خلاقیت در کودکان : بررسی نیازها و خصوصیات کودکان و طراحی مبلمان کار هنری

اگر بزرگسالانی خلاق و با قوه تخیل می‌خواهیم باید از سال‌‌های اولیه زندگی آن‌ها برای این کار برنامه‌ریزی کنیم. ما کودکان را برای زندگی تربیت می‌کنیم و هر خصوصیتی را که در این سن در آنان تشویق کنیم با آنان می‌ماند. اگر خلاقیت و قوه تخیل آنان را تشویق نکنیم کودکان به بزرگسالانی خلاق بدل نمی‌شوند.

کار و فعالیت هنری کودکان در ایجاد فرصت‌هایی به منظور ابراز خلاقیت اهمیت حیاتی دارد.

در نظر گرفتن تنوع وسایل و امکانات دار اتاق کودک به دلیل استفاده طولانی مدت از اهمیت بسیاری برخوردار است. کودکان به نقاشی و حجم‌سازی بسیار علاقه مندند و دوست دارند وسایلی را که در اختیار دارند رنگی کنند، مثل نقاشی کردن روی دیوارهای اتاقشان. گاهی این مسئله باعث ایجاد اضطراب و نگرانی در خانواده‌ها می‌شود: اما باید دقت کرد که کودکان را از انجام این کار نهی نکنیم و فضای لازم را برای انجام این کار برای او فراهم کنیم.

تحقیقات نمایانگر آن است که هوش و استعداد، خلق و خو و شخصیت، قدرت‌ها و مهارت‌ها در سال‌های اول زندگی شکل می‌گیرد. در مرحله بعدی، رشد انسان بیشتر در جهت  کمی است تا کیفی. لذا هر قدر محیط زندگانی کودک غنی‌تر، سالم‌تر و آگاهانه‌تر باشد، هوش کودک بیشتر و رفتار او متعادل‌تر خواهد بود و در اینجا ضرورت استفاده از فضای کار و فعالیت مناسب که کودک را به سمت و سویی مناسب سوق دهد، ضروری به نظر می‌رسد.

شناسایی مشکل

کودکان ظروف خالی نیستند. آن‌ها عقاید و افکار و آرزوهای خود را برای آفریدن دارند. مسئولیت ما این است که مهارتهای فعلی کودکان و درک آن‌ها را رشد دهیم و با ایجاد فرصت‌های تازه این مهارت‌ها را گسترده‌تر کنیم تا نگرش‌ها، مهارت‌ها و دانش ‌آن‌ها در زمینه تجارب گسترده و وسیع‌تر رشد کند.

برای کمک به کودکان در جهت نیل به خلاق‌ترین مرحله ممکن برای آنها کافی نیست مهارتها را به آنها آموزش دهیم یا فرصت‌هایی برایشان به وجود آوریم تا استعدادهای آن را گسترش دهند. همچنین کافی نیست عادات خوب کار کردن را به آنها بیاموزیم. باید به آن‌ها کمک کنیم تا نقاطی را که علایق و مهارتهای آن منطبق می‌گردند یعنی محل تقاطع خلاقیت خود را تشخیص دهند.

تعیین هدف

جمله هدف: طراحی مبلمان کار هنری (نقاشی، حجم‌سازی و کاردستی) اتاق کودکان پیش دبستانی.

شرح مسئله

بررسی نیازها و خصوصیات کودکان 4 تا 6 ساله و طراحی مبلمان کار هنری برای آنان

احتیاجات

• استفاده شخصی کودک
• تشویق به رعایت نظم و ترتیب در امور
• ایجاد حس رضایت و راحتی
• پرورش خلاقیت

محدودیت‌ها

• محدودیت فضای قرارگیری: یکی از محدودیت‌ها، محدودیت فضایی است. این محدودیت به علت شکل خانه‌های امروزی به وجود آمده است؛ خانه‌های کوچک با اتاق‌های کوچک.
• اقتصادی بودن: بیشتر خانواده‌ها تمایل دارند محصولی را که برای فرزند خود خریداری می‌کنند بتوانند به مدت طولانی‌تری استفاده کنند و این به دلیل هزینه اولیه‌ای است که متقبل می‌شوند.

