وظیفه وال و معیارهای گزینش مسئولین طبقات مختلف اجتماع از دیدگاه نهج البلاغه

از آنجا که بعد از رسول خدا (ص) از جمع ائمه معصومین (ع) تنها حضرت علی (ع) موفق به تشکیل حکومت اسلامی‌شده است لذا این حکومت نمونه و سرمشق خوب برای همه عدالت خواهان و مدعیان حکومت دینی است تا با اقتدا به آن امام همام بتوانند حداقل در راه آن حضرت هر چند اندک حرکت کنند چرا که ایشان خود فرموده اند « که عمل کردن مانند من ممکن نیست » اما حرکت در مسیر ایشان آرزوی است که بر دل هر عدالت خواهی نقش بسته است لذا در این مقاله تلاش شده است با بهره برداری اندک از آیات کریم قرآن و با اتکای بیشتر بر فرمایشات مولا و اشاره کوتاهی به اساسی ترین اهداف و وظایف حکومت اسلامی‌شامل :

1. جمع آوری مالیات‌های کشور
2. جهاد و مبارزه پیگیر با کلیه دشمنان ( ائم از داخلی و خارجی )
3. تنظیم برنامه و اقدام جدی برای ایجاد جامعه صالح
4. تنظیم برنامه و اقدام برای عمران و آبادانی شهرها

اشاره برای رسیدن به این اهداف به مشخصات افرادی که باید این مهم را به انجام برسانند شامل 9 صفت از جمله: پروا پیشه بودن در برابر خداوند، مقدم داشتن اطاعت خداوند بر هر طاعتی، تسلط بر هوای نفس و پیروی از اوامر خداوند که در قرآن آمده است. پیروی کند آنچه را که خداوند در کتابش قرآن به آن امر کرده است. بر هوای نفس مسلط باشد و …. بیان شده است و سپس وظایف والیان در برابر مردم شامل :

خطوط اصلی وظایف از جمله : قلب خود را برای مردم سرشار از رحمت کند .در مورد ایشان ، دوستی و لطف داشته باشد و ….

و سپس وظایف والیان در قبال عیوب مردم از جمله: عدم تلاش برای کشف عیوب و رازهای مردم که پنهان است، دور کردن کینه دشمنی نسبت به مردم از قلب خود، و …. در ادامه درخصوص شناخت طبقات اجتماع شامل:

لشکریان ، امیران و نویسندگان ، قاضیان ، کارمندان ، مالیات دهندگان ، بازرگانان ، طبقه محروم و سپس وظایف والی نسبت به هر یک از طبقات ذکر شده و مشخصات و صفات هر یک از طبقات به طور مشروح ارائه شده ست و سپس به وظایفی که والی شخصاً عهده دار آنهاست به همراه مواردی که لازم است والی مستقیماً نظارت کند و در پایان این بخش وظایف فردی و اجتماعی والی ارائه شده است در بخش دوم با استفاده از قرآن مجید معیارهای گزینش مدیران و فرماندهان در قرآن مجید شامل ایمان به هدف ، علم و قدرت ، امانت داری و درستکاری ، صداقت و راستی ،‌ وراثت صالحه ، سعه صدر ، دلسوزی و عشق به کار ،‌ تجربه و آزمودگی ، شجاعت  و قاطعیت عدالت و دادگری ، پایگاه مردمی‌، پایبند بودن به اصول و ضوابط و انتها ویژگیهای پنجگانه فرمانده بزرگ اسلام حضرت ختمی‌مرتبت پیامبر اکرم ( ص) که در آیه 128 سوره توبه آمده است ارائه شده و در پایان نتیجه گیری مبنی بر اینکه مهمترین عامل و موثرترین عامل کارگزاران نظام می‌باشند زیرا احکام الهی فاقد نقص و عیب بوده لذا در صورت اجر سعادت بشری تامین خواهد شد، لیکن اجرا کنندگان این احکام هستند که می‌توانند در اجرای آن اگر از شرایط لازم برخوردار باشند موفق شده و در غیر اینصورت باید شاهد رخت بر بستن عدالت و برقراری ظلم و تبعیض در جامعه بود . زیرا بی عدالتی نتیجه ای جز دوری مردم از نظام و عدم موفقیت نظام اسلامی‌چیزی به همراه نخواهد داشت با این تفاوت که عدم موفقیت نظام را در این مرحله دیگر به کارگزاران نسبت نداده بلکه ریشه عدم موفقیت ( را با توجه به تبلیغات فعل حاکم بر جهان ) را در ناکارآمدی نظام اسلامی‌خواهند داشت. ضمناً کلید واژه های این بحث شامل : والیان ـ صفات ـ وظایف اهداف ـ فرماندهان ـ مدیران می‌باشد.

