راهنمای دفع مواد زائد شیمیایی خطرناک مایع (مطالعه موردی برکه های تبخیری)

دفع مواد زائد خطرناك مايع يكي از مباحث جدي و عمدة دانش و تكنولوژي محيط زيست مي‌باشد. و اين دفع مي‌بايست بر شالوده قوانين و راهكارهاي مهندسي و استانداردهاي دقيق و روشن مبتني باشد. از اين رو قبل از دفع اين مواد بررسي روشهاي مختلف دفع با توجه به شرايط محلي و موقعيتهاي مكاني و اقليمي و شرايط اقتصادي براي انتخاب يك روش مناسب و بهينه جهت دفع حائز اهميت مي‌باشد.

در اين تحقيق پس از شناسايي و طبقه‌بندي پسابهاي خطرناك مايع اثرات زيست محيطي آنها و همچنين قوانين و استانداردهاي بين‌المللي به طور اجمالي بررسي شد. و پس روشهاي مختلف دفع پسابهاي خطرناك مايع تشريح گرديد و از ميان روشهاي مختلف دفع اين موارد، لاگونهاي تبخيري به عنوان يكي از راهكارهاي مهندسي و فني دفع اين مواد با توجه به شرايط آب و هوايي و اقتصادي ايران مورد بررسي‌هاي فني و اقتصادي قرار گرفت و در آخر سيستم تبخيري فوق با توجه به آمار بارش و تبخير شهر اصفهان و فاضلاب فرض شدة ورودي 14300 متر مكعب در سال، طي دوره 10 ساله طراحي و مدل‌سازي كامپيوتري گشت و نتايج بدست آمده از مدل كامپيوتري حوضچه تبخيري با ابعاد 60×120 متر و عمق 5/2 متر با شيب 2 به 1 بود كه لاگون طرح شده پس از چك شدن حداكثر عمق فاضلاب در طول بهره‌برداري 10 ساله برابر 81/1 متر بود كه اين رقم بيانگر  طراحي مناسب و بهينه حوضچه با توجه به شرايط جوي و داده‌هاي مفروز مي‌باشد و در آخر سه سيستم لايه‌بندي جهت نفوذ ناپذير ساختن حوضچه‌ها معرفي گرديد كه با توجه به برآورد هزينه و نوع زائدات خطرناك دفع شده در حوض ها بهترين گزينه جهت دفع پساب هاي بسيار خطرناك صنايع سيستم لايه بيندي ژئوسنتتيكي همراه با بتن مسلح پيشنهاد گشت كه هزينه نصب و تهية و آزمايشات هر متر مربع آن با توجه به فهرست‌هاي ابنيه سازمان مديريت و برنامه‌ريز كشور در سال 1383 و مذاكرات با شركتهاي سازنده، 142950 ريال برآورد شد.

مقدمه

تولید پسماند، پیامد ناگزیر و وجه مشترک تمامی فرآیندهای تولید، توزیع و مصرف مداد و انرژی در جوامع کنونی است. بخشی از این پسماندها به دلیل آثار و عوارض حاد و یا مزمنی که بر سلامت انسان و کیفیت محیط زیست بر جای می نهند، تحت عنوان پسماندهای زیانبار، پسماندهلای خطرناک یا پسماندهای ویژه تعریف و دسته‌بندی شده‌اند. بزرگترین بخش از این گونه پسماندها از تولید و مصرف میلیونها ماده شیمیایی سرچشمه می‌گیرند که در قرن حاضر به جوامع و طبیعت معرفی شده‌اند و مکانیزم دفاعی طبیعی برای مقابله با آنها وجود ندارد.

در سال 1983 حداقل  365 میلیون تن پسماند خطرناک در کشور آمریکا تولید شده‌است. که معادل با 3/4 کیلوگرم به ازاء هر نفر در روز می‌باشد. [salcedo, R.N, 1989]

تا پنجاه شاه پیش از این، توجهی به مسئله پسماندهای خطرناک نمی‌شد. وقوع برخی حوادث در کشورهای صنعتی سبب شد که افکار عمومی نسبت به این مساله حساسیت نشان دهد و این حساسیت موجب وضع قوانین و مقررات پیچیده و معضل برای مدیریت جامعه فرآیندهای تولید، نگهداری، حمل و دفع این مواد شده است.

از جمله این حوادث می‌توان به واقعه لاو کانال در امریکا و سوسو در ایتالیا اشاره کرد که هر دو منجر به آلودگی شدید محیط و مرگ انسانها شدند.

