وضعیت دموکراسی در ایران

امروزه در آغاز سده ی بیست و یکم میلادی چنین به نظر می رسد که دموکراسی به عنوان نظام سیاسی بلامنازع در حال گسترش در سراسر جهان باشد. امروزه مبحث نظری گذار به دموکراسی و زمینه های اجتماعی آن مهمترین مبحث در جامعه شناسی سیاسی به شمار می رود و حتی می توان گفت که با توجه به اهمیت این مبحث، جامعه شناسی سیاسی چیزی جز جامعه شناسی زمینه های گذار به دموکراسی نیست. با افزایش شمار دموکراسی ها در ربع قرن اخیر دامنه‌ی نظریه پردازی درباره گذار به دموکراسی نیز به شیوه بی سابقه ای گسترش یافته است. برخی از نویسندگان از امواج پی در پی گذار به دموکراسی هر صحنه ی جهانی سخن گفته اند. هر موج دموکراسی مجموعه تحولاتی از که درطی مدت زمان نسبتاً معینی در دورن نظام های سیاسی گوناگونی در جهت پیشرفت فرایند های دموکراتیک رخ می دهد.

ساموئل هانتینگتون نویسنده آمریکایی از سه موج دموکراسی سخن به میان آورده است:

موج اول: از 1828 تا 1926، موج دوم: 1926 تا 1975 و موج سوم از 1975 به بعد موجب گذار از رژیم های غیر دموکراتیک به نظام های دموکراتیک در مناطق گوناگون جهان شد، در موج سوم کشورهای بسیار زیادی به دموکراسی روآوردند.

طبعاً در خصوص دلایل و علل دموکراتیزاسیون و گذار به دموکراسی نگرش های گوناگونی پیدا شده است. نگرش نهفته در پس نظریه امواج دموکراسی نگرش سرایت دموکراسی از منطقه ای به منطقه ی دیگر در سطح جهان یا دست کم در درون مناطق فرهنگی- جغرافیایی خاصی است.

برخی دیگر از صاحب نظران بر نقش جهانی شدن اقتصاد و فرهنگ و ارتباطات و تاثیر آن در گسترش جامعه ی مدنی در سطح جهانی، تقویت گفتمان حقوق بشر و حمایت از جنبش های دموکراتیک در مناطق گوناگون جهان سخن به میان می آورند.

اما چیزی که ما در این تحقیق بدان توجه کردیم بیشتر زمینه های سیاسی و طبقاتی نیروهای اجتماعی و تاثیر آن در پیدایش زمینه های مساعد درونی برای گذار به دموکراسی است. لذا با بررسی روند تاریخی دموکراسی در ایران و نقش و تاثیر نیروها و طبقات مختلف اجتماعی بر این روند سعی کردیم تصویری روشن از جایگاه دموکراسی در وضعیت کنونی ایران ترسیم کنیم.

دموکراسی چیست؟

برای دموکراسی در طی این نیم قرن گذشته معانی متعددی بیان شده است از جمله: حکومت مردم، حکومت نمایندگان مردم، حکومت حزب مردم، حکومت اکثریت، دیکتاتوری پرولتاریا، حداکثر مشارکت سیاسی، رقابت نخبگان بر سر کسب آرای مردم، نظام چند جزبی، کثرت گرایی سیاسی و اجتماعی، حقوق برابر شهروندی، آزادی های مدنی و سیاسی، جامعه ی آزاد، جامعه ی مدنی، اقتصاد بازار آزاد، هر چه در بریتانیا یا آمریکا انجام می دهند پایان تاریخ یا هر چیز زیبای دیگر.