مقدمه

یکی از چالشهای اصلی فرا روی ادیان، موضوع کار آمدی آن دین در عصر حاضر است.

امروزه شیوه متخذه در سطح جهان مخصوصاً جوامع غیر اسلامی‌و آن دسته از جوامعی که اسلام را نیز در قالب برداشت های مسیحی پروتستان در آورده و نقش فردی برای دین قائل شده اند اکثراً معتقدند دین قادر به ارائه الگوی مناسب برای اداره جامعه نیست لیکن در مقابل اسلام مدعی است با بیان کردن دستورات اسلام جوامع به تعالی رسیده و قادرند زمینه رشد و کمال انسانها را در عین بهره برداری از رفاه و آسایش فراهم نمایند اما برای پیاده کردن این دستورات نیاز به مجریانی است که بتواند این احکام را به خوبی پیاده کنند در غیر اینصورت مشکلات جوامع دیگر بروز خواهد کرد که در این راستا بهترین راهنما کُتب آسمانی و دستورات حیات بخش پیامبران الهی و ائمه معصومین (ع) می‌باشد که در این خصوص فرمایشات مولا امیرالمومنین در انتخاب کارگزاران و بیان صفات و ویژگیهای آنها به تفکیک اقشار و متناسب با مسئولیتها می‌تواند راهنمای مناسبی برای کارگزاران نظام اسلامی‌باشد و چنانچه در انتخاب افراد ملاکهای مربوطه رعایت نشود و روابط بر ضوابط مطروحه حاکم شود دیگر نمی‌توان انتظار داشت افرادی که شایسته انجام کاری نیستند از عهده آن کارها به نحو شایسته برآیند و در نتیجه متاسفانه شاهد ناکارآمدی نظام به جای ناکارآمدی کارگزاران حاکم خواهد شد لذا به دلیل اهمیت این موضوع که به کلیت و تمامیت هر نظامی‌بر می‌گردد و مخصوصاً در زمان فعلی که تلاش دشمن بر تبلیغ ناکارآمدی نظام های اسلامی‌است پرداخت به این موضوع می‌تواند مشکلات ریشه ای فراروی نظام را دفع کند .

بیانات مولا امیرالمومنین در همه زمینه ها هادی و کارگشاست اما با استفاده تخصصی از آن در موارد مختلف می‌توان این فرمایشات را در جامعه کنونی کاربردی کرده و با خارج کردن آنها از حالت توصیه ، سفارش وصیت به عنوان دستورالعمل زندگی و قانون اجرایی جامعه تبدیل کرد و با استعانت از این فرمایشات مانع از پیروزی دشمن در این نبرد تبلیغاتی شد .

تاکنون نویسندگان زیادی به تفسیر فرمایشات مولا پرداخته و جزوات و مقالات فراوانی مخصوصاً درباره عهدنامه مالک اشتر به رشته تحریر درآمده است اما کمتر مقاله ای اقدام به تفکیک موضوعات و ارائه آن به عنوان فرامینی که هم اکنون لازم الاجرا است  پرداخته لذا این تحقیق در تلاش است با تفکیک مطالب ذیل به طور مشروح به آن بپردازد .