حل و فصل مشکلات ناشی از تولید پسماندهای خطرناک بسیار پرهزینه است. میزان هزینه‌هایی که در عرصه مدیریت پسماندهای خطرناک در کشورهای توسعه‌یافته به مصرف می‌رسید بین 1 تا 10 دلار به ازاء هر نفر در سال متغیر می‌باشد. [ Yakowitz, Harvey, 1988]

در کشورهای در حال توسعه، مصرف بی‌رویه مواد شیمیایی از قبیل سموم کشاورزی سوختها و مواد نفتی، کودها و داروها و سایر مواد (که گاه با سوبسیدهای دولتی عرضه می‌شوند)، فقدان مقررات و آگاهی و حساسیت عمومی و فقدان دانش و تخصص در نهادهای دولتی موجب پدید آمدن ناهنجاریهای فراوان در مدیریت پسماندهای خطرناک شده است. ریخت و پاش مواد شیمیایی خطرناک و دفع نامناسب این مواد همراه با زباله‌های شهری و فاضلابها در کشور ما امری است کاملاً مشهود، روزمره و فراگیر. در عین حال، بخشی قابل توجهی از مشکلات مربوط به پسماندهای شیمیایی از کشورهای پیشرفته به کشورهای در حال توسعه منتقل می‌شود به عنوان مثال علیرغم منع شدید مصرف بی‌فنیلهای پلی کلره در کشورهای پیشرفته، هنوز هم این مواد به کشور ما وارد می شود و در صنعت تولید و انتقال نیروی برق به مصرف می‌رسد. از این رو راهکار و روش دفع این پسماندها به دلیل خطرناک بودن آن حائز اهمیت می‌باشد لذا هر کدام از راهکارهای دفع پسماندهای خطرناک می‌بایست تمام مراحل دفع این مواد را در برگیرد و در این میان دفع به روش لاگونهای تبخیری به عنوان یکی از روشهای دفع در مناطق گرمسیر؛ به دلیل توجیه اقتصادی و سهولت عملیات ساخت و سادگی دفع از اهمیت ویژه برخوردار است. از این رو در این تحقیق پس از مرور اجمالی بر روشهای مختلف دفع مواد زائد خطرناک، روش لاگونهای تبخیری به عنوان یکی از روشهای دفع پسابهای خطرناک با توجه به شرایط اقلیمی، جغرافیایی و اقتصادی ایران مورد بررسی فنی و اقتصادی قرار گرفته شده است.

علت انتخاب موضوع

با توجه به اینکه برخی از صنایع آلودگی‌ها و پسابهای خطرناکی که ایجاد می‌کند که اثرات مخرب زیست محیطی دارند لذا لاگونهای تبخیری یکی از راه‌حل‌های پیشنهادی برای دفع پسابهای خطرناک مایع می‌باشد؛ که در مناطق گرمسیر کاربرد دارد و با توجه به اینکه هیچ دستورالعملی برای طراحی و ساخت برکه‌های تبخیری در داخل کشور وجود ندارد لذا هدف از این تحقیق ارائه راهکار مناسب جهت دفع مواد زائد خطرناک شیمیایی مایع به روش لاگون تبخیری می‌باشد.

اهداف تحقیق

این مساله برای دست یافتن به اهداف زیر، پیشنهاد و توصیه شده است:

1. مروری اجمالی بر شناسایی و شیوه دفع مواد زائد شیمیایی خطرناک مایع،‌ آنگونه که در سایر کشورها اعمال می‌شود و ایجاد زمینه‌های ذهنی لازم برای انتخاب گزینه برکه‌های تبخیری در ایران
2. ارائه روشهای مناسب و دستورالعمل طراحی برکه‌های تبخیری در ایران و دستیابی به راهکار مناسب جهت پوشش لاگونهای تبخیری در داخل کشور؛ با توجه به شکل هندسی و جنسی بستر آنها و برآورد هزینه اقتصادی هر یک از این گزینه‌ها به تفکیک می‌باشد.
3. ارائه یک برنامه‌ کامپیوتری جهت طراحی برکه‌های تبخیری