ویژگی‌های مورد نیاز

• تطبیق با ابعاد بدنی کودک
• امکان دسترسی کودک به قسمتهای مختلف مجموعه
• جلب توجه به سبب زیبایی و قابل قبول بودن طرح
• حس مالکیت کودک
• تعدیل حس استقلال طلبی

تحلیل نیاز

تسهیلات عامل بسیار مهم در پیشبرد برنامه کیفی کودکان است. باید محل کافی برای نگهداری کارهای هنری، ابزار و وسایل، کارهای ناتمام و ارائه نمونه موجود باشد.

قطعاً برای بهبود نقاشی کودکان به ابزارهای انگیزه، کمک و تجزیه‌زا نیازمندیم و مسئولیت فعال نمودن این تجربه‌ها در قسمتی به عهده فضا و ابزار مناسب است.

امتیاز مکاشفه در محصول

مبلمان کارهنری امکان مکاشفه و لذت در نقاشی و همچنین افزایش امکان تخیل را به کودکان می‌دهد. در عین حال مسئولیت فعال نمودن جنبه هنری کودک را تا حدودی به عهده می‌گیرد. چنانچه این فضا هدفمند طراحی شود کودک را به اندازه کافی درگیر می‌نماید و فرصتهای گوناگونی را برای کشف، آزمایش، انتخاب، سازماندهی و احساس در کودک ایجاد می‌کند.

بررسی مقدار نیاز به محصول

انسان هیچ ‌گونه عملی را بدون احساس  نیاز به آن انجام نخواهد داد ولی در بعضی موارد برخی از نیازها باید در شخصی ایجاد شده و یا به صورت یک امتیاز ویژه به شخص اهداء گردد. باید گفت که کودک با یک تکه کاغذ پاره یا دیوار خانه و یک مداد ساده نیاز نقاشی کردن خود را به هر نحو ممکن بیان می‌دارد و این نکته به نظر غیر قابل کتمان می‌آید ولی محصول می‌تواند با توجه به هدفی خلاقه – آموزشی نوعی نیاز در شخص  ایجاد کنند. کودک با این محصول ارتباط رفاهی و حسی برقرار می‌کند و محصول از جنبه تزئینی خود خارج شده و یکی از وسایل ضروری وی می‌گردد.

هدف ایجاد نیاز در محصول

برای پرورش استعدادهای گوناگون کودک باید موقعیتهای فراهم آورد تا امکان خلق تفکرات و تمایلات عینی میسر گردد.

وقتی کودک امکان نقاشی کردن در حالت‌های مختلف و دسترسی به انواع ابزارهای مورد نیاز خود را دارد می‌تواند بیش از هر چیز از نقاشی و دیگر فعالیت‌های هنری خود لذت ببرد.

محصول می‌تواند ارزشی و احترام به کودک را تداعی نماید و لذت استفاده از محصول را در او ایجاد کند.

سلسله مراتب نیازهای کودک عبارتست از:

• نیازهای جسمانی یا فیزیولوژیک: نیازهای جسمانی کودک عبارت از غذا و خواب است.
• نیازهای ایمنی: حفظ کودک از عوامل محیطی مضر مانند بیماری، سرما و… جزء این نیاز محسوب می‌شود.
• نیازهای محب و احساس تعلق: ایجاد ریشه در کودک چه به وسیله رفتار و چه به وسیله محیط، مثلاً طراحی یک اتاق آرامش بخش می‌تواند جزء این نیاز محسوب شود که باید حتماً برآورده شود.
• نیاز به احترام: ما می‌توانیم با طراحی محصولی مناسب، نیاز کودک را به احترام مورد نیاز خود برآورده سازیم.
• نیاز خود شکوفایی: این نیاز در زبان هنری کودک خود را نشان می‌دهد. نیاز به دانستن و تجربه کردن کودک نیز در این مرتبه است. نیاز به فضای کار هنری بیشتر در نیازهای چهارم و پنجم کودکان می‌گنجد و نقش بسیار مهمی در این میان دارد.