1. صفات و مشخصات والیان در نظام اسلامی‌چه می‌باشد .
2. ملاکهای گزینش والیان ، فرماندهان و مدیران در نظام اسلامی‌چیست .
3. وظایف کلی والیان در برابر مردم و متقابلاً وظایف مردم در برابر والیان چیست .
4. وظایف والی نسبت به طبقات مختلف اجتماع چه می‌باشد؟

واژه های کلیدی

• صفات ، منظور از صفات : ویژگیهای که هر فرد برای احراز شغل باید داشته باشد این ویژگیها به گونه ای است که ممکن است فرد از ویژگیهایی زیادی برخوردار باشد و انسان خوبی بوده اما نداشتن یک صفت خاص می‌تواند دلیل عدم صراحت فرد برای احراز آن شغل خاص باشد به عنوان مثال شجاعت برای فرماندهان عالی ارتش و یا امانتداری و صداقت برای عناصر اطلاعاتی
• والیان : منظور تمامی‌مسئولینی که از طرف حاکم مسئولیتی به آنها واگذار شده و خوب و بد اعمال آنها به رهبر منتسب می‌شود .
• وظایف : آن دسته از کارهای که پس از انتصاب فرد به مسئولیتی بر عهده او گذارده شده و برای انجام آن اختیاراتی نیز به او داده می‌شود اگر مسئولی به کارهای متعددی به پردازد اما آنچه به او محول شده انجام ندهد در اصل وظیفه خود را انجام نداده اگر چه در سایر بخشها مفید و موثر باشد.
• اهداف : نتیجه و عافیتی که برای انجام اعمال در نظر گرفته شده است ، اهداف مسیر حرکت و سرانجام کار را مشخص می‌کند در اینجا با بیان هدف منظور تعیین مسیر نیز مد نظر است و فقط رسیدن به هدف بدون در نظر گرفتن نوع وسیله ای که در راه رسیدن به آن استفاده شده منظور نیست .

معرفی نهج البلاغه فیض الاسلام

اگر اعجاز قرآن را در حاصل جمع دو جنبه « محدودیت ظرفیت کلمات » و « عمق محتوی و وسعت معانی با ابعاد نامتناهی » بدانیم بی شک کلام امیرالمومنین علی علیه السلام مقام نخست را پس از کلام وحی بخود اختصاص خواهد داد .

در کلام امام (ع ) عمیق ترین و گسترده ترین مفاهیم حیاتی انسان در ابعاد وسیعی در قالبهای محدود لفظی گنجانده شده و معانی نامحدودی در زمینه ناشناخته ترین مسائل انسانی با کوتاه ترین و کمترین کلمات و الفاظ بیان شده است و با نگاه دیگر کلام امام قالب لفظی موجود شخصیت نامتناهی اوست؛ اندیشه نامتناهی و صفات و کمالات فوق بشری و ابعاد روح بزرگ و منبسط علی (ع) وقتی دریک تصویر لفظی و کلامی‌منعکس شود به شک عالی‌ترین جلوه اعجاز متجلی خواهد شد بالاخص اگر به این نکته نیز توجه شود که کلام امیرالمومنین (ع) در خطبه‌ها و کلمات قصار در حقیقت تطبیق آیات و مقاصد وحی بر زوایا و اعماق زندگی بشر و حوادث تاریخ گذشته و حال و آینده انسانی است و سخنان علی ( ع ) چندی جز گسترش فروغ وحی و تابش نور قرآن بر ایده ها و آمالی که در زندگی او جامه عمل می‌پوشد و روشنگری موضع حوادث تاریخ از نظر وحی و اسلام نیست .

اساسی ترین اهداف و وظایف حکومت اسلامی‌

1. جمع آوری مالیات های کشور .
2. جهاد و مبارزه پیگیر با کلیه دشمنان ( اعم از داخلی و خارجی )‌.
3. تنظیم برنامه و اقدام جدی برای ایجاد جامعه صالح .
4. تنظیم برنامه و اقدام برای عمران و آبادانی شهرها.