نتیجه

1. حوضچه های تبخیری در مکانهایی کارایی دارند که میزان تبخیر در آنها بیش از بارش سالیانه باشد بطور کلی در مناطق خشک و گرمسیری کارایی بالایی دارند‌.
2. حوضچه های تبخیری برای دفع پسابهای خطرناک اغلب در مناطقی ساخته می شوند که سطح آبهای زیرزمینی پایین باشد و تا فشار هیدرواستاتیک موجب تخریب لاینینگ ودر نتیجه آلودگی آبهای زیرزمینی نشود و
3. جهت طراحی حوضچه های تبخیری از داده های 10 ساله آماری بارش و تبخیر ماهانه منطقه مورد نظر استفاده می شود‌.
4. حوضچه های تبخیر نسبت به سایر مترهای دفع پسابهای مایع نیاز به مراقبت کمتر دارد
5. جهت راه اندازی و عملکرد این حوض ها از انرژی طبیعی خورشید استفاده شود ونیازی به تامین منابع دیگر انرژی ندارد و این از مزایای مهم این حوض ها می باشد‌.
6. برای به کار انداختن و کنترل عملیات این حوضچه هات نیاز به اپراتور ماهر احساس نمی شود‌.
7. جهت دفع پسابها ی خطرناک مایع از سیستم های تبخیری استفاده می گردد و سیستم های نفوذ ی –تبخیری برای دفع پسابهای شهری در مناطقی خاص استفاده می شود که از نظر آلودگی آبهای زیر زمینی امین باشند‌.
8. در سیستم های تبخیری که جهت دفع پسابهای خطرناک مایع مورد استفاده قرار می گیرند هدف اصلی و عمده در ساخت این سیستم ها به صفر رساندن میزان نشتاب و نفوذ است
9. یکی از مهمترین پارامترهای مراقبت از سیستم های تبخیر مراقبت و جلوگیری از تخریب پوششها می با شد‌.
10. درسیستم های تبخیری که برای دفع پسابهای خطرناک استفاده می شوند حد المکان از پوششها ی پلی اتیلن متراکم استفاده گردد
11. جهت جلوگیری از نفوذ نستاب به خاک (در صورت تخریب لایه ها ساخت )زهکش های مناسب اندیشه می شود
12. برای محاسبه سطح تبخیر حوض از داده ها ی میانگین حداکثر 3 سال بارندگی متوالی و تبخیر همان سالها استفاده گردد وهمچنین از میانگین سالیانه فاضلاب ورودی در طی دوره 10 ساله منظور شود
13. برای محاسبه عمق لاگون از حداکثر فاضلاب ورودی سالانه در طی دوره 10 ساله استفاده گردد
14. نمودار بارش و تبخیر 10 ساله منطقه شمالی کلی از عملکرد سیستم رابه ما می دهد
15. در سیستم تبخیری ،در محاسبات و معادله تعادل آب عوامل بارش،تبخیر ،نفوذ و فاضلاب ورودی دخالت دارند‌.
16. در سیستم تبخیری عمق آزاد بین 50 تا 60 سانتی متر در نظر گرفته می شود
17. کف حوضچه با شیب 1تا2در صد درجه بندی می گردد.
18. شکل هند سی برکه تبخیری در مدل این تحقیق مستطیل شکل با نسبت طول به عرض 2 به 1 می باشد
19. شیب دیواره های کناری (خاکریز )لاگون 2 به 1 در نظر گرفته شده است‌.
20. نوسانات سطح تبخیر بر اساس شیب 2به1 ذخیره فعال حوض می باشد
21. سایز بندی اصولی و صحیح حوضچه بیانگر بیشترین کاهش سطح آب بدون خشک شدن حوضچه می باشد
22. در طراحی و کنترل 10 ساله عملکرد حوض سطوح باران گیر همواره سطح بالایی (فوقانی )حوض می باشد و سطح تبخیر در هر ماه از عملیات با توجه به عمق فاضلاب موجود در حوض محاسبه می گردد
23. با توجه به مشخصات فاضلاب ورودی به حوض میزان شوری آن مقدار ضریب شوری مربوط به هر فاضلاب در محاسبات تبخیر اعمال می گردد.
24. در این طرح حداقل عمق فاضلاب موجود در حوضچه باید 40 سانتی متر باشد و هر گاه این عمق به کمتر از این رقم رسید توسط آب توازن که به صورت لیتر بر ساعت است در طول ماه جبران خواهد شد
25. به دلیل اینکه پیش بینی شرایط جمع آوری و زمان دوام برف وهمچنین در صد ذوب و تصعید آن بسیار بسیار شکل باشد لذا در محاسبات مربوط از آن پدیده اغماض می شود لذا برآورده محافظ کارانه از آب باقیمانده در حوض خواهیم داشت
26. برکه های تبخیری های اقتصادی ترین روشهای دفع ضایعات شیمیایی خطرناک در مناطق گرمسیر می باشد‌.

