اثر کیفیت محیط زندگی مجتمع های مسکونی در روحیه افراد و ساکنین

هدف اصلی این رساله، یافتن تاثیر کیفیت محیط زندگی (بطور عام) و کیفیت محیط مسکونی مجتمع های مسکونی – (بطور خاص) در روحیه افراد و سپس روحیه جمعی ساکنین است.

از ابتدای تاریخ: مسکن بعنوان سرپناه نقش مهمی در زندگی جوامع انسانی بازی کرده است که با پیشرفت جوامع و در روند تکمیلی کارکرد مسکن، عملکردهای دیگری نظیر زنگی اجتماعی، روابط خانوادگی، محلی جهت آسایش روح و روان و تمدید قوا و . . . . به آن افزوده گردید.

در دوره معاصر، در دنیای غرب، پس از جنگ جهانی دوم که با تخریب بیشمار واحدهای مسکونی همراه شد، نیاز به مسکن برای جمعیت زیاد بی‌خانمان باعث شد که دولتها به ساخت مجتمع های مسکونی روی آورند که بیش از هر چیز، مسئله کمیت و پاسخگویی به تعداد بیشتر، در آن مطرح بود.

این مساله، در کشور ما به شکلی دیگر، در حال وقوع است که نشانه های آن به وضوح دیده می‌شود. رشد فزاینده جمعیت در سالهای پس از انقلاب، موجب ایجاد قشر جوان جمعیتی گردیده که از تبعات این رشد فزاینده جمعیت، نیاز به مسکن فراوان است.

اگر چه نرخ رشد جمعیت از 5/2 درصد به 2/1 رسیده است، اما تحقیقات نشان می‌دهد که اجرای طرح کنترل جمعیت در کشور هنوز پاسخگوی نیازهای آموزشی و بهداشتی در این زمینه نیست و به دلیل اهمیت موضوع و با توجه به جوان بودن جمعیت، تا کنون کارشناسان بارها در ارتباط با انفجار جمعیت ایران در دهه 80 هشدار داده‌اند . چنانکه صندوق جمعیت سازمان ملل متحد پیش بینی می‌کند که جمعیت ایران طی کمتر از نیم قرن آینده از مرز 121 میلیون نفر خواهد گذشت . آمار دقیق پیش بینی شده این صندوق جمعیت ایران در سال 2050 میلادی را 121 میلیون و 400 هزار نفر اعلام می‌نماید که از جمعیت آلمان، ژاپن و حتی روسیه در زمان مشابه سبقت خواهد گرفت.

این موضع باعث شده است که به نوعی تجربه پس از جنگ جهانی دوم، در ایران در حال تکرار باشد: یعنی ساخت مجتمع های مسکونی فاقد کیفیت و فقط دارای کمیت.

در این راستا، شناخت عوامل موثر در بهبود کیفیتی مسکن، یکی از مسائلی است که باید به آن پرداخته شود، چرا که تاثیرات آن بطور غیر قابل انکاری در روحیه افراد و نیز روحیه عمومی جامعه، متجلی می‌گردد.

بنابراین در روند مطالعات به مساله مسکن و شاخص های اجتماعی آن، و کیفیت محیط، تاثیرات روانی محیط بر انسان و نقش مشارکت در بهبود روحیه جمعی ساکنین مجتمع های مسکونی، پرداخته می‌شود و سپس با ارائه یک جمع بندی و تدوین اهداف کلی و عملیاتی، طراحی یک مجتمع مسکونی با بهره گیری از عوامل موثر محیطی در روحیه جمعی ساکنان، صورت می‌پذیرد.

مفهوم مسکن

«مفهوم مسکن، چیزی بیش از یک سرپناه و چیزی بیش از محافظ انسان وفعالیتهایش از گزند عناصر طبیعی است. پاسخ به این سوال که نارساییهای این تعریف کدام است و بیش از این چیست، بسیار دشوار است و با توجه  به عواملی نظیر وضعیت اقلیمی، مذهب و گروه قومی، مبلغی از درآمد که باید به هزینه مسکن اختصاص داده شود و نیز گذشته تاریخی فرد در رابطه با مسکن و تمایلات و بینشهای فردی او، تغییر می‌کند. [1]»

سکونت و سکونتگاه:

• «واژه سکونت؛ مفهوم گسترده‌تری از مسکن دارد و منظور آن، مجموعه‌ای از فعالیتهای زیستی خانوار است. فعالیتهای زیستی خانوار، فعالیتهای فردی – جمعی از یک سو و فعالیتهای اجتماعی – اقتصادی را از سوی دیگر، در بر می گیرد.[2]»
• «مفهوم سکونتگاه. در برابر مسکن، محلی است که تمامی خدمات و تسهیلات ضروری برای بهزیستی خانواده را فراهم می‌سازد. مانند بهداشت، آموزش، فرهنگ ، روابط اجتماعی، بدون توجه به اهمیت و میزان انجام این خدمات.[3]»

-تعریف سازمان بهداشت جهانی از مسکن

«سازمان بهداشت جهانی در سال 1961، مسکن را به عنوان «محیط مسکونی» ، «محله» ، «محدوده خرد» یا ساخت فیزیکی‌ای که انسان به عنوان سرپناه مورد استفاده قرار می‌دهد، همراه با متعلقات این ساخت از قبیل کلیه خدمات، تسهیلات و ابزار ضروری و وسایل مورد نیاز یا طراحی شده برای سلامت فیزیکی و فکری و بهزیستی اجتماعی خانواده و فرد تعریف کرد. »

در این تعریف ، توجه به پیامدهای مسکن برای ساکنان، جدا از مختصات صرفا فیزیکی، مهم بنظر می رسد. همچنین می‌توان دریافت که به جای کنکاش در خصوصیات صرفا فیزیکی خانه و خصوصیت استفاده کننده، واکنش متقابل بین استفاده کننده و مسکن، نکته‌ مهمی در مشخص کردن شاخص های اجتماعی به منظور سنجش پیامدهای مسکن است. بر اثر تحلیل پیامدهای وضع مسکن برای استفاده کننده، شاخص های اجتماعی مسکنی بدست می‌آید که می‌تواند آسایش فرد را تضمین کند.[4]»

اهداف کلی مسکن در کشورهای جهان سوم

«در میان کشورهای شرکت کننده در سمینار مسکن 1975 دانمارک، عمده‌ترین اهداف کلی مسکن به ترتیب زیر بود:

1. اهداف کمی: میزان ساخت واحدهای مسکونی در طی یک بازه زمانی
2. اهداف کیفی: اهداف کی مربوط به بهبود کیفیت مسکن های موجود
3. اصلاح و بهبود تاسیسات زیر بنایی اجتماعی: یعنی خدمات عمومی از قبیل مدارس، بیمارستانها و مراکز مهد کودک
4. هدفهای فیزیکی زیربنایی: از قبیل منابع آب، فاضلاب و حمل و نقل (که کمتر مورد توجه قرار گرفته بود.)
5. اصلاح محیط زیست: در موارد معدودی، به اصلاح محیط عمومی، یعنی هدفی کلی که عناصری از قبیل هوای پاک، فضای باز، میزان تحمل سر و صدا . . .  را شامل می‌شود، نیز اشاراتی شده بود.[5]

اشکالات مسکن مدرن

بهرحال، یکی از پیامدهای صنعتی شدن. ایجاد مناطق مسکونی وسیع و نسبتا یکنواخت است که ساکنان آنها کم و بیش از یک گروه سنی هستند. در دورانهای گذشته، یک طرح مسکن در هر مرحله، فقط بر چند صد خانواده اثر می‌گذاشت. اما در حال حاضر، خطاهای برنامه‌ریز و اجرایی بر هزاران خانواده در یک گروه اثر می‌گذارد که این گروه غالبا به بزرگی شهرستانی کوچک است. مردم، عملا مشمول پیامدهای تولید انبوه مسکن بر اساس برنامه‌ریزی دقیق فیزیکی شده‌اند.

فردگرایی و خانواده هسته‌ای بجای جمع‌گرایی

«الگوهای موجود در بین جوامع شهری معاصر از همبستگی کمتری برخوردارند. افزایش مهاجرت به منطق شهری. بالا رفتن استانداردهای اقتصادی، آموزشی و آشنایی با تکنولوژی مدرن و برخورد با شیوه‌های زندگی جدید، همگی باعث تغییر عادات و نگرشهای افراد می‌گردد. جمع‌گرایی بتدریج جای خود را به انواع جدیدی از مناسبات مبتنی بر تمایلات نوین اقتصادی، فرهنگی، آموزشی و سیاسی می‌دهد و خانواده‌های «هسته‌ای خانه گرا» تدریجا جایگزین خانوارهای «جامعه‌گرا» میشوند.

