اصل و بنیاد مسیحی فرهنگ سکولار جدید غرب

تحقیق حاضر به بررسی ریشه های مسیحی فرهنگ سکولار جدید غرب پرداخته است. البته سکولاریزم را به دلیل کثیر الاضلاع بودن ، می توان از ابعاد مختلفی تحلیل و بررسی کرد . سکولاریزم دارای جنبه ها و ابعاد مختلفی است، جنبه معرفتی که در نفی عوامل بیرون از پدیده های طبیعی یا تاریخی و در تاکید بر تحول بی وقفه تاریخ تبلور می یابد و جنبه نهایی که در تلقی نهاد دین به عنوان نهاد خصوصی بروز می یابد و جنبه سیاسی که در جدایی دین از سیاست نمود پیدا می کند. بدیهی است که هر کدام از این جنبه ها دارای اشکال و مناسباتی با واقعیتهای تاریخی پیرامون آن می باشند. در تمامی تعاریفی که از سکولاریزم می شود یک عنصر که تقریباً می توان گفت فرعی ترین عنصر سکولاریزم است ، به نحو مشترک یافت می شود. این عنصر عبارت است از جدایی دین از دولت یا به تعبیر خود غربی ها جدایی church از state . جدایی دین از دولت که به منزله سمبل سکولاریزم گرفته می شود، البته یکی از نتایج فرعی سکولاریزم است اما چون ملموس ترین، بارزترین و آشکارترین نتیجه آن است، نوعاً بر آن انگشت نهاده می شود. اما توقف کردن بر این عنصر و خاتمه دادن امر به اینجا البته گمراه کننده است. باید قدری به عقب برگشت و ریشه های تاریخی و فلسفی سکولاریزم را دید چون بدون این کار نمی توان فهمید که در تاریخ مدرن غرب چه اتفاق عظیمی افتاده است.

در تحقیق کنونی تمام سعی و تلاش بر این است که فرهنگ سکولاریزم جدید از منظر مسیحیت تبیین گردد. اینکه مسیحیت بستر ایجاد فرهنگ سکولار جدید غرب بوده است یا نه ، ادعایی است که نیازمند تحقیق بسیار جدی است که قطعاً تبیین و توجیه آن فراتر از یک تحقیق مقدماتی و جانبی است که قصد نگارنده نیز از چنین تحقیقی صرفاً بیان تمهیدی است که در این زمینه صورت گرفته است.

از این رو در راستای انجام تحقیق سعی شده است که به پدیده سکولاریزم و فرهنگ سکولار صرفاً در چارچوب فرهنگ مسیحی پرداخته شود. بدیهی است که فرهنگ مسیحی نیز حوزه یا حیطه خاصی را در بر نمی گیرد بلکه باید در فرایند تاریخی به آن نگریسته شود. در هر دوره ای از تاریخ غرب، این فرهنگ مسیحی است که به حیات خود ادامه می دهد و در هر دوره ای به شکل جدیدی ظاهر می شود لذا به این سبب است که می توان از فرهنگ سکولار در بستر فرهنگ مسیحی سخن گفت.

در این روند با دو دسته از عوامل ظهور و رشد مواجه ایم ، یک دسته عوامل درونی است که در فرهنگ مسیحی قرون وسطی به منزله زمینه ای مستعد ، سکولاریزم را در خود بارور ساخته است و یک دسته عوامل بیرونی ، که همان شرایط فرهنگی ـ سیاسی خاص یعنی رنسانس ، نهضت اصلاح دین و عصر روشنگری است که در باروری فرهنگ سکولار موثر بوده اند .

هدف از انجام چنین مطالعه ای ، بررسی این مسئله است که مبانی فرهنگ جدید سکولار در کجاست و فرهنگ مسیحی تا چه اندازه در آن تاثیر داشته است ؟ و اگر تاثیر داشته ، روند این تاثیر چگونه بوده است ؟ کاری که در این زمینه صورت گرفت عمدتا بر اساس یک کتاب مهم انگلیسی تحت عنوان «مبانی دینی فرهنگ سکولار جدید  «Biblical Origin of Modern Secular Culture » بوده است . نویسنده این کتاب ، پروفسور ویلیس . بی . گلوور Willis. B. Glover استاد تاریخ فلسفه در دانشگاه مرسر[1]است وی بحران کنونی جهان غرب را بحران هویت و عدم اعتماد و ایمان و بی اعتقادی به ارزشهای انسانی می داند . هدف وی از نوشتن چنین کتابی ، حل تناقضاتی است که بین شعبات مسیحی و الحادی در سنت عمومی غرب وجود دارد . در این فرایند ، او تاکید می کند که تداوم تاریخی اومانیسم مدرن با ایمان مسیحی در کار است . وی در مباحث این کتاب بررسی می کند که نفوذ مذهب در آنچه که گهگاهی اومانیسم مدرن سکولار نامیده می شود ، نادیده گرفته شده است .لذا با بررسی نمودن اعصار مختلف تاریخ غرب ، سعی می کند که رابطه اومانیسم و مسیحیت را تبیین کند .