پیشنهادات

با توجه به مقایسات فنی و برآورد های اقتصادی پوششهای سیستم های تبخیری و با در نظر گرفتن نوع مواد زائد خطرناکی که در این حوضچه ها دفع می گردند و دسته بندی آنها از نظر خطرناک بود نشان لذا پیشنهاد می شود که :

• سیستم لایه بندی ژئوسنتتیک به همراه بتن مسلح :(شکل 3-3)در برکه های تبخیری که فاضلابهای صنعتی خطرناک را دفع می کنند استفاده گردد،زیرا با مراجعه به کیفیت میال ورودی که ترکیبی از زائدات خطرناک مایع و فلزات سنگین و تغییرات ph ناشی از شستشوی بویلرها می باشد ،لذا با تکسیل آب بندی و حفاظت در برابر خوردگی و پیشگیری از هر گونه آلودگی آبهای زیرزمینی در این لاگونها و لازم می باشد
• سیستم لایه بندی ژئوسنتتیک به همراه خاک اصلاح شده :(شکل 3-4)در صورتی که لاگون تبخیری برای فاضلابهای سیستم اسمز معکوس باستر مخلوط باشد ویا اگر فاضلاب ورودی به لاگون تبخیری برای تصعید خانه آب در تصفیه ccp و نمک زدایی به وسیله اسمز معکوس باشد ،با توجه به کیفیت فاضلاب بعد از سیستم اسمز معکوس که ترکیبی از غلظت های بالای یونهای کارایت و سولفات است واجب است که برابر حفاظت از خوردگی در برابر یونهای سولفات و کاری پیشنهاد می شود که با این روش آب بندی شود‌.
• سیستم لایه بندی خاکی :شکل (3-5) اگر فاضلاب تصفیه خانه های آب و ccp بدون هیچ عملیات نمک زدایی باشد در لاگونهای تبخیری با مراجعه به کیفیت فاضلاب که ترکیبی از غلظت متوسط یونهای سولفات و کلرید است این سیستم لایه بندی پیشنهاد می گردد.

