فوبی (هراس) خاص

بشر در مسیر تکامل برای مقابله و تسلط بر آن به ابزارهای قاطعی مجهز شده است که هر یک برای بقای او اهمیت بسیاری داشته‌اند. زمانی که این ویژگی‌ها را بررسی می کنیم، حیاتی  بودن بعضی از آنها عجیب به نظر می‌رسد زیرا که احساس ناشی از آنها چندان خوشایند نیست و با پیش فرض نه چندان صحیح ما که « هر چه خوشایندتر است اهمیت بیشتری در بقای ما دارد» جور در نمی‌آید. احساس‌هایی چون درد بیماری و حتی ترس از جمله این ویژگی‌های ناخوشایند اما بسیار حیاتی می‌باشند. و قطعاً در گونه ما کسانی که فاقد یکی از این ویژگیها بوده‌اند، از بین رفته‌اند.

همانطور که گفته شد ترس، از این ویژگی‌های حیاتی است و بشر به کمک آن از خطرات زیانبار محیط اجتناب نموده بقای خویش را حفظ نموده است.

« در سال 1872 داروین متوجه شد که انسان و حیوانات، هیچان را با حالتهای مختلف نشان می‌دهند، به عقیده او، این حالت پدیده‌ای عالمگیر می‌باشد و در تمام فرهنگ‌ها یکسان است.» [1] زمانی که فوبی را به عنوان یک ترس تعریف می نماییم به آن اهمیت بقایی می‌بخشیم اما معتقدیم این ویژگی به انحراف کشیده شده است. زیرا در ادامه تعریف می‌آوریم که این ترس، شدید، غیر منطقی و غیر طبیعی است و مانع از انجام فرآیندهای حیاتی دیگر در فرد می‌شود، که این برخلاف جهت بقا می‌باشد.

بنابراین شناخت و در نتیجه درمان فوبی که یکی از شایعترین اختلالات اضطرابی است، با  اهمیت جلوه می‌نماید.

در این پژوهش کوتاه کوشش شده که نگاهی هر چند اجمالی به اختلال فوبی و بویژه فوبی ـ خاص انداخته شود. بنابراین ابتدا از تعریف فوبی و مفاهیم وابسته آغاز شده تا خواننده برای ورود به بحث، آشنایی پایه‌ای کسب نماید. آنگاه به سراغ منابع فارسی که این اختلال را دقیق‌تر مورد بررسی قرار داده‌اند، می‌رویم.

در پایان نیز سه مقاله اینترنتی به همراه ترجمه آن ارائه شده به امید آنکه در جهت تشریح این اختلال و روش‌های درمانی آن گامی هر چند کوچک برداشته شده باشد.

[1]– پورافکاری، نصرت ا… ـ فوبی – تهران ـ رشد – 1382.

تعریف فوبیا ( هراس)

هراس: ترس یا بیزاری غیر طبیعی و یا شدید از چیزی.[1]

هراس: ترس غیر منطقی، غیر طبیعی و دائمی از یک شئ یا موقیعت خاص.[2]

هراس: هر ترس یا دلهره غیر طبیعی دائمی: همچنین، واژه‌ای که حاکی از ترس یا انزجار غیر طبیعی است.

هراس ساده، هراس از اشیاء اما نه از موقعیت‌ها ( گذر هراسی ) یا ( نه ) از اعمال. (هراس، اجتماعی ) مانند ترس از سگ، گربه، موش، عنکبوت، خون و زخم، هراس از مکان بسته، هراس از بلندی، و مسافرت هوایی؛ هراس اجتماعی، هراس از اعمال، و نه از موقعیت‌ها ( گذر هراسی )یا (نه ) از اشیاء ( هراس ساده)، که در آن فرد از تحقیر و شرمندگی می‌ترسد. به عنوان مثال( ترس از سخنرانی در جمع یا خوردن یا استفاده ازتوالت عمومی.[3]

هراس: یک اصطلاح یونانی برای ترس یا دلهره: بر اساس این ریشه‌شناسی، به هراسهای خاص بدرستی اسامی با ریشه یونانی داده شده است، به عنوان مثا، پیرو فوبیا = ترس از آتش، نیک فوبیا = ترس از تاریکی، و غیره. در شیوه روانپزشکی استاندارد، یک واکنش پیش از آنکه بدرستی به عنوان یک هراس( فوبی ) طبقه‌بندی گردد نیازمند فاکتورهای متعددی است. ویژه اینکه، ترس می‌بایست دائمی و شدید باشد، یک نیاز اجباری به گریز یا اجتناب از موقعیت یا شی، هراس‌زا وجود داشته باشد و ترس می‌بایست غیر منطقی باشد و بر پایه قضاوت درستی استوار نباشد. [4]