در تحقیق حاضر نیز با الهام گرفتن از مباحث کتاب فوق که در تبیین ریشه های سنتی دینی فرهنگ سکولار در اعصار مختلف تاریخ غرب است ، سعی شده است که این مساله از منظر مسیحی ـ غربی بررسی شود . در راستای انجام مطالعه و تحقیق ، موانع و محدودیت هایی نیز وجود داشته است. زیرا از آنجائی که تحقیق کنونی، سکولاریزم را در فرهنگ مسیحی – غربی توصیف نموده منابعی که در این زمینه  وجود داشته است بصورتی مدون و قابل توجه باشند، در دسترس نبوده است. اگر هم بوده، تنها به برخی از وجوه آن پرداخته است. خصوصا فقدان چنین منابعی به زبان فارسی ، محدودیتهای زیادی را در برداشته است  . کارهایی که در زمینه فرهنگ سکولار به زبان فارسی صورت گرفته تنها به برخی از جنبه ها ، نظیر تاثیر فرهنگ سکولار در اندیشه ایرانی و یا تاثیر این فرهنگ در جهان اسلام پرداخته است . لذا چنین منابعی برای تحقیق کنونی چندان موثر نیفتاد .

[1] -Mercer

تعریف اصطلاحات مهم

• سکولار، سکولاریزم و سکولاریزاسیون (secular, secularism, secularization)

سکولار به کسی می گویند که علاقه و گرایشی به امور معنوی و مذهبی ندارد و نهاد سکولار، نهادی است که بدون ملاحظه نسبت به هر گونه اندیشه دینی و مذهبی، تمام توجه خود را مصروف اهداف این جهانی و دنیوی می کند. در مورد دو اصطلاح سکولاریزم و سکولاریزاسیون نیز در فصل اول توضیحات لازم ارائه شده است.

• فرهنگ مسیحی : (christian culture)

مقصود از فرهنگ مسیحی، فرهنگی است که در بستر آیین مسیحیت شکوفا شده و در بستر مفسران آن رشد و توسعه یافت. این فرهنگ که با تحول مسیحیت نیز متحول گشت، افزون بر هزار سال بر غرب چیرگی داشت و هرگز مفادی واحد ارائه نکرد و افت و خیزهایی داشت که گزارش تفصیلی آن در حوصله این نوشتار نیست.

• کتاب مقدس: (the bible)

کتاب مقدس، عنوان مجموعه ای از نوشته های کوچک و بزرگ است که مسیحیان همه و یهودیان بخشی از آن را کتاب مقدس خود می دانند. عنوان معروف این مجموعه در زبان انگلیسی و بیش تر زبان های اروپایی، بایبل (bible) و یا کلمه های هم خانواده آن است که از واژه یونانی biblia به معنای «کتاب ها» گرفته شده است.

• رنسانس : (renaissance)

مقصود از رنسانس یا عصر نوزایی، عصری است که مربوط به سده های چهارده، پانزده و شانزده میلادی است. در این عصر، آرمان انسان، بازگشت به دوران طلایی فرهنگ یونان و روم باستان و احیای فرهنگ کلاسیک آن اعصار می باشد.

• اومانیسم : (humanism)

مقصود از اومانیسم ، مکتب اصالت بشر یا انسان گرایی است که طبق آن اندیشه خدامحوری به اندیشه انسان محوری تبدیل می شود و طبق آن انسان می کوشد که خود معنای زندگی اش را بفهمد.

• آیین کاتولیک: (doctrine of catholic)

مقصود آیینی است که در تمام دوران قرون وسطی، کلیسا طبق آن بر آداب و اعمال دینی مردم اعمال نفوذ می نمود. در آیین کاتولیک ، مرجعیت نهایی ، پاپ و کلیسا است.

• آیین پروتستان : (doctrine of protestant)

آیین پروتستان چنانکه از واژه پروتستان ( = معترض ) بر می آید ، درباره برخی از اصول و آموزه های اساسی الهیات مسیحی از جمله آموزه بخشایش گناهان ، پذیرش توبه ، دکترین تمایز و برتری روحانیون کلیسا، آموزه دو شمشیر و … با آیین کاتولیک اختلاف دارد. و بطور کلی نسبت به اعمال کلیسای کاتولیک معترض می باشد. این آئین به عنوان یک جنبش دینی در درون مسیحیت ظهور کرد و به آیینی جدید تبدیل شد.

واژه شناسی سکولاریسم و سکولاریزاسیون

ریشه لغوی

واژه سکولار secular برگرفته از اصطلاح لاتینی saeculum یا saecularum (به معنی قرن و سده و همینطور به معنای نسلی از انسانها) می‌باشد. از این واژه تعبیر به زمان حاضر و اتفاقات این جهان در مقابل ابدیت و جهان دیگر شده است. تعبیر عام تر از این مفهوم به هر چیز متعلق به این جهان اشارت دارد[1].