پرورش حواس کودکان

کودکان زمانی می‌توانند مطالبی درباره محیط فیزیکی و اجتماعی خود فرا بگیرند که قادر باشند تجربه کنند، جست و جو کنند و نیز به کاوش مستمر در اطراف خود عادت کنند.

استفاده از حواس، اساس روند دانستن و شناختن است. کودک از طریق حواس پنجگانه یاد می‌گیرد. هر چه تجارب حسی کودک متنوع‌‌تر  وسیع‌تر باشد، پایه شکل‌گیری عقاید کودک درباره دنیای پیرامونش نیز گسترده‌تر خواهد شد. هر نوع محرومیت یا محدودیت حسی به تخریب یا کامل نشدن مفاهیم می‌انجامد.

یافته‌های تحقیقات اخیر نشان می‌دهد که کودک هر چه پیش از ورود به دبستان، در سال‌های حساس رشدش، بیشتر بشنود، ببند، بچشد، ببوید، لمس کند و حس کند، درک بهتری خواهد داشت و اگر احساس و ادارک قوی باشد، به رشد شناختی می‌انجامد.

پرورش خلاقیت از طریق هنر

امروز همه متخصصان تعلیم و تربیت اذعان دارند زمانی یادگیری به بهترین نحو انجام می گیرد که توام با عمل باشد. هنر و فعالیت های هنری بهترین فرصت را برای یادگیری بهتر فراهم می آورد. هنر نه تنها منجر به یادگیری عمیق تر می گردد، بلکه در ایجاد خودپنداره مثبت در افراد و افزایش توانایی قدرت تخیل و خلاقیت در آن ها موثر است. اولین بار افلاطون درباره ” آموزش از طریق هنر” سخن گفت و طرح داد. یونانیان اعتقاد داشتند تنها عاملی که می تواند سبب سازش درونی و اجتماعی انسان ها شود، هنر است.

به گفته افلاطون حساسیت هنری زیر بنای تعادل روانی است. امروز ” آموزش از طریق هنر” طرفداران خاص خود را دارد( مندکا 1996).

فعالیت هنری

کودک با دستهای خود به انجام و پدید آوردن چیزها می پردازد و به احساسات و اندیشه های خود شکل خارجی می دهد، که این را بیان تجسمی به کمک دستها می گویند و فعالیت هایی که از این طریق انجام می شود فعالیت هنری نامند.

تجارب دو بعدی و سه بعدی و امکاناتی که برای یادگیری فراهم می شود:

معمولاً تجارب دو و سه بعدی هنرهای تجسمی نامیده می شود. تجارب دو بعدی این موارد را در بر می گیرد:

• طراحی – تعیین شکل ها و پدیده ها با خط
• نقاشی – تعیین فضاهای سطوح رنگ
• چاپ – نشانه گذاری با چاپ
• منسوجات – ایجاد سطوح پاچه ای و بافته ای
• عکاسی – ایجاد تصویر به کمک اثر شیمیایی نور روی فیلم
• بازنمایی های سه بعدی این موارد را در بر می گیرد:
• ساختن – شکل دادن با جور کردن قطعات با یکدیگر
• مجسمه سازی – شکل دادن با قلم زنی و تراشیدن
• قالب سازی – کار کردن با مواد پلاستیکی و شکل دادن به آن

رشد طراحی

طراحی مشاهدات کودک را از جهان هدایت می کند ( ماتیوز، 1994).