• چکیده
• مقدمه
• علت انتخاب موضوع
• اهداف تحقیق
  • شناسایی مواد زائد خطرناک (تقسیم‌بندی)
    • تعاریف و دسته‌بندی مواد زائد خطرناک
    • طبقه‌بندی مواد زائد خطرناک
    • فهرست مواد زائد خطرناک ارائه شده توسط جامعه
  • اقتصادی اروپا
    • طبقه‌بندی مواد زائد خطرناک در اتریش
  • اثرات بهداشتی و زیست بهداشتی و زیست محیطی مواد
• زائد خطرناک
• 1-1-2-1) اهمیت نسبی مواد زائد خطرناک در ایجاد مخاطرات بهداشتی
• 1-1-2-2) چگونگی آلودگی محیط زسیت توسط مواد زائد خطرناک
• 1-1-2-2-1) آلودگی آبهای زیرزمینی
• 1-1-2-3) اثرات تری کلرواتن – دی کلروتیلن
• 1-1-2-4) اثرات 1 و 2 دی کلرواتان
• 1-1-2-5) اثرات تتراکلرواتن (تتراکلرواتیلن، پرکلرواتیلن)
• 1-1-2-6) اثرات تتراکلرید کربن
• 1-1-2-7) اثرات بنزن و اکلیل بنزن‌های سبک
• 1-1-2-8) اثرات کلروفرم
• 1-1-2-8) اثرات کلروفرم
• 1-1-2-9) اثرات اواواتری کلرواتان
• 1-1-2-10) اثرات تری کلرواتیلن
• 1-1-2-11) اثرات کلروبنزن‌ها
• 1-1-1-12) اثرات کلرونیل
• 1-1-2-13) اثرات جیوه
• 1-1-2-14) اثرات ناشی از مس
• 1-1-2-15) اثرات ناشی از سرب
• 1-1-2-16) اثرات آزبستوز
• 1-1-2-17) اثرات سیانیها (نمک‌های محلول)
  • قوانین و مقررات مواد زائد خطرناک در جهان (استانداردها)
• 1-1-3-1) قوانین و مقررات کنترل مواد زائد خطرناک در آمریکا
• 1-1-3-1-1) مسئولیت‌های تولید کننده
• 1-1-3-1-2) مسئولیت‌های حمل کننده
• 1-1-3-1-3) مسئولیت متصدیان و دارندگان تسهیلات تصفیه،
• ذخیره و دفع
• 1-1-3-1-4) مقرارات بازدیدها
• 1-1-3-1-5) مقررات مربوط به آموزش پرسنل
• 1-1-3-1-6) مقررات مربوط به پیگیری، ثبت و ارائه گزارشات
• 1-1-3-3) مقررات کنفرانسیون بازل
  • روش‌های تصفیه و دفع مواد زائد شیمیایی خطرناک مایع
• 1-1-4-1) بازیافت و تهویه مواد زائد خطرناک مایع صنعتی
• 1-1-4-2-1) کوره‌های زباله سوز
• 1-1-4-2-1-1) سوزاننده‌های تزریق مایع
• 1-1-4-2-2) مخازن سطحی
• 1-1-4-2-3) تزریق در چاه عمیق
• 1-1-4-2-4) کاهش حجم مواد زائد خطرناک
• 1-1-4-2-5) ذخیره‌سازی و نگهداری مواد زائد خطرناک در معادن
• 1-1-4-2-6) انتخاب معدن و دفن بهداشتی مواد خطرناک
• 1-1-4-2-7) انبار کردن و استفاده کردن از لایه‌های نفوذ ناپذیری
• برای کنترل مواد زائد خطرناک
• 1-1-4-2-8) دفن مواد زائد خطرناک
• 1-4-2-8-1) انواع روش‌های دفن مواد زائد خطرناک
• بخش دوم
• 1-2-1) شناسایی سیستم‌های تبخیری
• 1-2-1-1) تبخیر و تعرق (با بستر و بدون بستر جاذب)
• 1-2-1-1-1) تشریح
• 1-2-1-1-1) کاربرد سیستم‌های تبخیر و تعرق
• 1-2-1-1-3) فاکتورهای عملکرد موثر در سیستم‌های تبخیر و تعرق
• 1-2-1-1-4) خصوصیات و نمای سازه‌ای
• 1-2-1-2) فاگون‌های تبخیری (با نفوذ و بدون نفوذ)
• 1-2-1-2-1) کاربرد لاگون‌های تبخیری
• 1-2-1-2-2) فاکتورهای عملکرد موثر در لاگون‌های تبخیری
• 1-2-1-2-3) شکل‌ سازه‌ای حوضچه‌ی تبخیر
• 1-2-2) مبانی طراحی
• 1-2-2-1) عوامل موثر در مقدار تبخیر
• 1-2-2-1-1) اثر گرما در میزان تبخیر
• 1-2-2-1-2) تاثیر باد در مقدار تبخیر
• 1-2-2-1-3) تاثیر فشار جو در میزان تبخیر
• 1-2-2-1-4) تاثیر مواد محلول در میزان تبخیر
• 1-2-2-1-5) تاثیر شکل و طبیعت سطح در مقدار تبخیر
• 1-2-2-1-6) اندازه‌گیری مقدار تبخیر
• 1-2-2-2) بارش و نزولات آسمانی
• 1-2-2-2-1) تاثیر عوامل جغرافیای در مقدار بارش
• 1-2-2-2-2) تاثیر زمان در تغییرات بارش
• 1-2-3) انتخاب محل
• 1-2-3-1) ارزیابی کلی
• 1-2-3-1-1) معیارهای مهندسی
• 1-2-3-1-2) معیارهای زیست محیطی
• 1-2-3-1-3) معیارهای اقتصادی
• 1-2-3-3) چشم‌انداز طبیعی
• 1-2-3-4) خصوصیات خاک و مکانیزم کنترل آلودگی
• 1-2-3-5) حفاظت از کیفیت آب در محل دفع
• 1-2-4) استفاده از پوشش‌های غیرقابل نفوذ در برکه‌های تبخیری
• 1-2-4-1) دسته‌بندی پوشش‌های
• 1-2-4-2) ارزیابی نشت
• 1-2-4-4) معرفی انواع پوشش‌های برکه‌های تبخیری
• 1-2-4-4-1) درزگیری طبیعی و شیمیایی
• 1-2-4-4-2) پوشش‌های ژئوسنتتیک
• 1-2-4-4-3-1) ژئوتکستایل
• 1-2-4-4-3-2) ژئوممبران
• 1-2-4-4-3-2-1) پوشش‌های پلی اتیلن متراکم
• 1-2-4-4-3-2-2) اساس فلسفه طراحی ژئوممبران
• 1-2-4-4-3-2-3) مشخصات فنی لایه‌های ژئوسنتتیک
• 1-2-4-4-3-2-4) روش نصب و اجرای پوشش‌های HDPE
• 1-2-4-4-3-2-5) نگهداری و انبار لایه‌های ژئوسنتتیک
• 1-2-4-4-3-2-6) استاندارد نصب لایه های ژئوسنتتیک
• 1-2-4-4-3-2-7) موارد استفاده ژئوممبران برای نفوذ ناپذیر ساختن
• 1-2-4-4-3-3) عوامل موثر بر انتخاب نوع پوشش
• 1-2-4-4-3-4) مسائل پوشش‌های بتنی و مراحل اجرای
• لاینینگ و راهکار مشکلات آن
• 1-2-4-4-3-5) برخی از علل ترک خوردگی در پوشش بتنی
• حوض‌ها و راهکارها

