسمه سازی که، با یک قطعه بزرگ سنگ، یا چوب، سرو کار دارد، می تواند داخل مجسمه را پر نگه دارد، و در این صورت مجسمه او وزین و سنگین خواهد گشت…. همچنین می تواند داخل آن را خالی کند.

در مجسمه های برنزی، فرم اصلی، با در نظر گرفتن احجام و فضای مورد نظر از گل ریخته می شود- تمام مجسمه ها خواه از سنگ یا از گل ساخته شده باشند، هنر ساختمان مواد احجام حدود و سطوح در آنها ملحوظ است و زیبایی خود را مرهون مقیاس های متعادل و متناسب، سادگی وم وضوح و عظمت می باشند.. این هنر، بر خلاف معماری، معمولاً منحصر است به هیاکل آدمی و حیوانات… محدود بودن موضوع در مجسمه سازی باعث می شود که هنرمند هم خود را مصروف نهایت کمال اثر خود بنماید.

کمال اثر، در مجسمه سازی هدف پیچیده ایست که عوامل بسیاری در ارضای آن دخالت دارند- مهمترین عوامل متشکله حجاری عبارتند از: فرمهای اصلی، مواد، مرحله عمل و ساختن و پرداختن، هدف و مکان.

سفال سازی

سفالی هنری نمایشی نیست( غیر از موارد خاص مانند مجسمه های گلی) و بعکس هنری است هندسی و مفید، از این نظر هم شباهتی به معماری دارد… هنر مجسمه سازی سفالین حد فاصلی است میان هنر سفال سازی و هنر مجسمه سازی، زیرا از یک طرف از مواد متشکله اولی استفاده می کند و از جانب دیگر خاصیت نمایشی هنر دومی را دارا می باشد.

سفال سازی عبارتست از شکل بخشیدن به گل و قابل دوام و محکم ساختن آن به وسیله حرارت- این هنر از قدیمی تریم و جهانی ترین هنرها به شمار می آید، زیرا دارای خاصیت انتفاعی است… قالب سفال ها فقط خاصیت انتفاعی دارند، لیکن بعکس بعضی از آثار سفالین دارای چنان زیبایی عالیو نادری می باشند که آنها را در اعداد گویا ترین آثار هنری تمدن های شگرف و عظیم قرار داده اند- مانند: ظروف گلی چینی- آثار سفالی ایرانی و سرخپوستان آمریکایی.

بسته به جنس گل و درجه حرارت، می توان ظروف چینی و سفالی ظروف سفالی لعاب دار ساخت… ظروف گلی که معمول ترین نوع سفال سازی است واجد جنس نسبتاً خشن ترین هستند و نیاز به حرارت کمتری هم دارند- چون ماده اصلی آنها یعنی گل، دارای خلل و فرج است حاجت به ورز دادن دارد تا نفوذ ناپذیر گردد- گاهی نیز اسن منافذ مفید فایده ای است مثلاً در کوزه گری وجود این خلل و فرج باعث بخار شدن آب، ودر نتیجه خنک شدن آب می گردد.

• مقدمه
• دیباچه
• فرم های هنر
• بنیاد شکل( یا جوهر فرم)
• خط
• رنگ
• فرم در هنرهای مصور
• فرم مجسمه سازی
• سفال سازی