نسب و ارث کودک ناشی از تلقیح مصنوعی

جامعه بشری دائماً در حال تغییر و تحول است. روز به روز مسائل جدیدی پیش می آید که از جنبه های مختلف نیاز به بررسی و پژوهش دارد.

علم حقوق نیز ناگزیر است تا همزمان با این تحولات، توسعه یابد تا جوابگوی نیازهای جامعه باشد چون در غیر اینصورت مشکلات عدیده ای بر سر راه جامعه قرار می گیرد. لذا فقدان قانون در مورد مسائل جدید منجر به هرج و مرج می گردد. یکی از مسائل جدید که از جنبه های مختلف قابل بررسی است تا مسئله روشهای جدید باروری به طریقه مصنوعی می باشد. مسئله تلقیح مصنوعی ابتداءاً در مورد گیاهان و حیوانات انجام شد و کم کم در مورد انسان هم انجام شد و نتایج مثبتی داشت. تلقیح مصنوعی می تواند باعث حل مشکلات بسیاری از خانواده ها شود که از نعمت داشتن فرزند محروم اند. ولی البته همچون دیگر مسائل جدید، باعث نگرانی ها و مخالفت هایی هم شده است. این مسئله فقط از جنبه حقوقی اهمیت ندارد و چه بسا جنبه های اخلاقی و اجتماعی آن مهمتر از جنبه حقوقی آن باشد. مسائلی همچون ترکیب اسپرم با تخمک در خارج از رحم، انتقال جنین زوجین به رحم زن ثالث، ترکیب اسپرم مرد وزن بیگانه، پرورش جنین در لوله آزمایشگاه، اهداء تخمک/ جنین و ….. سوالات بی شماری را ایجاد می کند.

تلقیح مصنوعی انواع گوناگونی دارد: از جمله تلقیح مصنوعی با اسپرم شوهر، تلقیح مصنوعی با اسپرم بیگانه، حالت مادر جانشین و حالت اهداء تخمک / جنین: که مادر این نوشته به بررسی تلقیح با اسپرم شوهر و با اسپرم بیگانه و حالت مادر جانشین پرداخته ایم و بحث اهداء تخمک/ جنین را مورد بررسی قرار نداده ایم.

دراین نوشته، آنچه بیشتر مورد توجه است، بررسی مشروعیت یا عدم مشروطیت طرق تلقیح مصنوعی و بررسی نسب و آثار آن از جمله ارث طفل حاصل از این طرق است. به این معنا که طفل حاصل از طرق تلقیح مصنوعی به چه کس یا کسانی ملحق می شود و آثار این الحاق چیست؟

و همچنین نظرات فقهاء و حقوقدانان را مورد بررسی قرار داده ایم.

تعاریف

تلقیح مصنوعی عبارت است از داخل کردن منی مرد به وسیله آلات پزشکی و یا  هر وسیله دیگر غیر از مقاربت در رحم زن.

طفل حاصل از عمل مزبور را طفل حاصل از تلقیح مصنوعی می نامند

لقاح در لغت به معنای آبستن شدن و تلقیح به معنای آبستن کردن است.

بنابر این معنای لغوی لقاح از معنای حقوقی آن دور نگردیده است چون لقاح مصنوعی د اصطلاح حقوقی یعنی بارور شدن جنس مونث ( اعم از انسان و حیوان و گیاه) با وسایل مصنوعی و تلقیح مصنوعی هم به معنای بارورکردن  جنس مونث ( اعم از انسان و حیوان و گیاه) از راه وارد کردن اسپرم در رحم جنس مونث با وسایل مصنوعی است بدون انجام مقاربت طبیعی

نسب:

نسب از نظر لغت، مصدر و به معنی قرابت و علاقه و رابطه بین دو شیئی است و در زبان فارسی، آن را نژاد می گویند[1]

نسب از نظر اصطلاح حقوقی:

در قانون مدنی ایران تعریفی از نسب نشده است ولی علماء حقوق تعریفی ارائه داده اند:  از جمله آقای محمد عبده بروجردی نسب را چنین تعریف کرده است:

« نسب علاقه ای است بین دونفر که به سبب تولد یکی از آنها از دیگری یا تولدشان از شخص ثالث حادث می شود»

تعریف مسئله و موضوع تحقیق

در حال حاضر امکان فرزند دارشدن زوجین نابارور از طریقی جدید وجود دارد که در این جریان ممکن است از اسپرم مرد بیگانه و یا تخمک زن بیگانه استفاده شود ویا تخمک و اسپرم زن و شوهر در خارج از رحم ترکیب شوند و یا از رحم زن ثالثی استفاده شود و یا از جنین اهدایی استفاده شود که بررسی وضعیت حقوقی طفل حاصل از این روشها از اهمیت فراوانی برخوردار می باشد.

سوالات اصلی تحقیق

1. آیا نسب طفل ناشی از تلقیح مصنوعی از نظر شرعی مشکلی دارد یا خیر؟
2. آیا طفل ناشی از تلقیح مصنوعی در انواع گوناگون آن ارث می برد یا خیر؟
3. نسب طفل ناشی از تلقیح مصنوعی به چه کسی می رسد و از چه کسی ارث می برد؟

فرضیه های تحقیق

1. نسب طفل ناشی از باروری مصنوعی در انواع مختلف آن مشروع و قانونی است.
2. در حالت مادر جانشین، طفل منسوب به پدر و مادر حکمی خواهد شد.

اهداف تحقیق

1. تبیین و روش ساختن نسب وارث طفل ناشی از تلقیح مصنوعی
2. بررسی موانع و مشکلات تلقیح مصنوعی از جمله در مورد نسب وارث کودک ناشی از آن
3. بررسی وضعیت طفل در شرع و قانون

اهمیت تحقیق

با توجه با اینکه این مسائل در جامعه ظهور می کند و انجام می شود و تقاضای زیادی هم ممکن است برای آن وجود داشته باشد و از طرف دیگر در مورد مسائل حقوقی و تکالیف و وظایف حقوقی طرفین ابهام و پیچیدگی وجود دارد، اهمیت این تحقیق روشن می شود.

تاریخچه تلقیح مصنوعی

تلقیح مصنوعی به شکل علمی تقریباً موضوعی جدید است که توانستد مشکلات خانواده هایی  را برطرف کند. تلقیح مصنوعی در ابتدا نژاد یا تکثیر نسل حیوانات مورد استفاده قرار گرفت و اولین آزمایش را در این مورد یک دانشمند آلمانی به نام Lud wig Jacobi در سال 1765 میلادی روی ماهی ها انجام داد. در نیمه اول قرن نوزدهم تلقیح مصنوعی روی ماریان و گاو و گوسفند انجام شد و نتیجه مثبت حاصل گردید. در اواخر قرن نوزدهم یکی از دانشمندان روسی به نام Elie Ivanoff تلقیح مصنوعی را در چهار پایان با متدی خاص معمول ساخت که بعدها آن روش به طور گسترده مورد عمل قرار گرفت.

تلقیح مصنوعی

طبق تعریف تلقیح مصنوعی می توان آن را به اقسامی تقسیم کرد:

1. تلقیح اسپرم مرد به همسرش
2. تلقیح اسپرم مرد بیگانه به زن

نتیجه گیری

از مجموع مطالب گفته شده می توان نتایج زیر را به دست آورد:

1. در مورد تلقیح مصنوعی زن با اسپرم شوهر می توان گفت که در حقوق کنونی ایران عمل صحیحی است و آثار حقوقی خاص خود را دارد و از نظر فقهی هم مشکل چندانی بر آن بار نیست و تقریباً اشکالی ندارد. و آن دسته از فقها هم که مشروع بودن این روش را مورد تردید قرار داده اند بیشتر به دلیل بیم از مقدمات حرام مثل اخذ اسپرم و تخمک به روش غیر مجاز است
2. تلقیح مصنوعی زن با اسپرم بیگانه موضوعی است که در آن اختلاف نظر وجود دارد و این روش مخالفان بسیاری دارد اگر چه موافقانی هم دارد و در فقه هم دلیل قاطعی بر حرمت یا عدم جواز  این روش یافت نمی شود. و البته اگر چه در مقام حکم تکلیفی اکثراً این روش را مجاز نمی دانند ولی در مقام حکم وضعی طفل متولد از این طریق را به اشخاص به عنوان پدر و مادر منتسب می کنند.
3. قرارداد مادر جانشین را می توانیم اینگونه تعریف کنیم:« قراردادی که به موجب آن یک زن (مادر جانشین) در مقابل یک زوج ازدواج کرده ( والدین حکمی) موافقت می کند که جنینی را برای آنها حمل کرده و بچه را به دنیا آورده و او را به مجرد تولد به آن زوج تسلیم نماید که آنها بچه را مثل فرزند خودشان بزرگ کنند.»
4. حالت مادر جانشین را ما در این نوشته به 2 دسته جانشینی در بارداری و جانشینی با باروری مصنوعی تقسیم کردیم.
5. در مورد طفل به دنیا آمده از حالت مادر جانشین، نسب قانونی و شرعی تحقق پیدا می کند. و در حالت جانشینی در بارداری سه نظریه در مورد رابطه مادری نسبت به طفل وجود دارد: گروهی زن صاحب تخمک، گروهی دیگر زن صاحب رحم و برخی هم هر دو را مادر طفل می دانند. در حالت جانشینی با باروری مصنوعی، مادر جانشین که هم صاحب تخمک است و هم جنین را حمل نموده است، مادر طفل محسوب می شود.
6. در حالت جانشینی در بارداری اگر مادر حکمی یعنی زن صاحب تخمک را مادر طفل بدانیم با استفاده از ملاک قرابت رضاعی می توان حکم ممنوعیت نکاح را بین زن  صاحب رحم و طفل محقق دانست.
7. در صورتی که قائل به دو مادری بودن طفل باشیم وی از هر دو ارث می برد. و با هر دو رابطه توارث طفل برقرار می شود.

[1] – اسدا…امامی ، مطالعه تطبیقی نسب در حقوق ایران و فرانسه، چایخانه موسوی، تهران 1349.ص6

• مقدمه

فصل اول– تعاریف و کلیات

• تعریف مساله و موضوع تحقیق
• سوالات اصلی تحقیق
• فرضیه های تحقیق
• اهداف تحقیق
• اهمیت تحقیق
• روش  تحقیق و شیوه گرد آوری مطالب

فصل دوم– تاریخچه تلقیح مصنوعی

فصل سوم– تلقیح مصنوعی

• مبحث اول- تلقیح مصنوعی با اسپرم شوهر
• گفتار نخست- جواز یا حرمت تلقیح مصنوعی با اسپرم شوهر
• گفتار دوم- آثار مالی و غیر مالی نسب ناشی از تلقیح مصنوعی با اسپرم شوهر
• بند اول- آثار مالی
• الف) توارث
• ب) نفقه
• ج) سایر آثار مالی
• بند دوم- آثار غیر مالی
• الف)حرمت نکاح
• ب) حضانت
• ج) تربیت
• د) ولایت
• مبحث دوم- تلقیح مصنوعی با اسپرم بیگانه
• گفتار نخست- وضع حقوقی – فقهی ( جواز یا حرمت) تلقیح مصنوعی با اسپرم بیگانه
• گفتار دوم- دلایل مخالفان و موافقان این روش
• 1- اطلاق و عموم پاره ای از آیات قرآن
• 2- اطلاق و عموم پاره ای از روایات
• 3- مقتضای قاعده احتیاط
• گفتار سوم- نسب ناشی از لقاح مصنوعی با اسپرم بیگانه
• بند اول- نسب ناشی از لقاح به شبهه با اسپرم اجنبی
• بند دوم- نسب طفل ناشی از لقاح عمدی با اسپرم غیر شوهر(اجنبی)
• 1-قائلین به عدم ثبوت نسب
• 2- قائلین به ثبوت نسب
• الف) رابطه طفل با زوج ( شوهر زن)
• ب) رابطه طفل با زوجه (مادر)
• ج) رابطه طفل با صاحب آب