کودکان از زمان تولد به طرح علاقه دارند و جذب آن خطوطی می شوند که تضاد مشخص تیرگی و روشنایی را نشان می دهند و با خصوصیات چهره انسان ارتباط دارد. دیده ایم که کودکان به وقت غذا خوردن و نوشیدن انگشتان خود را روی نمی خورده خود که در اطرافشان می ریزد  میگذارند و با آن خطوطی می کشند. همین پایه ای می شود برای طراحی کودک در صورتی که مواد لازم طراحی در اختیارش گذاشته شود. ماتیوز این مراحل اولیه را که گاهش مرحله خط خطی کردن نامیده به مرحله غان و غون کردن از رشد زبان ربط می دهد. طراحی اولیه، مانند زبان اولیه کاوشی در قواعد است. خطوطی که کودکان در این مرحله می کشند منعکس کننده سه حرکت اصلی بازوست.

1. کمان عمودی: کودک با حرکتی که به مداد می دهد از بالا به پایین خطی دایره وار می کشد.
2. کمان افقی: کودک با حرکتی چتری شکل مداد را روی کاغذ حرکت می دهد.
3. فشار دادن و هل دادن: حرکت چنگ زدن و رسیدن.

رشد نقاشی

نقاشی به ما این امکان را می دهد که در نور و رنگ کاوش کنیم. رنگ در همه ما تاثیر می گذارد و در زبانی که به کار می بریم منعکس است. مثلاً می گوییم از خشم سیاه شده بود، یا از خجالت سرخ شدن. استفاده از رنگ به کودکان این امکان را می دهد که بتوانند اطلاعاتی را که می دهند از طریق نقاشی هایشان بزرگ جلوه دهند. در هنگام تولد کودکان می توانند روشن و تیره را از هم تمیز دهند و درکی از رنگ داشته باشند به خصوص رنگ های روشن مثل قرمز.

اهمیت خلاقیت و تخیلی برای کودکان

وقتی که به هنگام سخن گفتن از تربیت فرزندان بر تشویق خلاقیت و تخیل آنان تاکید می کنیم فقط به خاطر آینده جامعه نیست، بلکه وضعیت فعلی کودکان نیز مد نظر است. با تشویق خلاقیت و تخیل، کودکان بهتر می توانند به روابط تازه و درک تازه از پدیده ها دست یابند. کودکان خردسال طبیعتاً در مورد افراد و جهان پیرامون خود کنجکاوند و می خواهند ارتباط خود را با آنها بدانند.

کودکان به کمک تخیل می توانند از زمان حال به گذشته و آینده و آنچه خواهد شد فراتر بروند. آنان از جهان حسی خود در لحظه رها می شوند.

کودکان از طریق کوشش های خلاقانه و پر تخیل خود:

• احساساتشان را به نحوی غیر کلامی و پیش کلامی مثل حالات، حرکات و رقص منتقل می کنند.
• افکار خود را بیان می کنند برای مثال، از طریق نقاشی و طراحی.
• ادارک و فهم خود را از جهان نمایان می کنند. برای مثال، از طریق نقش هایی که در تخیلات خود به عهده می گیرند.
• زیبایی و ارزش جاودانی را تجربه می کنند.
• میراث فرهنگی خود را ابراز می کنند و فهم خود را از سایر فرهنگ ها افزایش می دهند.
• درباره مفاهیم تازه می اندیشند و آن ها را می آفرینند.
• مشکلات را حل می کنند و در این کار مسلط می شوند.

عزت نفس پیدا می کنند مثلاً از طریق ساختن هویت خود آنان می توانند تصور و دیدی از جهان داشته باشند که متعلق به خودشان است. ما می توانیم با بررسی و کاوش در بیان خلاقانه و تخیلی کودکان بفهمیم درباره جهان خود چه می دانند، چه چیزی را مهم می دانند و چگونه آن را بیان می کنند.

اهمیت بازنمایی

کودکان نیاز دارند تجارب، احساسات و عقاید خود را بازنمایی کنند تا بتوانند آن ها را با دیگران در میان بگذارند. به هنگام بازنمایی کاری می کنیم که شیء یا نشانه ای به جای چیز دیگری نمایان شود برای مثال، با استفاده از تخیل، کودک وانمود می کند که عروسک بچه واقعی است یا با کشیدن تصویری تجربه خود را از رفتن به باغ وحش نشان می دهد. زبان نیز فرمی از بازنمایی سمبلیک است و کلمات  نمایانگر چیزی در جهان واقعی است. بازنمایی نقشی محوری در رشد شناختی دارد و از طریق بازنمایی سمبولیک است که کودکان می توانند به تفکر انتزاعی دست یابند.