معادل های واژه سکولار

مشکل تعدد اصطلاحات و لغات بکار رفته در برابر یک واژه خاص از زبانهای اروپایی و عدم تلاش جدی از سوی لغت شناسان و اصحاب فن برای حصول نوعی اجماع و توافق در انتخاب و ترویج مناسب ترین معادل برای آن، اختصاص به واژه مورد نظر ندارد، بلکه دامن اغلب اصطلاحات فنی و مفاهیم رایج در حوزه های علوم انسانی را فرا گرفته است. در خصوص اصطلاح سکولار، در زبانهای اروپایی بنا به تحقیق های تاریخی متفاوت این مفهوم، اصطلاحات مختلفی شکل گرفته است. معروفترین اصطلاحی که به ویژه در کشورهای پروتستان رواج یافته،‌ واژه “secularism” می‌باشد که به لحاظ ریشه ای برگرفته از همان اصطلاح لاتینی saeculum است. در کشورهای کاتولیک برای این اصطلاح ، معادل “laicite” [2] بکار می‌رود. این واژه از ریشه یونانی “laos” (به معنای مردم) و laikos به معنای عامه مردم در برابر طبقه کاهنان و روحانیان ، اشتقاق یافته است.

دو اصطلاح “سکولار” و “لائیک”[3] ، چه در زبان فارسی و چه در زبانهای اروپایی، در بسیاری از موارد به صورت مترادف به کار برده می‌شوند. هر چند که اصطلاح سکولار اعم از لائیک می‌باشد و برای آن معنایی وسیع تر از لائیک در نظر می‌گیرند.

برخی نیز در مقایسه با واژه لاتینی “saecularis” ، اصطلاح آلمانی “weltlich” به معنای “دنیوی” یا “این جهانی” را معادلی برای اصطلاح secular و همینطور اصطلاح “veilchen” به معنای “دنیوی شدن” یا این “جهانی شدن” را معادلی برای اصطلاح “secularization” قرار دادند[4].

معادل های فارسی

در مورد برابر نهاده فارسی سکولاریزم ، قطعیتی وجود ندارد و همچنان نویسندگان و اندیشمندان ایرانی برای رساندن این مفهوم از تعابیر متعددی استفاده می‌کنند. به اختصار به چند نمونه از این تعابیر اشاره می‌کنیم.

سکولاریزم

دنیاپرستی و اعتقاد به اصالت امور دنیوی،‌غیر دین گرایی، نادینی گری، دنیوی ، نادینی،‌دین زدایی، این دنیایی و غیر مذهبی،‌دنیاگرایی،‌گیتیانه [5] (در برابر مینوی یا اخروی).

برخی نیز ترجمه “این جهانی” را برای اصطلاح سکولاریسم بکار می‌برند[6]. و همینطور در نظر برخی دیگر از نظریه پردازان ،‌ “علمی‌بودن” یا “علمی‌گروی” ، دقیق ترین ترجمه سکولاریزم است[7].

تفاوت سکولاریسم و سکولاریزاسیون

سکولاریسم و سکولاریزاسیون دو اصطلاح هم ریشه و در عین حال از نظر معنایی مختلف می‌باشند که تفاوتهای مهم آنها در کاربردهای عمومی‌و متون غیرفنی، بعضاً ملحوظ نظر قرار نمی‌گیرد و موجب می‌شود تا برداشت های نادرستی از آراء صاحب نظران در این زمینه، به دست آید. اهمیت درک تفاوت این دو از آن جاست که هر یک از این دو مفهوم، نسبت های متفاوتی با دین که موضوع محوری مورد اهتمام آن است،‌برقرار می‌سازند. سکولاریزاسیون (عرفی شدن) نظریه یا مجموعه نظریاتی است درباره دین و دینداری و تحولات آن دو در طول تاریخ،‌این مفهوم،‌در مقام توصیف و تبیین،‌از صیرورت و تحول یک واقعیت خبر می‌دهد و فرایندی اجتماعی است که در شرایط خاص و بر اثر یک سلسله عوامل اجتماعی،‌به جداسازی دین از دنیا می‌انجامد. این فرایند در متن جامعه رخ داده و از سنخ فکر و معرفت نمی‌باشد. اما سکولاریزم (عرفی گرایی) به جهت همراه شدن با پسوند “گرویدن” ،‌تلاشی است ایدئولوژیک به منظور مقابله با باور و تعلق دینی و به عنوان یک ایده و طرز تفکر خاص،‌آگاهانه برای نیل به این مقصود تلاش می‌کند و در واقع به مثابه یک دین است.

خلاصه و نتیجه گیری

تحقیق حاضر که به بررسی ریشه های مسیحی فرهنگ سکولار جدید غرب پرداخته است نتایجی را در پی داشته که اجمالاً آن را شرح می‌دهیم.

از بررسی هایی که در طی فصول این تحقیق در مورد ریشه مسیحی فرهنگ سکولار جدید صورت گرفته است بیان یک نکته حائز اهمیت می‌باشد.