صفات و مشخصات والیان

• امر می‌کند او را که :

1. در برابر خدا پروا پیشه باشد .
2. اطاعت خدا را مقدم بر هر اطلاعتی قرار دهد.
3. پیروی کند آنچه را که خدا در کتابش ، قرآن ،‌ به آن امر کرده است ، اعم از واجبات و سنن الهی . زیرا هیچ کس سعادتمند و پیروز نخواهد شد مگر به پیروی از اوامر که در قرآن آمده است ، و هیچ کس شقاوتمند و نگون بخت نمی‌شود مگر آنگاه که نسبت به آن اوامر انکار ورزد و بی اعتنائی کند .
4. و باید یا دست و قلب و زبان ، خدا را نصرت و یاری دهد. زیرا خداوند متعهد شده که یاری کند هر کس را که او را یاری دهد ، و عزت و ارجمندی بخشد هر کس را که به او ارج نهد .
5. و امر می‌کند او را که هوی ها و شهوات نفسانی خود را در هم کوبد و آنها را بشکند .
6. و آنگاه که نفس او طریق طغیان در پیش گیرد ، باید عنان آن را در کف گیرد ؛ چون « چون نفس انسانی بسیار امر کننده به پلیدی و انحراف است ، مگر اینکه خداوند عزوجل رحم و عنایت نماید » .

• ای مالک ،‌ آگاه باشد که تو را به سوی دیاری روانه می‌کنم که قبل از او حاکمان بسیار ،‌ چه عادل و چه ظالم ،‌ در آن دیار حکومت کرده اند و مردم ، تو را آنگونه در نظر می‌آورند که تو امور و مسائل زمامداران قبل از خود را مورد مطالعه قرار می‌دهی، و سرانجام درباره تو همان مطالبی را خواهند گفت که تو درباره آن زمامداران بگویی . براستی که بندگان صالح را به آنچه که خداوند بر زبان بندگان خود در مورد آنان جاری می‌سازد می‌توان شناخت .
• باید محبوب ترین اندوخته ها و گرانبهاترین ذخایر نزد تو ، اندوختن عمل صالح باشد .
• بر هوای نفس خود مسلط باش .
• در مورد آنچه که تو را حلال نیست بر نفس خود بخل بورز و به ‌آن سخت گیر ؛ چون بخل ورزیدن به نفس و سخت گیری درباره آن ،‌ انصاف و عدالت در مورد نفس است ، خواه نفس انسانی آن را دوست بدارد و خواه نسبت به آن نارضایتی و کراهت داشته باشد .

وظایف کلی والیان در برابر مردم

1. قلب خود را برای مردم سرشار از رحمت کن .
2. نسبت به آنان در قلبت عطوفت و محبت ایجاد نما .
3. برای آنان مانند حیوان درنده و وحشی مباش که خوردن و چپاول آن را غنیمت شماری ، زیرا مردم دو صنف و گروهند :

• الف . یا مسلمانند و برادر دینی تو محسوب می‌شوند .
• ب . و یا همچون تو انسانند و با تو در خلقت یکسان .

این مردم (چون انسانند) در معرض لغزش قرار دارند و یا سستی عارض آنان می‌گردد و عمداً یا سهواً از آنان خطاهای سر می‌زند . پس در این موقع ، با عفو و اغماض خویش از آنان درگذر و به همان میزان آنان را عفو کن که دوست داری خداوند تو را مورد لطف و عفو خود قرار دهد .

زیرا تو والی و بالادست آنان هستی – و ولی امر و امام تو مافوق تو است و خداوند نیز مافوق ولی امر و امام تو می‌باشد – و خداوند  کار آنان را به تو سپرده است که قیام به مصالح آنان کنی و کارشان را اصلاح نمائی ، و تو را به وسیله ایشان مورد آزمایش و امتحان قرار داده است .

نتیجه گیری

با عنایت به مطالب ارائه شده می‌توان چنین نتیجه گرفت که در یک نظام الهی خصوصاً نظام شیعی مورد نظر آقا امیرالمومنین (ع) مهمترین عامل و موثر ترین عامل ، کارگزاران آن نظام می‌باشند .