فصل چهارم– مادر جانشین

• مبحث اول- قرارداد مادر جانشین
• گفتار اول- تعریف قرارداد مادر جانشین
• گفتار دوم- نظرات مخالفان و موافقان
• مبحث دوم- وضعیت فقهی حالت مادر جانشین
• گفتار اول- لقاح داخل رحمی
• بند اول- حالت جانشینی در بارداری
• بند دوم- حالت جانشینی با باروری مصنوعی
• گفتار دوم- لقاح خارجی رحمی
• بند اول- فراهم کردن زمینه لقاح بین اسپرم و تخمک در آزمایشگاه
• بند دوم- انتقال جنین تشکیل شده به رحم مادر جانشین
• مبحث سوم- نسب در حالت مادر جانشین
• مبحث چهارم- مادر کیست؟
• گفتار اول- حالت جانشینی در بارداری
• گفتار دوم- حالت جانشینی با باروری مصنوعی
• مبحث پنجم- آثار نسب
• گفتار اول-حرمت نکاح
• گفتار دوم-حضانت
• گفتار سوم- ولایت قهری
• گفتار چهارم- الزام به انفاق
• بند اول- انفاق بین کودک و صاحب اسپرم
• بند دوم- انفاق بین کودک و صاحب رحم اجاره ای
• گفتار پنجم- توارث
• بند اول- توارث بین صاحب اسپرم و کودک
• بند دوم- توارث بین طفل و صاحب تخمک
• بند سوم- توارث بین طفل و صاحب رحم اجاره ای
• نتیجه گیری کلی

منابع

• مرجع:

1. قرآن کریم
2. قانون اساسی
3. قانون مدنی
4. قانون مجازات اسلامی

• کتب:

1. امامی، اسدا… ، مطالعه تطبیقی نسب در حقوق ایران و فرانسه، چایخانه موسوی، تهران 1349
2. امامی، حسن، حقوق مدنی ، جلد 5، چاپ دوم، تهران، اسلامیه،1343ه.ش
3. صمدی اهری، محمد هاشم،نسب ناشی از لقاح مصنوعی در حقوق ایران و اسلام، چاپ اول، (انتشارات گنج دانش،تهران 1382)
4. کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی: خانواده، جلد 2،چاپ سوم، تهران، شرکت انتشار 72-1371
5. نایب زاده،عباس،بررسی حقوقی روش های نوین باروری مصنوعی، مادر جانشین،اهداء تخمک/جنین، چاپ اول، ( انتشارات مجد، تهران 1380)

• پایان نامه:

1. نعمتی، نبی ا….، تلقیح مصنوعی و آثار حقوثی آن

• مقالات:

1. حاتمی،علی اصغر، لقاح مصنوعی از دیدگاه حقوقی، مجله دیدگاههای حقوقی شماره 16-12 (سال78-1377)
2. حسینی خواه،سید جواد، تلقیح مصنوعی، مجله دانش پژوهان، شماره 5
3. قبله ای، خلیل، بررسی احکام فقهی و حقوقی کودکان نامشروع، مجله دیدگاههای حقوقی، شماره 16-12
4. مهرپور، حسین، نگرشی به وضعیت حقوقی و شرعی باروری مصنوعی، مجله تحقیقات حقوقی، شماره 20-19 (1376)