.Pholia ( Fo be -a )

فوبی، هراس، فوبی عبارتست از ترس شدید و رجعت کننده‌ای که دلیل منطقی برای آن نمی‌توان پیدا کرد. فوبوس (Phobos ) نخستین بار در لغت طبی دو هزار سال قبل در رم در تعریف ترس از آب  (Hydrophobia ) که از علائم هاری قلمداد شده است به کار رفت. هر چند این واژه تا قرن نوزدهم وارد روانپزشکی نشد، معهذا ترس فوبیک و رفتار فوبیک در مقالات طبی پیش از آن بسیار دیده می‌شود. بقراط به دو بیمار فوبیک اشاره کرده است که یکی با شنیدن صدای نی دچار « وحشت » می شد و دومی از نزدیک شدن به کم عمق‌ترین چاله‌ها دچار هراس می‌گردید. لغت فوبی در قرن نوزده عمومیتی یافت و نخستین بار در سال 1848 در یک فرهنگ  پزشکی « Syphilophobia »   به معنی « ترس شدید از سفلیس » که منجر به حصول علائم خیالی بیماری می‌گردد، ظاهر شد.

از اواخر قرن نوزدهم تضاد مداومی در ارتباط  فوبی‌ها با سایر امراض روانی در مقالات طبی به چشم می‌خورد. ژانه و کرپلین گاهی از فوبی‌ها و وسواس طوری صحبت می‌کنند که گویی آنها مترادف هم هستند. فوبی‌ها با ترس‌های معمولی از نظر شدت، طول مدت، غیر طبیعی بودن و ایجاد ناتوانی به خاطر امتناع از موقعیت‌های ایجاد کننده فوبی مشخص هستند. فوبی‌ها ممکن است منفرد یا متعدد باشند. ترس از حیوانات احتمالاً شایع‌ترین نوع فوبی منفرد، یا اقلاً شایع‌ترین نوعی است که مورد مطالعه قرار گرفته است.

Phelia, simple فوبی ساده. در طبقه‌بندی DSM-III-R فوبی ساده طبقه ته مانده‌ای است که سایر انواع فوبی را، که شامل گذرهراسی و فوبی اجتماعی نمی‌گردند، برمی‌گیرد. نمونه کلاسیک فوبی ساده ترس شدید و غیر منطقی از عنکوب است. زنها بیشتر از مردها مبتلا به فوبی ساده هستند، هراس از موش نمونه مشهور از این فوبی در زن‌هاست. اشیاء وموقیعت‌های زیر به ترتیب نزولی شایع‌ترین انواع فوبی ساده را به وجود می‌آورند: حیوانات، طوفان، بلندی، بیماری، زخمی‌شدن، و مرگ: [5]

حال می بایست بعضی مفاهیم مرتبط با فوبی ( هراس ) را نیز تعریف نماییم :

 Fear  یا ترس، از کلمه انگلیسی قدیمی Faer به معنی خطر ناگهانی مشتق شده است. این ترس، قابل توجیه و خطر ایجاد کننده آن، ذاتی، واقعی و معلوم است.

ترس متناسب با خطر است، و گاهی اگر ضرورت فرار از آسیب وجود داشته باشند. مفید هم هست.

Anxiety  اضطراب، از کلمه Anxious ، به معنی احساس فشردگی در قفسه سینه ریشه می‌گیرد. اضطراب به ترس بدون منشاء مشخص اطلاق می شود؛ یعنی شخص نمی‌داند چرا می‌ترسد، و یا ترس او نسبت به خطر، نامتناسب به نظر می‌رسد. بیمار، غالباً با احساس تنگی که در قفسه سینه می‌کند، اظهار می‌دارد: « فقط احساس می‌کند مضطربند.»