تعاریف خلاقیت و تخیل

تجاربی که ما در سالهای اولیه در اختیار کودکان قرار می دهیم در رشد آتی آنان تاثیرات بسیار حیاتی دارد. هر قدر این تجارب غنی تر باشند کودکان فرصتهای بیش تری برای رشد و آمادگی برای درک آن چیزهایی پیدا می کنند که در زمان حال و آینده به آن نیاز دارند. ولی تعریف خلاقیت و تخیل ساده نیست. این تعاریف ممکن است:

• خلاقیت و تخیل را محدود به تولید یک کار هنری، برای مثلا، یک نقاشی کند.
• خلاقیت و تخیل را محدود به “هنر” مثلاً فقط نقاشی یا موسیقی کند.
• به خلاقیت و تخیل صرفاً به عنوان یک مهارت – چیزی که می توان آن را از طریق آموزش آموخت نگاه کند.
• آن را به عنوان چیزی که فقط در شرایط مناسب رشد می کند ببیند.
• مفاهیم کلیشه ای را در بر بگیرد مانند این که گروه های خاصی از افراد طبیعتاً خلاقند.
• خلاقیت و تخیل را محدود به تعداد انگشت شماری از افراد سرآمد کند.

لازم است تعریفی برای خلاقیت و تخیل ارائه دهیم که:

• نخبه گرا نباشد.
• این نکته را در نظر گیرد که همه کودکان می توانند خلاق باشند و قوه تخیلی داشته باشند.
• از استعدادهای همه کودکان به بهترین وجهی بهره گیرد.
• این نکته را در نظر گیرد که همه کودکان به این فرصت نیاز دارند که با مفاهیم بازی کنند.
• اهمیت وجود محیطی که خلاقیت و تخیل را تشویق می کند به رسمیت بشناسد.

خلاقیت و تخیل را غالباً به هم ربط می دهند، برای مثال در پیامد مطلوب برای یادگیری کودکانی که آموزش و پرورش اجباری را می گذرانند به این نکته پرداخته شده است ولی نمی توان جای این دو را با هم عوض کرد. اگر قرار است به طور موثری خلاقیت و تخیل را تشویق کنیم باید بدانیم چه هستند و چگونه با هم ارتباط دارند. در ضمن لازم است ارتباط آن ها را با حوزه های دیگری مثل زیبایی شناسی و بازی بدانیم.

خلاقیت عبارت است از:

• ” فرآیندی که در برگیرنده تفکر و واکنش است و انسان با تجارب گذشته اش ارتباط برقرار می کند، به محرک ها (اشیاء، نشانه ها، مفاهیم، افراد، موقعیت ها) و معمولاً دست کم یک مجموعه منحصر به فرد واکنش نشان می دهد.”(پارنز-5: 1963)
• “آفریدن – به وجود آوردن”(فرهنگنامه انگلیسی آکسفورد)
• “بیان عقاید اصیل، بخش ذاتی بشر.”(رابرت – موسیقیدان و آهنگساز)
• “توانایی ساختن آن چیزی که تصور می کنیم وجود دارد.”(فرانسیس – گاردنر)
• “تولید چیزی که به انسان الهام می شود”.(کارولین – مادر سه فرزند)
• ” با هوش بودن و طراح بودن”.(جیمز – شش ساله)
• “جرات متفاوت بودن داشتن”.(کلاکستون –288: 1984)
• ” توانایی یا قدرت ذهنی یا بدنی برای ساختن یا بازسازی واقعیت به نحوی منحصر به فرد.”(ترسا – مربی آموزشی)
• ” انگیزه برای یادگیری”.”به فعلیت در آوردن توانایی ها”.
• (جان – مربی آموزشی کلاس های ابتدایی)(الیزابت  – استاد آموزش و پرورش ابتدایی).