در عین حال که بسیاری از این تعاریف مشترک اند و با یکدیگر همپوشی دارند بسیاری از آن نیز با یکدیگر ناسازگارند. رایج ترین این تقابل ها عبارتند از: دموکراسی به منزله‌ی مفهومی توصیفی[1] یا مفهومی تجویزی[2]؛ دموکراسی همچون رویه ای نهادی یا ایده آلی هنجاری؛ دموکراسی مستقیم در مقابل دموکراسی نمایندگی؛ دموکراسی نخبه گرا در مقابل دموکراسی مشارکتی؛ دموکراسی لیبرال در مقابل دموکراسی غیر لیبرال (پوپولیستی، مارکسیستی، رادیکال)؛ دموکراسی مشورتی[3] در برابر دموکراسی توده ای؛ دموکراسی سیاسی در مقابل دموکراسی اجتماعی[4]؛ دموکراسی به عنوان حقوق فردی یا خیر جمعی؛ دموکراسی به منزله ی تحقق برابری یا توافق در مورد تفاوت. تمامی این تعریف بیانگر مجادله انگیز و بحث انگیز بودن دموکراسی است که هیچ تعریف مشخصی که اساساً در آن توافقی وجود داشته باشد، در درست نیست.

الگوهای دموکراسی

در این قسمت الگوهای دموکراسی مطابق آزادی اندیشمندانی مانند ارسطو – هابز- لاک روسو- میل- مارکس- انگلس- شومپیتر- وبر- هایک و… بیان می کنیم. که این الگوها از یک طرف گویای تاریخ تحول مفهوم دموکراسی در نظر و عمل است و از یک طرف نشان دهنده آن است که هر چند به دنیای امروز نزدیکتر می شویم الگوهای واقع بینانه‌ای جهت تسهیل مشارکت مردم در تصمیم گیری های سیاسی عرضه می شود.

تکامل دموکراسی حمایتی

با قدرت گرفتن تدریجی دولت منتهای اندیشه سیاسی- تلاش هایی برای محدود کردن قدرت دولت انجام دادند و نظریه دموکراسی حمایتی با محدودیت بخشیدن به نهادهای دموکراتی درصدد برآمد تا حکومت شوندگان از استبداد دولت مصون بدارد. حکومت به عنوان ابزاری در خدمت دفاع از زندگی- آزادی- دارایی شهروندان است. به طور کلی در دموکراسی حمایتی شهروندان برای کسب اطمینان از اینکه حکومت گران سیاست‌هایی را منطبق با منافع شهروندان انجام می دهند خواهان کسب حمایت دولت مردان و حمایت از یکدیگرند. خصوصیات اصلی این دموکراسی عبارتند از:

1. حمایت متعلق به به مردم است اما به نمایندگانی واگذار می شود که به گونه ای مشروع کارکردهای دولت را انجام دهند.
2. حکومت از لحاظ قانونی محدود و غیر شخصی است و در میان سه قوا تقسیم می شود.
3. دولت از جامعه مدنی جداست.

الگوی رادیکال از دموکراسی تکاملی

در روایت های هابز و لاک حاکمیت از مردم به دولت انتقال یافته ولی روسو معتقد است حاکمیت از مردم ناشی می شود و در ورای آن باقی می ماند و شهروندان از برابری سیاسی و اقتصادی برخوردارند. خصوصیات این دموکراسی عبارتند از:

1. وظایف قوه مقننه و مجریه تقسیم می شود.
2. قوه مقننه متشکل از مشارکت مستقیم شهروندان در گروه های عمومی است.
3. مناصب در دست فرمانروایان است.
4. مناصب اجرایی به صورت مستقیم انتخاب می شود.

الگوی دموکراسی تکاملی

میل طرفدار دموکراسی نیرومند است که خطرات ناشی از حکومت فراگیر و مداخله گر را از میان بردارد و راه حل او به حداقل رساندن مداخله دولت است که هم موجب تکامل خویشتن و ایجاد شهروندانی متعهد و آگاه می شود از خصوصیات این دموکراسی عبارتند از :

1. جامعیت مردمی با حق رای همگانی
2. تفکیک آشکار مجمع پارلمانی از بوروکراسی دولتی
3. اعمال محدودیت بر قدرت دولت تفکیک آن از طریق کنترل قانونی.

الگوی دموکراسی سوسیالیستی

مارکس و انگلس به این چنین الگویی معتقد بودند آنها بیان داشتند که در دنیای سرمایه داری صنعت خانه دولت می تواند بی طرف باشد و نه اقتصاد آزاد و اینان راه حل ساخت طبقاتی را ارائه دادند. براساس این الگو (سوسیالیسم و کمونیسم) تکامل آزادی همگانی در گرو تکامل آزادی هر یک از آنهاست. پایان استثمار لازمه آزادی است که منجر به برابری سیاسی و اقتصادی می شود. خصوصیات این الگو:

1. تبعیت کارکنان دولت از انتخاب دوری و عزل وکالت از جانب جامعه
2. توزیع مناصب اداری به صورت چرخشی یا انتخابی است
3. وفاق، پایه اصلی تصمیم گیری در همه امور.