اینکه فرهنگ سکولار جدید غرب در بستر فرهنگ مسیحی بوجود آمد و جریانات تاریخی بعدی در رشد و بالندگی آن موثر واقع شدند. در این زمینه مولف به نتایجی دست یافت که به شرح زیر می‌باشد:

در مجموع مباحثی که در طی فصول مختلف مطرح گردید شاهد دو طیف تاریخی و فلسفی بودیم. در طیف تاریخی که بویژه در فصل دوم بیان گردید، این مسئله که چگونه مسیحیت از یک دین اخلاقی و غیر سیاسی به دینی سیاسی و دنیوی تبدیل شد، روشن گشت. در این روند که به نوعی انحراف از مسیر اصلی دین مسیحیت محسوب می‌شد ذکر دو مساله که مسیر فرهنگ سکولار را هموار نمودند اهمیت دارد.

اول اینکه مسیحیت که در ابتدا براساس کیش محبت و تقوی بود پس از رسمیت یافتن در قرن چهارم میلادی، از مسیر اولیه خویش انحراف یافت به این صورت که با تلفیق امپراطوری روم و مسیحیت، این دین وارد حوزه قدرت سیاسی شد و کلیسا به عنوان قدرتمندترین قطب سیاسی امپراتوری روم، رهبر و پیشوای امت مسیح گشت. البته در این مجال اندک، مقصود وارد شدن به جزئیات این فرآیند نیست چرا که در فصل دوم تا حدودی به این مسئله پرداخته شد. لذا صرفاً بر این بعد تاکید می‌گردد که مسیحیت از یک دین غیر سیاسی به حاکمیتی قدرتمند و سیاسی تبدیل گشت. مساله دیگری که در هموار نمودن مسیر فرهنگ سکولار نقش مهمی‌ایفا نمود، جریان اندیشه رهبانیت در فرهنگ مسیحی است . در واقع رهبانیت بعد دیگر تفکر سیاسی مسیحی است. زیرا از آن طرف که مسیحیت سیاسی و نهادینه شده به دنیا و حاکمیت دنیوی مشروعیت می‌بخشد، رهبانیت اعراض و دوری نمودن از دنیا را ترویج می‌کند. در تفکر رهبانیت جهان مادی، جهانی فاسد و گناه آلود است و ارزش توجه نمودن را ندارد بلکه تمام توجه انسان باید متوجه تهذیب نفس برای ورود به جهان دیگر باشد. لذا هر اندازه که مسیحیت قدرتمند و سیاسی شده با تفکر دنیوی و رویکرد خوشبینانه به دنیا، مسیر سکولاریزم را هموار نمود به همان اندازه نیز رهبانیت با اعراض از دنیا و ترویج ریاضت طلبی در هموار نمودن راه تفکر سکولار سهیم بود. زیرا با چنین رویکردی به دنیا که آن را محل فساد و گناه می‌پنداشت عملاً به مساله تضاد و دوگانگی مفهوم دنیا و آخرت دامن زد و در بطن خود تعارض بین دو جهان مادی و معنوی را پروراند. البته ذکر این نکته حائز اهمیت است که عملکرد اندیشه رهبانیت بی پایه و اساس نبود زیرا این جریان معتقد بود که عصاره پیام دین مسیح این است که دین قبلی – یعنی دین  یهود – تحت الشعاع  ملاحظات سیاسی  واقع شده و به جای اینکه دین رستگاری باشد، بیشتر دین سیاسی بوده و در اختیار حکام و سیاستمداران قرار گرفته است. اما دین رستگاری ، دینی است که از حیطه سیاست به دور باشد و ملاحظات سیاسی بر آن تاثیر نگذارد. زیرا دخالت سیاست در دین از درجه خلوص دین می‌کاهد. با چنین اندیشه ای رهبانیت از سیاست و قدرت دوری نمود.

با توجه به دو زمینه فوق، سکولاریزم را می‌توان پاسخی طبیعی به شرایط سیاسی و اجتماعی قرون وسطی دانست. زیرا مسیحیت قرون وسطی را چه از بعد رهبانی آن در نظر بگیریم و چه از بعد یک دین سیاسی و دنیوی شده، در هر دو صورت، سکولاریزم را در پی خواهد داشت.

نکته دیگری که در فرایند ریشه فرهنگ سکولار در اندیشه مسیحی – غربی بیا ن می‌گردد طیف فلسفی این جریان است. در طیف فلسفی، نتیجه ای که مولف در خصوص این مسئله که سکولاریزم پاسخ طبیعی به فرهنگ مسیحی است بدان دست یافت، مربوط به آن اومانیسم منطوی در مسیحیت می‌باشد، اینکه در تمام مباحث این تحقیق، محور بحث همواره بر حوزه اومانیسم متمرکز شده، حاکی از چنین واقعیتی است.