فصل دوم

• 2-1) گردآوری اطلاعات
• 3-2) مطالعه بر روی مطالب گردآوری شده
• 2-3) فرضیات مدل
• 2-4) معیارهای طرح
• 1-4-1) آب باران در آب‌گیری حوضچه
• 2-4-2) آب فرایند ورودی
• 2-4-3) تولید فاضلاب
• 2-4-4) تبخیر
• 2-4-5) چرخش موجی در اثر باد مداوم
• 2-5) روش محاسبه
• 2-5-1) حصول مساحت سطحی دلخواه حوضچه با تکرار آزمایش
• 2-5-2) تنظیم عمق لاگون برای ورودی بیش از حد متوسط
• 2-6) نتایج سایز بعدی لاگون
• 2-7) آب تعادل
• 2-7-1) بهسازی معیارهای طرح
• 2-7-1-1) بارش
• 2-7-1-2) آب تعادل
• 2-7-1-3) تبخیر
• 2-7-2-1) حداکثر آب تعادل
• 2-7-2-2) حداقل آب تعادل

فصل سوم

• 3-1) نتایج
• 3-2) نحوه عملکرد مدل
• 3-3) نتیجه طرح
• 3-3) نتیجه طرح
• 3-4) ارائه سیستم لایه‌بندی برای برکه‌های تبخیری
• 3-4-1) سیستم لایه‌بندی ژئوسنتتیک و بتن مسلح
• 3-4-2) سیستم لایه‌بندی ژئوسنتتیک و خاک اصلاح شده
• 3-4-3) سیستم لایه‌بندی خاکی

فصل 4

• 4-1) بحث و نتیجه‌گیری
• 4-2) ارائه پیشنهادات
• منابع

منابع

1. اسری، محمود. فائزی رازی: رادمهر. نبی زاده، رامین. وجدانی، مهناز، (1375)، مدیریت مواد زائد خطرناک، انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست.
2. معاونت محیط زیست انسانی (1378)، راهنمای فنی دفع مواد زاید خطرناک، انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست.
3. براجا، ام.راس(1379)، اصول مهندسی ژئوتکنیک، ترجمه مهندس شاپور طاهونی، موسسه انتشارات پارس آیین.
4. عمرانی، قاسمعلی (1374)، مواد زائد جامد جلد دوم، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی.
5. فردوسی، سعید (1372)، مدیریت پسماندهای شیمیایی، انتشارات سازمان بازیاف و تبدیل مواد شهرداری تهران.
6. فردوسی، سعید (1373)، پایان نامه کارشناسی ارشد، طراحی مراکز دفن پسماندهای شیمیایی عموک.
7. ویژه نامه محیط زیست (1369)، ماهنامه کیمیا، سال سوم، شماره 5، خرداد 1369.
8. مجموعه مقالات مواد زائد جامد (1371)، سازمان بازیافت و تبدیل مواد شهرداری تهران.
9. افشار، عباس (1364)، هیدرولوژی مهندسی، انتشارات مرکز نشر دانشگاهی.
10. ک.ر، مولر (1372)، مدیریت پسماندهای شیمیایی (ترجمه سعید فردوسی)، سازمان بازیافت و تبدیل مواد شهرداری تهران.
11. عظیمی، علی اکبر(1371) ، مخاطرات بهداشتی کاربرد مواد شیمیایی در تصفیه آب آشامیدنی، فصلنامه آب و فاضلاب، شماره سوم.
12. ؟؟ ، پژمان، 1373، قوانین و مقررات مواد زائد خطرناک متناسب با قوانین و طبقه بندی آنها در ایران، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات.