Panic [ وحشت زدگی که در این کتاب هراس ترجمه شده است. ]

به اوج حالت ترس اطلاق می‌شود. این اصطلاح از کلمه Pan، الهه روستایی یونان باستان مشتق می‌گردد. « پان » گاهی یک الهه قهرمان است که از گوسفندان و شبان ها مراقبت می کند و عاشق موسیقی است. اما گاهی هم موجب زهره ترک شدن مردم می‌گردد. خلاصه، « پان » نعمت مرکبی است؛ همانند وحشت زدگی در یک آتش سوزی، ممکن است شما را به سوی در خروجی و یا اشتباهاً به سوی در عوضی براند. [6]

جمله وحشت‌زدگی دوره مجزایی است که در آن شروع ناگهانی نگرانی شدید، ترس، یا وحشت اغلب همراه با احساس مرگ قریب الوقوع وجود دارد، در ضمن این حملات علائمی نظیر تنگی نفس، تپش قلب، احساس درد یا ناراحتی در قفسه سینه، خنگی و ترس از دیوانه شدن.  از دست دادن کنترل، ظاهر می‌شود:[7]

فوبی انواع متعددی دارد … اما در DSM III-R سه طبقه عمده فوبی ذکر شده که عبارت است از :

1. ترس از مکانهای سرباز Ag aurophobia مانند ترس از وارد شدن به مکانهای نا آشنا، که از متداولترین آنهاست.
2. ترس اجتماعی  Social phobia مانند ترس و ناراحتی از تماس و ارتباط با افراد به ویژه در موقعیت‌هایی که ممکن است توسط دیگران مورد توجه و ارزیابی قرار گیرند. در نتیجه شخص می‌کوشد تا از ارتباط و داد و ستدهای اجتماعی بپرهیزد: مثلاً ترس از صحبت کردن در جمع، ترس از عمل کردن در برابر دیگران، ترس از استفاده از دستشویی عمومی، ترس از خوردن در حضور دیگران و ترس از تحقیر یا شرمسار شدن.
3. ترس ساده Simple phobia ، مانند انواع گوناگونی از ترسهای غیر منطقی؛ مثل ترس از : تاریکی، بلندی، حیوانات، بیماری، میکروب و از این قبیل.

در DSM III -R ترس از مکانهای باز  به عنوان یک زیر گروه فرعی اختلال رعبی مورد توجه قرار گرفته است

همه گیری شناسی

مطالعات همه‌گیری شناسی اخیر به این نتیجه رسیده‌اند که فوبی‌ها شایعترین اختلالات روانی در ایالات متحده هستند. تخمیناً 5 تا 10 درصد جمعیت مبتلا به این اختلالات ناراحتی برانگیز و گاهی ناتوان کننده هستند.

تخمین‌هایی که کمتر محتاطانه بوده‌اند، در حد 25 درصد جمعیت ارائه شده‌اند. ناراحتی مربوط به فوبی‌ها، بخصوص وقتی در حد اختلالات روانی شناخته نشده و اعلام نشوند، می توانند به عوارض دیگر، از جمله سایر اختلالات اضطرابی،  اختلال افسردگی اساسی، و اختلالات وابسته به مواد، مخصوصاً اختلالات مصرف الکل منجر شوند.

سبب شناسی: Etiology

شناخت علل و علت ترس باعث درمان و برخورد با آن می‌شود و این ترسها همراه با خطرات از درون برون از طریق اجتناب و با ممانعت از بروز مقابله می‌کنند. بنابراین ترس یک نوع واکنش دفاعی است برای مقابله و مصون ماندن از خطرها و جز این صورت تهدید آشکار می‌گردد و تشویش به همراه آن احساس می‌شود.

علل فوبی را می‌توان با توجه به دیدگاههای گوناگون مورد بررسی قرار داد:

• دیدگاه زیست شناختی:

گرچه هیچ علت مشخصی برای اختلالات اضطرابی شناخته نشده است، اما به نظر می‌رسد که علل زیستی در ایجاد آنها نقش داشته باشند. مثلاً آشکار شده است که داروهای آرام‌بخش در کاهش اضطراب موثرند. محققان درصد کشت چگونگی تاثیر این داروها در بعضی قسمتهای مغز هستند. موضوع دیگری که به اهمیت عوامل زیستی اشاره دارد. وجود شواهدی است که نقش وراثت را در اختلالات اضطرابی تایید می‌کند. مثلاً هماهنگی بالایی که بین دوقلوهای یک تخمکی از نظر ابتلا به این اختلالات ملاحظه می‌شود، ممکن است حاکی از یک ترکیب ژنتیکی به عنوان علت این اختلال باشد، همچنین دستگاه عصبی افراد مبتلا به اختلالات اضطرابی به ویژه نسبت به محرک‌ها حساستر است. این موضوع خود ممکن است ناشی از یک آمادگی ژنتیکی خاص باشد: بیماریزایی فوبی‌ها، وقتی معلوم گردد، ممکن است به صورت یک مدل واکنش متقابل بین عوامل زیست شناختی و ژنتیک از طرفی، و رخدادهای محیطی از طرف دیگر باشد. در انواع فوبی خاص مربوط به خون، جراحت، افراد مبتلا ممکن است وارث یک رفلکس وازوواگال بسیار قوی بوده باشند که با هیجانات فوبیک رابطه پیدا می‌کند

• دیدگاه روان پویایی:

فروید فرمول بندی خاصی برای نوروز فوبیک معرفی نمود: که اساساً همچنان توضیح تحلیلی فوبی‌های ساده و اجتماعی باقی مانده است. فروید چنین فرض نمود که عمل عمده اضطراب هشدار دادن به ایگو در مورد فشار یک سائق ناخودآگاه ممنوع برای ورود به خود آگاه است، تا به این ترتیب ایگو دفاع‌های خود را تقویت و برای مقابله با نیروی غریزی تهدید کننده بسیج نماید. فروید اختلال فوبیک- یا به قول او «هیستری اضطرابی»- را ناشی از تعارض‌های مربوط به یک موقعیت ادیپال حل نشده می‌دانست. چون سائق جنسی رنگ حرام بودن خود را در بزرگسالی حفظ می‌کند، تحریک جنسی موجب شعله‌ور شدن اضطرابی می‌گردد که به طور مشخص ترس از اختگی است. وقتی واپس زدن به تنهای توفیقی به دست نیاورد، ایگو از سایر مکانیسم‌های دفاعی کمک می‌گیرد.

• دیدگاه رفتارگرایی:

در سال 1920 جان ب. واتسون مقاله‌ای به نام واکنش‌های هیجانی شرطی نوشت که در آن تجربه خود را با «آلبرت کوچولو» بچه شیرخواری با فوبی از موش و خرگوش شرح داد. برعکس «هانس کوچولو» فروید، که علایم او در سیر طبیعی رشد پدید آمده بود مسائل آلبرت کوچولو نتیجه مستقیم تجربیات علمی دو نفر روانشناسی بود، که با استفاده از روش‌هایی در حیوانات آزمایشگاهی واکنش‌های شرطی را به طور موفقیت‌آمیز به وجود آورده بودند.

درمان Treatment

• دیدگاه زیست شناسی:

آرام بخش‌ها در تسکین اضطراب تا حدی موثر بوده، و در کاهش شکایات بدنی و تنظیم خواب نقش موثر و بسزایی دارند. هر چند تاثیر آنها در کاهش شکایات بدنی و تنظیم خواب موقت است. برای درمان فوبی و وسواس نیز داروهای آرامبخش می‌توانند به طور موقت موثر باشند.

• دیدگاه روانی پویایی: (روان درمانی بینش‌گرا)

در اوایل پیدایش روانکاوی و رواندرمانی‌های پویایی گرا، تصور می‌شد که این روش‌ها درمان انتخابی نوروز فوبیک است، که آن زمان تصور می‌شد از تعارض‌های ادیپال ژنیتال ناشی می‌گردد.

• دیدگاه رفتارگرایی:

روشهای درمانگری بر اساس رویکرد یادگیری شامل درمانگریهای مواجهه سازی (exposure therapies) (تخیلی و واقعی) و مدل سازی (modeling) است. حساسیت زدایی منظم (systematic desensitization) یکی از روشهای مواجهه سازی است که از روبرو ساختن بیمار با محرک ضعیف و خوشایند شروع شده به تدریج به محرک‌های قویتر می رسند و این در شرایطی است که بیمار به هنگام ارائه محرک در حالت آرامش قرار می گیرد و محرک های آرام بخش دیگری مانند صدای موسیقی و نوار ملایم با آن همراه می گردد. این روش مخصوصاً در درمان فوبی بسیار موثر بوده است.