چنانکه در فرهنگ کنونی غرب نیز روشن است مسیحیت بوسیله اومانیسم سکولار کنار گذاشته شد اما این مسئله که آیا جایگاه اومانیسم در اندیشه مسیحی است و چگونه این اندیشه اومانیستی در طول تاریخ به صورت امروزی درآمده مسئله جداگانه‌ای است. آنچه که در طی فصول سوم ، چهارم و پنجم تحقیق حاضر به آن پرداخته شده، عمدتاً مربوط به تاثیر دیدگاه اومانیسم بر جریان فرهنگ سکولار می‌باشد و نتیجه ای که مولف به آن رسیده تاثیر مثبت چنین دیدگاهی بر فرهنگ سکولار مدرن است که بستر و زمینه ایجاد آن در فرهنگ مسیحی موجود است. در روند تاریخی شاهد بودیم که فرهنگ مسیحی قرون وسطی تا چه اندازه مستعد تفکر سکولاریزم بوده است، چنین زمینه مستعدی راه را برای گسترش فرهنگ اومانیسم هموار نمود. حال ممکن است چنین پرسشی مطرح شود که اومانیسم مدرن چه نسبتی با فرهنگ مسیحی قرون وسطی دارد؟ در این مورد باید خاطرنشان کرد که اومانیسم در ذات مسیحیت موجود است زیرا در مسیحیت است که انسان برای نخستین بار به عنوان موجودی آزاد و متعالی در نظر گرفته می‌شود.

در سنت مسیحی ، انسان به عنوان موجودی تاریخی است که هویت و هستی اش را از جانب یک خدای متعال دریافت نمود و خویشتن را به عنوان موجودی آزاد در یک جهان ممکن که تنها هدف موجود در آن ، هدف خداوند است پیدا کرد. در چنین جهان ممکنی که دیگر برای خود هیچ غایتی نداشت – بر خلاف  آنچه که در سنت کلاسیک ملحوظ بود – انسان به عنوان خلیفه خدا و موجودی که خالق زیر دست  خدا است ، دست به آفرینش زد، آفرینش تاریخ و فرهنگ. جایگاه انسان در اندیشه رنسانس اینگونه بود اما این امر همواره ملحوظ بود که عظمت و شرافت انسانی همواره از جانب نیروی قدسی و الهی تعیین می‌شد. و آزادی انسان فقط تحت آفرینش و اراده خداوند معنا یافت. لذا باید به یاد داشت که اومانیسم مسیحی عصر رنسانس به هیچ عنوان ضد دین نیست. بلکه در عصر رنسانس جایگاه اصیل انسان در سنت مسیحی معنا می‌یابد.

چنین دیدگاهی درباره انسان در عصر روشنگری تغییر یافت. در عصر روشنگری با توجه به زمینه هایی که نهضت اصلاح دین درباره آموزه ایمان فردی هر شخص مسیحی فراهم نمود که در آن عقل تنها مرجع رسیدگی به حقانیت دین مسیح مطرح می‌شد، نگاه انسان نیز تغییر یافت. زیرا از طرفی دئیسم که ایمان فردی انسان روشنگری بود همراه با پیشرفت بی وقفه علوم تجربی که همه چیز را تحت سیطره خود داشت موجبات یک تغییر اساسی را در اندیشه انسان عصر روشنگری فراهم ساخت و باعث گردید که انسان به سوی خود- خدا سازی حرکت نموده و آشکارا وجود خالق را انکار نماید.لذا از آغاز روشنگری است که جهت نگاه آدمی‌به موجودات و مبدا موجودات تغییر کرده، زیرا طبیعت که در نزد یونانیان عین نشاط و زندگی و در نظر فیلسوفان مسلمان مبدا اول حرکت و سکون و در چشم همه اهل دیانت، آیت و نشان قدس و مظهر جمال آفریدگار بود، به موجود بی جانی که باید به تصرف و تملک انسان درآید، تنزل کرد. اگر این تغییر و تحولات نبود، بشر در طریق تملک و تصرف موجودات، به مرحله کنونی نمی‌رسید. با این تغییر در نگاه انسان و مخصوصاً با محدود شدن علم و دین در حدود فهم بشر، سایه سکولاریزم بر همه جا افتاد.

[1] – Britanica Encyclopedia, Vo..10,p.594.

[2] – امروزه اصطلاح Laicite در زبان و فرهنگ کشور ترکیه به Laiklik تبدیل شده است.

[3] – طبق تعریف دایره المعارف بریتانیکا ،‌ “لائیک (laic) یعنی تمایز دین از سیاست

[4] – مراد فرهادپور، “نکاتی پیرامون سکولاریزم” ،‌کیان 26، ص 14.

[5] – ماری بریجانیان، فرهنگ اصطلاحات فلسفه و علوم اجتماعی، ج 2 ، ص 780.

[6] – مراد فرهادپور، پیشین ،‌ص 14.

[7] – عبدالکریم سروش، “معنا و مبنای سکولاریزم“، کیان 26، ص 6.