• لاتین

1. Tchobanoglous, georg solid waste, Engineering, principal and management , issues by MCGraw – Hill – inc london, 1977.
2. Salvato, P.E. Josoph.Environmental Engineering and sanitation 3d. Edition wiley-interscience Publication 1982.
3. DESIGN Manual, MuniciPAL Wastewater staBilization Ponds. EPA-625/1-83-015.october 1983.
4. DESIGN Manual , onsite wastewater treatment and Disposal systems. EPA 625/1-80-012.october 1980.
5. A Guide to waste Audits and Reduction work plans for industrial , commercial and institutional sectors (1994), Ministry of Environment and Energy. ontario, canada.
6. Kays, W.B. Construction of Linings for Reservoirs, Tanks, and Pollution Control Facilities. Wiley-Interscience Publishers, John Wiley & Sons, Inc., New York, NY, 1977.
7. Thomas, R.W., W.A. Schwartz, and T.W. Bendixen. Soil Changes and Infiltration Rate Reduction Under Sewage Spreading. Soil Sci. Soc. American Proc. 30:641-646, 1966.
8. Middlebrooks, D.J., C.D. Perman, and I.S. Dunn. Wastewater Pond Lining-s. Special Report 78-28. U.S. Army Cold Regions Research and Engineering Laboratory, Hanover, NH, 1978.
9. tander, G.J., P.G.J. Meiring, R.J.L.C. Drews, and H. Van Eck. A. Guide to Pond Systems for Wastewater Purification. In: Developments in Water Quality Research Ann Arbor Science Publishers, Inc., Ann Arbor, MI, 1970.
10. Hannaman, M.C., E.J. Johnson, and M.A. Zagar. Effects of Wastewater Pond Seepage on Groundwater Quality. Prepared by Eugen A. Hickok and Association Wayzata, Minnesota, for Minnesota Pollution Control Agency, Roseville, M 1978.
11. Bhagat, S.K., and D.E. Protector. Treatment of Dairy Manure by Lagooning JWPCF 41(5): 785-795, 1969.
12. Rosene, R.B., and C.F. Parks. Chemical Method of Preventing Loss of Industrial and Fresh Waters form Ponds, Lakes and Canals. Water Reson Bull. 9(4): 717-722, 1973.
13. Davis, S., W. Fairbank, and H. Weisbeit. Dairy Waste Ponds Effectively self sealing Trans. Am. Soc. Agric. Eng. 16:69-71, 1973.
14. Robinson, F.E. Changes in Seepage Rate form n Unlined cattle Waste Digestion Pond. Trans. Am. Soc. Agric. Eng. 16:95, 1973.
15. tollins. M.B., and A.S. Dylla. Bentonite Sealing Methods Compared in the Field. J. Irr. & Dr. Div., ASCE Proceedings 96(IR2): 193, 1970.
16. Dedrick, A.R. Storage Systems for Harvested Water. U.S. Department of Agriculture. ARS W-22, 1975. P. 175.
17. Asphalt Linings for Seepage Control: evaluation of effectiveness and Durability of Three Types of Linings. Tech. Bull. No. 1440, U.S. Department of Agriculture, 1972.
18. Linings for Irrigation Canals, U.S. Department of the Interior, 1963.
19. Nosko, V., touze-foltz, N., 2000, “Geomembrane Line Failure: Modelling of its influence on Contaminant Transfer”, Proceedings of the second European Geosynthetics conference 2000, AGI-IGS, Bologna, italy, pp557-560.
20.  Cadwallader, M.W., 2001, “Textured HDPE Geomembrane variability Effects on Constant Load Stress Crack Tasting”, Geosynthetics Conference, IFAI, Roseville, MN, USA, pp 847-858.
21. Hsuan, G.Y., Koerner, R.M., Lord Jr., A.E., “The Notched constant Tensile Load (NCTL) Test to Evaluate stress Cracking Resistance”, Proceedings of the 6th GRI Seminar MQC/MQA and CQC/CQA of Geosynthetics, 1992, GRI, Philadelphia, PA, USA, pp 244-256.
22. Land Treatment of Municipal Wastewater Effluents. EPA 625/4-76-010, NTIS Report No. PB 259 994, Center for Environmental Research Information, Cincinnati, Ohio, 1976.
23. Jensen, M. E., H. G. Collins, R.D. Burman, A.E. Cribbs, and A. I. Johnson. Consumptive USe of Water and Irrigation Water Requirements. Irrigation Drainage Division, American Society of Civil Engineers, New York, 1974. 215 pp.
24. Priestly, C.H. B., and R.J. Taylor. on the Assessment of Surface Heat Flux and Evaporation Using Large-Scale Parameters. Mon. Weather Rev., 100:81-82, 1972.