اهداف کلی اجتماعی مسکن

مسائلی که در چارچوب اهداف کلی اجتماعی مسکن قرار می گیرند، یعنی بررسی مسائل مربوط به سرپناه، زندگی خانواده، ثبات اقتصادی، مشارکت خانواده، ثبات اقتصادی، مشارکت خانواده در زندگی اجتماعی و دسترسی به تسهیلات عمومی، عوامل موثر در نیاز به مسکن را شکل می دهند و با شناخت آنها، می توان وضعیت موجود مسکن، از دیدگاه اجتماعی را در کشور سنجید. ابعاد نیاز به مسکن، دو جنبه کمی و کیفی می‌یابد:

بعد کمی، شناخت مسائلی را در بر می‌گیرد که به فقدان سرپناه و یا سرپناهی مربوط است که خارج از تعریف مسکن حداقل قرار دارند، ولی از ایمنی نسبی ساخت برخوردارند و میزان دسترسی به آن مورد توجه قرار می‌گیرند. به عبارت دیگر درجه پاسخگویی به نیاز، بدون در نظر گرفتن کیفیت آن، مورد نظر است. در کتاب «مسکن حداقل» در صفحه 29 ، از مسکن حداقل چنین یاد می شود:

«مسکن حداقل، در عین حال که بر رعایت استانداردها و معیارهای اصلی و اساسی متکی است، حد نیاز اساسی و زیستی سکونت و کیفیت فضایی را در نظر دارد و با ابعاد اقتصادی و اجتماعی مسکن و ویژگیهای اجتماعی و توان مالی خانوار نیز تطابق دارد و در نهایت طرح مسکن حداقل می‌تواند الگوی فضایی سکونت را در شرایط اجتماعی و اقتصادی جامعه ما ارائه دهد.»

اما در عمل ساختمانهایی که با عنوان مسکن حداقل و برای قشر کم درآمد و متوسط پایین جامعه ساخته شد، در بسیاری از موارد ، ویژگیهای ذکر شده در تعریف را ندارند و تنها به اصول کلی فیزیکی – اقتصادی محدود شده اند.

از بعد کیفی، مسائلی طرح می شوند که به بی‌مسکنی، بد مسکنی، تنگ مسکنی و . . .  مربوط می شوند. یعنی در این بخش، نوع و شکل نیاز مطرح می‌شود .

بررسی ابعاد کمی نیاز مسکن- شاخص های کمی

هدف، نشان دادن این مطلب است که در قبال نیاز به مسکن که بواقع یک نیاز کیفی است، میزان دسترسی گروههای مختلف درآمدی  به آن (بویژه کم درآمدها) چگونه است؟ بر این اساس ، موضوعات زیر می تواند مورد بررسی قرار گیرند:

• الف) بررسی تولیدات سالیانه و مسکن موجود قابل قبول از نظر داشتن حداقل کیفیت.
• ب) بررسی نحوه توزیع مسکن بین گروههای مختلف درآمدی و سهم گروههای کم درآمد
• ج) بررسی نحوه تصرف مسکن در گروههای مختلف درآمدی
• د) بررسی هزینه مسکن در گروههای مختلف درآمدی، وضعیت اجاره نشینی

بررسی ابعاد کیفی نیاز مسکن

هدف، نشان دادن این مطلب است ک در قبال نیاز به مسکن، نوع مسکن گروههای مختلف درآمدی (بر حسب جنبه‌های مختلف نیاز) و به ویژه کم درآمدها چگونه است؟ بنابراین مطالب زیر می توانند در این زمینه بررسی شوند:

بررسی کیفی فضایی ساخته شده با توجه به جنبه‌های موثر در رشد ، سلامت بهداشت و آسایش جسمانی:

• الف) بررسی کیفی از نظر نیاز به ساخت کالبدی مناسب (جنبه‌های مربوط به استقامت بنا، تامین دمای داخلی مناسب، نور کافی ، تهویه لازم و . . . . )
• ب) بررسی کیفی از نظر نیاز به فضای کالبدی مکمل سکونت برای تامین بهداشت، سلامت و رشد جسمی.