• مقدمه – 1

فصل اول؛ واژه شناسی سکولاریسم و سکولاریزاسیون

• ریشه لغوی – 6
• معادل‌های واژه سکولار – 6
• معادل‌های فارسی – 8
• 3-1 ؛ سکولاریزم – 8
• 3-2 ؛ سکولاریزاسیون – 9
• 3-3 ؛ سکولار – 9
• تفاوت سکولاریسم و سکولاریزاسیون – 10
• تطور تاریخی اصطلاح سکولاریسم و سکولاریزاسیون – 12

فصل دوم: تطور تاریخی شکل‌گیری مفهوم سکولاریزاسیون در اندیشه مسیحی ـ غربی –

• مقدمه – 20
• از مسیح (ع) تا مسیحیت – 22
• از دنیوی شدن مسیحیت تا سکولاریزاسیون جامعه مسیحی – 26
• 3-1- دنیوی شدن مسیحیت – 26
• 3-1-1- تحریر کتاب مقدس – 31
• 3-1-2- شکل‌گیری کلیسا – 34
• 3-2- سکولاریزاسیون جامعه مسیحی – 38
• 3-2-1- جوهر مستعد مسیحیت – 39
• 3-2-2- سرگذشت تاریخی مسیحیت – 40
• منشا نظریه حکومت سکولار در زمینه انجیلی ـ مسیحی – 41
• 3-1- قدرت دولت،قدرت کلیسا – 41
• 3-2- برتری کلیسا بر حکومت – 43
• 3-3- دواعی برتری کلیسا بر حکومت – 44
• طرح نظریه حکومت سکولار در زمینه انجیلی ـ مسیحی – 45
• 4-1- نظریه سنت توماس آکویناس در طرح حکومت سکولار – 46
• تلاش برای گذر از اندیشه نظام الهی ـ بشری،به اندیشه نظام بشری – 48
• گسترش فرهنگ مسیحی ، گامی به سوی رنسانس – 52

فصل سوم: نگاه رنسانس درباره انسان

• ویژگی عمومی رنسانس – 56
• نگاه رنسانس درباره انسان – 59
• 2-1- مدخل – 59
• 2-2- ریشه لغوی و معنایی اومانیسم – 62
• زمینه انجیلی انسان گرایی رنسانس – 65
• 3-1- سنت یهودی – 65
• 3-2- سنت کلاسیک – 68
• 3-3- سنت انجیلی – 70
• تاثیر تفکر افلاطونی بر نگاه رنسانس درباره انسان – 73
• نتیجه بحث – 78

فصل چهارم: مروری بر روند سکولاریزاسیون در نهضت اصلاح دین

• کلیات – 82
• مولفه‌های فرهنگ سکولار در اندیشه اصلاح دین – 89
• 2-1- نگرش مثبت به دنیا – 89
• 2-1-1- تاکید جدید برآموزه آفرینش ونجات – 90
• 2-1-2- احیای اندیشه دعوت دنیوی از فرد مسیحی – 91
• 2-2- اخلاق کار در آیین پروتستان – 93
• 2-3- ریشه‌های سرمایه‌داری – 95
• نتیجه بحث – 97

فصل پنجم : تاثیر عصر روشنگری بر بینش سکولار

• مقدمه – 100
• تاثیر اندیشه عصر روشنگری بر بینش سکولار – 103
• مولفه های مهم فرهنگ سکولار در عصر روشنگری – 105
• 3-1- دئیسم – 105
• 3-2- نظریه پیشرفت – 109
• نتیجه بحث – 113
• خلاصه و نتیجه گیری – 115