این تعاریف نشان می دهد که خلاقیت در برگیرنده این موارد است:

• توانایی دیدن چیزها به طرزی نو
• آموختن از تجارب قبلی و ارتباط دادن این یادگیری به موقعیت های تازه
• تفکری انعطاف پذیر و شکستن محدودیت ها
• فراتر از اطلاعات گام برداشتن
• آفریدن چیزی منحصر به فرد یا اصیل

مک کلر (1957) معتقد است که هر تفکر خلاقی منابعی بیرونی دارد که شاید دور یا نزدیک، آگاهانه یا ناآگاهانه باشد. خلاقیت در خلا ایجاد نمی شود. عامل خلاق در ارتباط با این منابع است و در ضمن اطلاعات گرفته شده از این منابع را سازماندهی دوباره می کند.

ارتباط بین خلاقیت و تخیل

از تعاریف چنین بر می آید که خلاقیت و تخیل در عین حال که یکی نیستند ولی کاملاً به هم ارتباط دارند. خلاقیت غالباً مستلزم کاربرد تخیل است.

هنگامی که روابط تازه ای کشف می کنیم غالباً با توسل به تخیل خود را از جهان اطراف خود جدا می کنیم، ادراکات خود را درونی می کنیم و احتمالات مختلفی را بررسی می کنیم. ولی به هنگام کاربرد تخیل خود همیشه خلاق نیستیم. برای مثال، بازی تخیلی کودکان می تواند تکراری باشد. آنان ممکن است صرفاً نقش ها و سناریوهایی را که می دانند تکرار کنند. تعریف تخیل و خلاقیت که گاردنر و فرانسیس ارائه کرده اند به ما کمک می کند تا تفاوت را بفهمیم، تخیلی توانایی به تصور درآوردن آن چیزی است که وجود ندارد، عنصر خلاق یعنی مبدل کردن تخیل به واقعیت. یا به قول فروبل وقتی ما خلاقیم که ” به تفکر خود جسم بدهیم… آنچه را غیر قابل دیدن است قابل دیدن می کنیم.”

ویژگی های خلاقیت در کودکان

تعاریفی که تاکنون از خلاقیت و تخیل آورده ایم بر کشف تازه و بر ارتباط دادن بین آن چیزهایی که قبلاً ارتباطی با هم نداشتند و بر توانایی درونی کردن ادراکات مان با توسل به تخیل تاکید دارد. ما چگونه می توانیم این تعریف را به کودکان خردسال ربط دهیم؟ غالباً چیزهایی که آنان کشف می کنند تازه نیستند و مدت ها قبل کسان دیگر کشفشان کرده اند. ولی این کشفیات برای کودک تازگی دارد. خلاقیت در کودکان یعنی وقتی که برای اولین بار ارتباطی را کشف کرده اند که قبلاً کشف نکرده بودند.

کودکان خلاق اند در صورتی که:

• کاوش کنند و بیازمایند.
• با استفاده از زبان و بازی به جهان خود معنا ببخشند.
• مدتی طولانی بر روی یک تکلیف تمرکز کنند.
• به آشفتگی نظم بدهند با پدیده قدیمی و آشنا کاری تازه کنند.
• با تکرار چیزی تازه بیاموزند

ارتباط خلاقیت با زیبایی شناسی و هنر

خلاقیت و تخیل غالباً با زیبایی شناسی ارتباط دارد. زیبایی شناسی جستجوی زیبایی در رنگ، شکل و طرح است. یعنی واکنش نشان دادن و لذت بردن از آن چه زیبا محسوب می شود، خواه در هنر باشد، خواه در رقص، موسیقی یا زندگی.

خلاقیت و تخیل بر اساس ماده 31 اعلامیه حقوق بشر با هنر ربط پیدا می کند، در این ماده هنر چنین تعریف می شود “گسترده بیان خود به نحوی خلاق و تخیلی توسط همه مردم از فرهنگ ها، طبقات و سنین مختلف.”