بررسی کیفی محیط مصنوع، جنبه‌های موثر در رشد معنوی و روحی و روابط اجتماعی:

• الف) بررسی کیفی از نظر نیاز به «فضای مناسب» برای رشد فردی و روابط خانوادگی و ایجاد آسایش روانی
• ب) بررسی کیفی از نظر نیاز به «محیط مناسب» برای رشد فرهنگی و اجتماعی

نکته: از آنجاییکه موضوع رساله، ارتباط تنگاتنگی با بحث فوق یعنی «بررسی کیفی محیط مصنوع» می‌یابد، ارائه توضیحات بیشتری در این مورد ضروری بنظر می رسد:

در این زمینه ، دو جنبه باید مطالعه شود، ابتدا باید به بررسی میزان پاسخگویی به نیازهای معنوی و روحی روابط اجتماعی در قالب «فضای مسکونی» پرداخته شود و سپس این نیاز در چهار چوب «محیط مسکونی» که بنا به تعریف «مسکن» جزء لاینفک مسکن محسوب می شود، مورد مطالعه قرار گیرند و در هر مورد با شاخص هایی که وجود دارد، درجه پاسخگویی شرایط سکونت به این نیازها سنجیده می‌شود.

[1] ابعاد اجتماعی مسکن- صفحه 141

[2] مسکن حداقل- صفحه 7

[3] مسکن شهری- مقدمه ای بر طرح مسائل، جامعه مشاوران ایران – 1365- صفحه 1

[4] ابعاد اجتماعی مسکن: صفحه 141

[5]–  ابعاد اجتماعی مسکن: صفحه 36 و 37

چکیده رساله

فصل اول: مسکن

• بخش اول: مسکن، کیفیت، شاخص های اجتماعی
  • مفهوم مسکن، سکونت‌ و سکونتگاه
  • تعریف سازمان بهداشت جهانی از مسکن
  • اهداف کلی مسکن در کشورهای جهان سوم
  • سیاست احداث مجتمع های مسکونی در برنامه عمرانی ایران
  • اشکالات مسکن مدرن
  • روحیه جمعی در افراد
  • فردگرایی و خانواده هسته‌ای بجای جمع‌گرایی
  • عوامل موثر در بررسی وضعیت مسکن
  • اهداف کلی اجتماعی مسکن
  • بررسی ابعاد کمی نیاز مسکن
  • بررسی ابعاد کیفی نیاز مسکن
  • عوامل ایجاد تغییرات در مسکن
  • سلسله مراتب نیازهای انسانی
  • اهداف کلی اجتماعی در سیاستهای مسکن
  • استانداردهای مسکن با توجه به شرایط متفاوت
  • پیامدهای اجتماعی استاندارد مسکن
  • نیازهای اجتماعی- روانی
  • گونه‌گونی فرهنگی و استانداردهای یکنواخت
  • بخش دوم: مسکن، مجتمع مسکونی و نیازها 23
  • دورنمای تحول بعد خانوار
  • طبقه‌بندی «نیاز» از دیدگاه جامعه شناسی
  • نحوه طبقه بندی نیازها
  • انواع رفتارهای سکونتی در مقابل حداقل فضا
  • ویژگیهای سازمان فضایی خانه‌های تاریخی
  • ویژگیهای فضاهای سکونتی معاصر
  • سازمان فضایی خانه‌های معاصر

• معیارهایی برای طراحی خانه معاصر
• عرصه‌های زندگی جمعی و خصوصی
• پیوستگی عرصه‌های عمومی و خصوصی
• نیازهای اساسی یک مجتمع مسکونی
• گروه‌بندی فضاهای مسکونی
• قسمتهای تشکیل دهنده مسکن خانواده سنتی ایران

• عرصه مشترک
• عرصه والدین
• عرصه فرزندان
• عرصه خویشاوند
• عرصه مهمان
• فضاهای خدماتی- بهداشتی
• فضاهای ورودی و خروجی
• تناسب فضایی و عملکردی
• گونه‌های مسکن:
• آپارتمانهای مرتفع
• برج در فضای سبز
• آپارتمان متراکم بدون آسانسور
• آپارتمانهای دارای دسترسی مستقیم
• خانه‌های حیاط دار
• خانه‌های متصل
• خانه‌های مستقل
• محیط مسکونی
• محیط اجتماعی
• رفتار اجتماعی ساکنان ساختمانهای بلند
• 2- محیط کالبدی
• مقیاس انسانی
• محیط کالبدی- شرایط کلی
• ادامه فصل اول: مسکن 58
• شرایط زیست مناسب
• دسترسی به فضای باز- فضای بازی کودکان
• تفریحات
• استانداردهای تفریح
• وضع فضای باز عمومی
• تفکیک مسیر عبور پیاده از سواره
• طراحی محوطه
• اشراف
• ایمنی
• امنیت
• الف: امنیت روانی
• ب: امنیت فیزیک
• روابط همسایگی و تاثیر آن در تقویت نظارت
• پارکینگ
• فضاهای جمعی
• 10-تسهیلات عمومی
• 11- مراکز خرید
• مکان‌یابی مراکز عمومی
• مراکز خرید موقت