منابع و مآخذ

• منابع فارسی – 120
• منابع لاتین – 124

منابع

• فارسی

1. احمدی، بابک، معمای مدرنیته، تهران، نشر مرکز، 1380
2. ستاکهاوس، ماکس، ل. «سیاست و دین»، (از کتاب دایره المعارف دین زیر نظر میرچا الیاده)، ترجمه مرتضی اسعدی، تهران، نشر طرح نو، 1374.
3. آشتیانی، جلال الدین، تحقیقی در دین مسیح، تهران، نشر مرکز، 1368.
4. الیاده، میرچا، فرهنگ و دین، ترجمه‌ بهاء الدین خرمشاهی و دیگران، تهران، نشر طرح نو، 1374.
5. باربور. ایان. علم و دین ، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی و دیگران ، تهران، نشر طرح نو، 1374.
6. بارنز، هـ. و بکره، تاریخ اندیشه های اجتماعی، ترجمه جواد یوسفیان و علی اصغر مجیدی، تهران، نشر کتابهای جیبی، 1358.
7. بخشایشی اردستانی، احمد، «پیدایش سکولاریزم»، تهران، فصلنامه کتاب نقد شماره 1.
8. براون، کالین، فلسفه و ایمان مسیحی، ترجمه طه طاووس میکائیلیان، تهران، نشر علمی و فرهنگی، 1375.
9. برقعی، محمد، سکولاریسم از نظر تا عمل، تهران، نشر قطره، 1381.
10. باطنی، محمدرضا، فرهنگ انگلیسی – فارسی (ویرایش 2) تهران ، نشر فرهنگ معاصر، 1376.
11. بریجانیان، ماری، فرهنگ اصطلاحات فلسفه و علوم اجتماعی، ویراسته بهاءالدین خرمشاهی، تهران ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی 1373.
12. بورکهارت، یاکوب، فرهنگ رنسانس در ایتالیا، ترجمه محمدحسن لطفی، تهران، نشر طرح نو، 1376.
13. بوری، جی. بی. تاریخ آزادی فکر، ترجمه حمید نیرنوری، تهران، نشر کتابخانه دانش، 1329.
14. پاپکین، ریچارد، کلیات فلسفه، ترجمه‌جلال الدین مجتبوی، تهران، نشر دانشگاه تهران، 1356.
15. پولادی، کمال، تاریخ اندیشه سیاسی در غرب (از سقراط تا ماکیاول)، تهران، نشر مرکز، 1382.
16. تنیدل، گلن، فلسفه سیاسی چیست، ترجمه محمود صدری، تهران، نشر علمی و فرهنگی، 1374.
17. تیلیش، پل، الهیات فرهنگ، ترجمه مراد فرهادپور و فضل الله پاکزاد، تهران، طرح نو، 1376.
18. جعفری، محمدتقی، «تحقیق و بررسی سکولاریزم»، تهران، فصلنامه قبسات، 1375.
19. جهانبگلو، رامین، ماکیاول و اندیشه رنسانس، تهران، نشر مرکز، 1372.
20. ــــــــــــــ ، مدرنیته،دموکراسی و روشنفکران ، تهران ، نشر مرکز، 1372.
21. داوری اردکانی، رضا، «سکولاریزم و فرهنگ»، تهران، فصلنامه فرهنگ شماره 21.
22. دورانت، ویلیام جیمز، تاریخ تمدن (قیصر و مسیح)، ترجمه پرویز داریوش، تهران، انتشارات و آموزش اسلامی، 1370.
23. دیویس، تونی، اومانیسم، ترجمه عباس مخبر، تهران، نشر مرکز، 1378.
24. رادها کریشنان، سرو اپلی، مذهب درشرق و غرب، ترجمه فریدون گرگانی، تهران، سازمان کتابهای جیبی، 1344.
25. راسل، برتراند، تاریخ فلسفه غرب، (2جلد)، ترجمه نجف دریابندری،  تهران، نشر پرواز، 1365.
26. ربانی گلپایگانی، علی، ریشه ها و نشانه های سکولاریزم، تهران، موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1381.
27. رشاد، علی اکبر، «دلایل پیدایی و پایانی سکولاریزم»، تهران، فصلنامه کتاب نقد، شماره 1.
28. ژیلسون، اتین، خدا و فلسفه، ترجمه شهرام پازوکی، تهران، نشر حقیقت، 1374.
29. ــــــــــــــ، نقد تفکر فلسفی غرب، ترجمه احمد احمدی، تهران، نشر حکمت، 1357.
30. سروش، عبدالکریم، «معنا و مبنای سکولاریزم»، تهران، فصلنامه کیان شماره 26.
31. سلیمانی اردستانی، عبدالرحیم، مسیحیت، قم، نشر نگاه نو،  1381.
32. سعیدی، علی، «مبانی و لوازم کلامی سکولاریزم»، تهران، فصلنامه کتاب نقد، شماره 1.
33. شریعتمداری، حمیدرضا، سکولاریزم در جهان عرب، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1382.
34. شجاعی زند، علیرضا، دین، جامعه و عرفی شدن، جستارهایی در جامعه شناسی دین، تهران، نشر مرکز، 1380.
35. طباطبایی، جواد، مفهوم ولایت مطلقه در اندیشه سده های میانه، تهران، موسسه پژوهشی نگاه معاصر، 1380.
36. فرهادپور، مراد، «نکاتی پیرامون سکولاریزم»، تهران، فصلنامه کیان (شماره 26)
37. قدردان قراملک، محمدحسن، سکولاریزم درمسیحیت و اسلام، حوزه علمیه قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1380.
38. کاپلستون، فردریک، تاریخ فلسفه غرب از دکارت تا لایب نیتس، ترجمه غلامرضا اعوانی ، تهران، نشر سروش ، 1380.
39. ــــــــــــــــــ،  فریدریش نیچه، فیلسوف فرهنگ، ترجمه علیرضا بهبهانی و علی اصغر حلبی، تهران، انتشارات بهبهانی، 1371.
40. کارپنتر، همفری، عیسی، ترجمه حسن کامشاد، تهران، نشر طرح نو، 1374.
41. کانت ، امانوئل، در پاسخ به روشن نگری چیست، ترجمه سیروس آرین پور،تهران، نشر آگاه، 1377.
42. کرنز، ارل، سرگذشت مسیحیت در طول تاریخ، ترجمه آرمان رشدی، تهران، نشر آموزشگاه کتاب مقدس، 1994،
43. گواهی، عبدالرحیم، فرهنگ ادیان، بهاء‌الدین خرمشاهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی 1374.
44. لسلی دانستن، جی، آیین پروتستان، عبدالرحیم سلیمانی اردستانی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، چاپ اول، 1377.
45. محمدی مجید، دین علیه ایمان؛ مباحثی در جامعه شناسی دین، تهران، نشر کویر، 1378.
46. مددپور ، محمد، سیرحکمت و هنر مسیحی (عصر خرد)، تهران، نشر سوره مهر، 1382.
47. مک کونیکا، جیمز، اراسموس، ترجمه عبدالله کوثری، تهران، نشر طرح نو، 1374.
48. مک گراث، آلیستر، مقدمه ای بر تفکر نهضت اصلاح دین، ترجمه بهروز حدادی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1382.
49. میلر، و. م، تاریخ کلیسای قدیم در امپراطوری روم و ایران، ترجمه علی نخستین، لیپسیک آلمان، 1931.
50. وبر، ماکس، اخلاق پروتستانی و روح سرمایه داری، ترجمه عبدالکریم رشیدیان و پریسا منوچهری کاشانی، تهران، نشر علمی فرهنگی، چاپ اول 1373.
51. ویلسون، برایان. آر، «سکولاریزاسیون»، ترجمه مرتضی اسعدی، تهران، نشر طرح نو 1374.
52. ویلم، ژان، پل، جامعه شناسی ادیان، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران، نشر تبیان، 1377.
53. هگل، فریدریش ویلهلم، استقرار شریعت در مذهب مسیح، ترجمه باقر پرهام، تهران، نشر آگاه، 1369.
54. همتی، همایون، «ناکامی در تبیین معنا و مبنای سکولاریزم»، تهران، فصلنامه کتاب نقد، ش 1.
55. ـــــــــــ ، «سکولاریزم و اندیشه دینی در جهان معاصر»، تهران، فصلنامه قبسات، 1375.
56. همیلتون، ملکم، جامعه شناسی دین، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، نشر تبیان، 1377.
57. هوردرن، ویلیام، راهنمای الهیات پروتستان، ترجمه طه طاووس میکائیلیان، تهران، نشر علمی فرهنگی 1368.
58. کتاب مقدس ، عهد عتیق برگزیده فارسی ، (براساس کتاب مقدس اورشلیم) ، ترجمه پیروز سیار، تهران ، نشر نی، 1380.