زیرا احکام الهی فاقد عیب و نقص و از آنجا که بر اساس فطرت انسانها و از منبع فیض الهی است اجرای آن سعادت و کمال بشری را به همراه دارد اما چگونگی اجرای آن توسط کارگزاران حائز اهمیت است .

و نکته دوم این که توانایی اجرای هر عملی، برخورداری از خصوصیات خاصی را طلب می‌کند که انطباق خصوصیات بر مسئولیت و فرد انتخاب شده از نکات کلیدی و حساس موضوع می‌باشد و نکته سوم در نظر گرفتن ملاکها یاد شده برای انتخاب و عدم دخالت سایر مسائل از جمله روابط خانوادگی ، قومی‌، دوستیها ، وابستگی ها ، تطمیع و تهدید ها و …. می‌باشد  زیرا چنانچه این مسائل در انتخاب دخیل بشود قطعاً اصول اعلام شود در نظر گرفته نخواهد شد و انتخاب اصلاح صورت نخواهد گرفت. جنبه دیگر موضوع : مردمی‌هستند که در اجرای فرامین این حاکم جامع الشرایط باید نهایت تلاش را بکار ببرند زیرا اگر همه شرایط بالا نیز در شخص جمع شود همانگونه آقا امیرالمومنین حائز جمیع شرایط بود ولی مردم از فهم صحیح برخوردار نبوده و یا گرفتار هوای نفسانی باشند قطعاً نتیجه مطلوب عاید نخواهد شد لذا در دورانهای مختلف نقص در یکی از 2 عامل کارگزاران یا مردم، جامعه اسلامی‌را از پیشرفت و ترقی باز داشته است در زمان فعلی که بنا به فرمایش حضرت امام رحمته الله علیه: از مردم عصر رسول ا…  (ص) بهتر هستند و مردم نیز به حق ثابت کرده اند که به خوبی در اجرای احکام اسلامی‌و پیروی از فرامین مسئولینی که از شرایط مناسب برخورد باشند کوتاهی نکرده و در زمان انقلاب و جنگ تحمیلی نیز با خون خود این خوبی را ثابت کردند لذا رشد و تعالی جامعه اسلامی‌امروزه بسته به ضلع سوم یعنی مسئولین است که لازمه ی آن انتخاب اصلح کارگزاران با در نظر گرفتن ملاکهای گزینش که این ملاکها نیز در قرآن و توسط معصومین علیه السلام مخصولاً حضرت علی ( ع ) به خوبی بیان شده و نقش مهمی‌در موفقیت نظام خواهد داشت و عدم توجه به این موضوع نتیجه آن رخت بربستن عدالت و برقراری ظلم و تبعیض در جامعه و در نتیجه دوری مردم از نظام و از دست رفتن حمایت مردمی‌و سرانجام عدم موفقیت نظام اسلامی‌که متاسفانه برخلاف گذشته دشمنان در این مرحله عدم موفقیت نظام را ناکارآمدی نظام اسلامی‌برای اداره جامعه تبلیغ می‌کنند که ضرر این موضوع دو چندان خواهند بود والسلام.

• چکیده
• مقدمه

بخش اول

• فصل اول: کلیات بخش
• الف: توضیح واژه‌های کلیدی
• فصل دوم:
• معرفی نهج البلاغه فیض الاسلام

بخش دوم

• فصل اول: اساسی ترین اهداف و وظایف حکومت اسلامی
• فصل دوم: صفات و مشخصات و الیان
• فصل سوم: وظایف کلی و الیان در برابر مردم
• خطوط اصلی وظایف
• خواص و مشخصات و وظایف دالی در ارتباط در آن
• وظایف والیان در قبال عیوب مردم
• فصل چهارم: وزرا و مشاوران حکومت
• فصل پنجم: حقوق ملت
• اصول کلی
• شناخت طبقات جامعه
• اهداف و ماموریت‌‌های ارتش اسلامی

منابع

• مکارم شیرازی ، مدیریت و فرماندهی در اسلام ،‌ اشارات هدف
• فیض الاسلام نهج البلاغه