فصل دوم: فضاهای عمومی

• فضاهای عمومی
• تقویت روحیه جمعی و زندگی اجتماعی
• طراحی فضای شهری و روحیه جمعی
• اصول طراحی فضاهای شهری ( برای تسهیل برخورد اجتماعی افراد )
• تامین ایمنی و سهولت دسترسی
• تسهیل استفاده مرتب و دایمی ساکنان
• ایجاد حس تشخص و حمایت از مناعت طبع افراد
• نما- هویت ساکنین
• نفوذ پذیری نما
• ادامه فصل دوم: فضاهای عمومی 73
• ادامه اصول طراحی فضاهای شهری
• تقویت حس «تعلق به جامعه‌ای با هویت»
• برانگیختن حس کنجکاوی و کاوش
• بر جای گذاردن تجربه‌های بیاد ماندنی و ارزشمند
• تعیین جهت و تسهیل فعالیتهای مختلف
• احساس بودن در «خانه»ی خود
• تقویت راههایی برای ارتباط های شخصی
• راه ، عابر پیاده و مراودات اجتماعی
• ویژگیهای پیاده روی

فصل سوم: انسان ، روان ، مسکن

• بخش اول: روانشناسی محیطی
• روانشناسی در معماری
• رابطه معماران و روانشناسان
• سازگاری انسان با هر نوع محیط جدید ؟!!
• درک انسان از محیط
• عوامل موثر بر ادراک محیطی
• نظریه‌های ادراک محیطی
• نظریه برانس ویک
• نظریه گیبسون
• نظریه برلین
• نظریه پدیده شناسی
• شناخت محیطی
• عوامل موثر بر شناخت محیطی
• گم شدن خوشایند!!
• ارتباط شخصیت و محیط فیزیکی
• نظریات روان شناختی در مورد رابطه شخصیت و محیط
• نظریه شخصیت هنری مورای
• تئوری میدانی کرت لوین
• بخش دوم: عوامی کیفی محیط
• زیبایی شناسی معماری (و تاثیر آن بر روحیه و رفتار افراد)
• عوامل کیفی محیط و تاثیر آن بر روحیه افراد از دیدگاه روانشناسی
• حریم
• مبلمان و اسباب و اثاثیه
• مصالح و رنگ
• نور و روشنایی
• پنجره ها
• گل و گیاه و فضای سبز

فصل چهارم: مقدمات طراحی

• بخش اول: مطالعات جغرافیایی
• بخش دوم: مطالعات تطبیقی
• مجتمع مسکونی فیروزه
• مجتمع مسکونی زیست خاور
• مجتمع مسکونی 600 دستگاه
• مجتمع مسکونی قدس
• مجتمع مسکونی بنیاد مسکن
• بخش سوم: شناخت سایت

فصل پنجم : طراحی

• بخش اول: آنالیز طرح
• بخش دوم : مدارک طراحی
• منابع و ماخذ

منابع

1. مسکن حداقل
2. مسکن شهری
3. گونه گونی ها در خانه سازی- نوشته ها براکت- بوک هولت – ترجمه گل آرا فریدیان و ناصر یزدخواستی
4. طراحی مسکن امروزی و اصول معماری خانه های سنتی- جمله آبادی شماره 23 محمدرضا حائری
5. عرصه های زندگی جمعی و خصوصی- کریستوفر الکساندر – برج چرمایف- ترجمه منوچهر مزینی
6. تئوری شکل خوب شهر- کوین لینچ – ترجمه دکتر سید حسین بحرینی
7. راهنمای طراحی معماری ساختمانهای بلند مسکونی
8. نشریه صفحه شماره 32
9. طراحی فضای شهری و زندگی اجتماعی – سرشت معماری ترجمه رسول مجتبی پور نوشته: سوزان کروهت سنارد
10. فرهنگ جامع روانشناسی و روانپزشکی – پورافکاری
11. رهواری شرط لازم برای شهرهای قابل سکونت سرشت معماری
12. کتاب آموزش معماران- حسین سلطان زاده
13. فصلنامه معماری و فرهنگ – شماره 2و3 – ادراک و شناخت محیطی – نسرین دهباشی
14. فرایند طراحی شهری- دکتر سید حسین بحرینی
15. Rene Dubos , “Technology and Man’s biological Nature” ,1965