• لاتین

1. Adorno, T.W.Dialectic of Enlightenment, London, 1973
2. Berger, peter, The social Reality of Religion, Hamonds worth: penguin, 1973.
3. Eliade, Mircea, Cosmos and History, trans. Willard R. Trask, New York, C. 1959.
4. __________, Encyclopaedia of Religion, U.S.A, 1987.
5. Encyclopaedia of Britannica, 15^th. Edition, Chicago, 1994, Vol 9.10 . 20.
6. Encyclopaedia of Americana, International Edition, New York, 1829, Vol. 24.
7. Forod, D, Introduction to Modern Christianity Theology: the Modern Theologians, (Basil Blackwell, 19, Vol. I), 1988.
8. Glover, W.B, Biblical Origin of Modern Secular Culture, An Essay Interpretation of Western History, New York 1975.
9. Kristeller, Paul Oskar, Renaissance Thought, New York 1961.
10. ___________________, The philosophy of Marsilio Ficino, New York, 1943.
11. Norman, Edward, Secularization, New Century Theology, London – New York, continuum, 2002.
12. May,J, Lewis. The European Mind, 1680-1715, London, 1953.
13. almer, R.R. Catholics and Unbelievers in Eighteenth Century France, New York, 1961.
14. Pico Della Mirandola, Giovanni, on the Dignity of Man, trans. Charles Glenn Wallis, Indianapolis, 1965.
15. Stephen , Leslie, History of English Thought in the Eighteenth Century 3^rd. New York, 1902.
16. Trinkaus, Charles, In our Image and Likeness, New York 1931.
17. ,_________, A Humanist’s Image of Humanism, New York 1937.
18. Turner, B. S. Religion and Social Theory, New York, 1983.
19. Voegelin, Eric, Order and History, Baton Rouge, C. 1956.
20. Wilson, Bryan. R, Contemporary Transformation of Religion, Oxford, Clarendon press, 1979.
21. ,_________, “Secularization” , in : Mircea Eliade, (ed), The Encyclopaedia of Religion, U.S.A, 1987.
22. ,_________, Religion in Secular Society, in: Robertson, Roland. (ed) Sociology of Religion, England : penguin, 1969.
23. Weber, Max, The Theory of Social and Economic Organization, London 1987.

از دیگر آثار ویلیس بی.گلاور

1. B. Glover, Evangelical Non Conformists and Higher Criticism in the Nineteenth Century, (London, 1954).
2. ________, Libera (Education and the Christian Intellectual Tradition. (Macon GA, 1982).
3. _________, Human Nature and the State in Hobbes, (Journal of the History of philosophy, 1966).
4. _________, God and thomas Hobbes, (Oxford, 1965).