25. Witz, R.L. Twenty-Five Years with the Nodak Waste Disposal System. In: Proceedings of the National Home Sewage Disposal Symposium, Chicago, Illinois, December 1974. American Society of Agricultural Engineers, St. Joseph, Michigan, 1974. American Society of Agricultural Engineers, St. Joseph, Michigan, 1975. pp. 168-174.
26. Standards for Designing a Stabilization Lagoon. North Dakota State Department of Health, Bismarck, (No date). 3pp.
27. Pickett, E.M. Evapotranspiration and Individual Lagoons. In Proceedings of Northwest Onsite Wastewater Disposal Short Course, University of Washington, Seattle, December 1976. pp. 108-118.
28. Standards for Subsurface and Alternative Sewage and Non-water-carried waste Disposal. Oregon Administrative Rules, chapter 340, Division 7, May 1978. pp. 137-148.
29.  Code of Waste Disposal Regulations – Part III. Utan State department of Health, Sewers and Wastewater Treatment Works, Slat Lake City , 1977. 41pp.
30.  Lomax, K.M., P.N.Winn, M.C. Tatro, and L.S.Lane. Evapotranspiration Method of Wastewater disposal. UMCEES Ref. No. 78-40, University of Maryland center for Environmental and Estuarine studies, Cambridge, 1978. 42pp.
31.  Change, A.C., W.R. Olmstead, J.B. Johanson, and G. Yamashita. The Sealing Mechanism of Wastewater Ponds. JWPCF 46(7): 1715-1721, 1974.
32. Wilson, L.G., W.L. Clark, and G.G. Small. Subsurface Quality Transformations During Preinitiation of a New Lagoon. Water Resour. Bull. 9(2): 243-257-1973.
33. Bennett, E.R. and K.D. Linstedt. Sewage Disposal by evaporation Transpiration. EPA 600/2-78-163, NTIS Report No. PB 288 588, September 1978. 196pp.
34. Rugen, M. A., D.A. Lewis, and I. J. Benedict. Evaporation – A Method of Disposing of septic Tank Effluent. Edwards Underground water District, San Antonio, Texas , (no date), 83pp.
35.  Bernhardt, A.P. Treatment and Disposal of Wastewater form Homes by Soil Infiltration and Evapotranspiration. University of Toronto Press, Toronto, Canada, 1973. 173pp.
36. Andrew Porteous (1985), Hazardous waste management handbook, Butter words, U.K.
37. Batstone R., Smith E. and wilson (1989), the safe disposal of Hazardous waste, world bank technical paper, first edition, No: 93, vol. 1,2,3/U.S.A.
38. Environmental Assessment – waste management Planning. (1994) Ministry of Environment and Energy, ontario, canada.
39. Gwendolyn Holmes, Ben Ramnarine singh, louis theodore (1993), Handbook of Environmental management & technology John wiley & sons, Inc.
40. James R.Pfafflin, Edward N.ziegler (1992), Encyclopedia of Environmental science and Engineering, gordon and breach science publishers.
41. wood side, Gayle (1993), Hazardous and Hazardous waste management, John wiley & sons Inc.
42. Miller, G.Tyler (1992), Environmental science, wadsworth publishing company.
43. Peter A.Reinhardt, Judith G.Gordon (1991), in feetious and medical waste management, lewis publishers, INC.USA.
44. R.K.Jain and A. clark (1989), Environmental technology, Assessment and policy, Ellis Horwood limited.
45. standard Handbook of Hazardous waste treatment and disposal (1989), MCGraw – Hill Book co.
46. Thomas t.shen (1995), industrial pollution Prevention, springer-verlag Berlin Heidelberg Germany.
47. Waste Management Regulation Under the environmental Protection Act (1993), ontario Government publication, canada.
48. Salcedo, R.N, Frank cross , and Randolph chrisman (1989), Environmental impact of Hazardous waste treatment, storage and Disposal facilities, technomic publishing co, Inc, USA. UNEP (19910,
49. Hazardous waste policies and strategies, technical Report series , No 10, united Nations publication France. yakowitz, Harvey (1988)
50. Identifying, classifying and describing Hazardous wastes, UNEP industry and environment , vol.11, No1,pp.3-9, United Nations publication France.
51. Ronald B. Stone – storage of Hazardous waste in Mined space land Disposal of hazardous waste, proceedings of the eleventh annual Research symposium. EPA/1600/g-85/013.cincinnati-ohio. 4526.April.1985.