چگونه فوبی ها بوجود می آیند؟

یادگیری ناهشیار یا هیجانی برای ایمن نگاه داشتن، بوقوع می پیوندد. در دورانهای اولیه زمانی که با چیز خطرناکی برخورد کرده ایم، ذهن/ بدن حالت بهینه ای را برای بقا- یک حمله وحشت زدگی- خلق کرده است.

این نوع از یادگیری از نوع منطقی یا عقلی نیست. اگر شما می بایست فکر می‌کردید، «بله فکر می کنم حالا زمان مناسبی برای داشتن حمله وحشتزدگی است». گونه ما مدتها پیش منسوخ شده بود. این نوع از یادگیری در یک سطح هیجانی اتفاق می‌افتد، از این رو این پاسخ می تواند «مغز متفکر» را دور بزند.

در گذشته، یک پاسخ بلافاصله فوبیک (هراسی) به یک حیوان سمی یا شکارچی. فوق العاده سودمند بوده است.

بنابراین ما با توانایی فوبیک شدن تکامل یافتیم. هرچند، در جهان پیچیده امروز این ساز و کار یادگیری اغلب به شیوه نامناسبی عمل می کند.

برای فوبیک شدن، همه آن چیزی که شما نیاز دارید یک حالت اضطرابی زیاد است که با یک شیء جفت شده باشد. این شیء نمی بایست علت اضطراب باشد.

برای مثال رابرت گریوز شاعر، فوبیای تلفن داشت، زیرا او هنگام جنگ، در حال استفاده از یکی از آنها بود که بمبی در کنار او منفجر شد. شما همچنین می توانید با استفاده نابجا از تخیل یک فوبیا تولید کنید. بچه ها اغلب فوبی ها را به این روش، یا از طریق درون یک والد فوبیک می کنند.

[1]– Oxford Advanced learner’s Dictionary

-[2] The American Heritage Dictionary, 2002.

[3]– Medical Dictionary, Dorland’s pocket, 24th edition

[4]– Reber A., Dictionary of Psychology, 1995.

[5]– پورافکاری، نصرت ا… ـ فرهنگ جامع روانشناسی ـ روانپزشکی ـ انتشارات فرهنگ معاصر ـ 1380 ـ تهران.

[6]– پورافکاری ، نصرت ا… ـ فوبی ـ تهران ـ رشد 1382.

[7]– بیابانگرد، اسماعیل و دیگران ـ DSM -III  ـ انتشارات دانشگاه شاهد ـ 1379.

• مقدمه
• تعریف فوبیا
• بررسی منابع فارسی
• همه‌گیری شناسی
• سبب شناسی
• دیدگاه زیست شناختی
• دیدگاه روان‌پویایی
  • 3-دیدگاه رفتارگرایی
• تشخیص
  • ملاک‌های تشخیصی DSM-IV برای فوبی خاص
• ویژگی‌های بالینی
• درمان
• دیدگاه زیست شناسی
• دیدگاه روان‌پویایی
• دیدگاه رفتارگرایی
• سایر روش‌های درمانی
• مقالات اینترنتی
  • حقایقی درباره فوبیا
  • فوبی‌ها (عجیب اما ساده )
• منابع فارسی ـ منابع انگلیسی

منابع

• فارسی

1. پورافکاری، نصرت ا…- کاپلان و سادوک- تهران، شهر آب 1381.
2. آزاد، حسین، آسیب شناسی روانی- تهران، بعثت 1379.
3. سید محمدی، یحیی- آسیب شناسی روانی- تهران، ساوالان 1379.
4. بیابانگرد، اسماعیل و دیگران- راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی- تهران، دانشگاه شاهد 1379.
5. بیرجندی، پروین- روانشناسی رفتار غیرعادی- تهران، دهخدا 1341.
6. سیف، علی اکبر- تغییر رفتار و رفتار درمانی- تهران، دانا 1373.
7. پورافکاری، نصرت ا…- فوبی- تهران، رشد 1382.
8. پورافکاری، نصرت ا…- فرهنگ جامع روانشناسی/ روانپزشکی-تهران، فرهنگ معاصر 1380.

لاتین 

1. Reber, Arthur- The Penguin Dictionary of Psychology, 1999.
2. Dorland’s Pocket- Medical Dictionary, 1989.
3. The American Heritage- Dictionary, 2002.