دموکراسی حقوقی

این الگو تلفیقی از لیبرالیسم نو و محافظه کاری نو است. هدف اصلی این الگو، تحقق جامعه ی بازار آزاد توأم با دولت حداقل است. رابرت نوزیک معتقد است که فقط افراد می توانند درباره ی آنچه می خواهند داوری نمایند پس هر چه دولت کمتر دخالت کند بهتر است.

خصوصیات این الگو عبارتند از:

1. حاکمیت قانون
2. حداقل مداخله ی دولت در جامعه مدنی و خصوصی.

نتیجه گیری

مقوله ی دموکراسی و فرآیند گذار نظام های غیر دموکراتیک؛ آن امروزه موضوع مهمی در جامعه شناسی سیاسی است که مورد توجه بسیاری از محققین به خصوص بعد از موج سوم قرن بیست و یکم قرار گرفته است.

ما در این نوشتار برآن بودیم پس از ابهام زدایی از واژه ی دموکراسی و بیان معانی و ابعاد مختلف آن جایگاه آن را در ایران ارزیابی می کنیم. به این منظور ابتدا شیوه های گذار به دموکراسی و نظریه های مرتبط با آن را بررسی کرده و سپس مقایسه ای داشتیم بین دموکراسی در جهان غرب و دموکراسی در ایران.

دموکراسی در غرب در چهارچوب لیبرالیسم؛ وقوع پیوست و جای خود را باز کرد. در عین حال در جامعه ی غربی حوزه ی دین حوزه ای خصوصی است که در حوزه ی عمومی و مسائل اجتماعی و سیاسی دخیل نیست.

اما در ایران به دلیل نقش پر رنگ دین و مذهب در طول تاریخ ایران و نقش هدایت گر روحانیون در مسیر تاریخ، دین و تاریخ، دین و اجتماع، دین و اقتصاد، دین و فرهنگ، دین و عرف و به ویژه دین و سیاست مقوله های تفکیک ناپذیرند.

دموکراسی هم از ابتدای تولد و شک گیری در ایران از مشروطیت تا به حال در یک چارچوب ی دینی- اسلامی (از نوع شیعی که در مقایسه با سنی ها اعتقاد بیشتری به ملازمه ی دین با حکومت دارند) حرکت کرده و به همین دلیل با دموکراسی از نوع لیبرالی تفاوت بسیاری دارد.

بعد از انقلاب57 هم با بیان جمهوری اسلامی به عنوان شکل و محتوای نظام دموکراسی در معنای حداقلی خود شکل گرفت دموکراسی حداقلی که باید همراه و متناسب با محتوای اسلامی بودن نظام گام بردارد و برای تضمین اسلامی بودنش تحت نظارت ولایت فقیه و سایر متعلقات و وابسته های آن قرار گیرد.

در نتیجه نمی توان انتظار داشت دموکراسی به همان شکل غربی و لیبرالی با گرایش اندیویدوالیستی در نظام سیاسی ایران با جهت گیری اسلام گرایانه اعمال شود چون با تفاوت و اختلاف در چارچوب ی عملی و نظام های ارزشی در ایران می توان یک شبه دموکراسی محدود اسلامی دانست. که این نظام دموکراتیک فرع بر حکومت اسلامی و زیرمجموعه ی آن است و به شیوه ای متفاوت ظاهر می گردد.

[1] – descriptive.

[2] – prescriptive.

[3] – deliberative democracy.

[4] – consensual democracy.

• پیشگفتار – 1
• دموکراسی چیست؟ – 3
• الگوهای دموکراسی – 6
• ابعاد نو و کهنه ی دموکراسی – 11
• انواع دموکراسی از دیدگاه سی. بی. مک فرسون – 22
• دموکراسی غیرلیبرالی: نوع کمونیستی – 22
• دموکراسی غیرلیبرالی: نوع توسعه نیافته – 28
• موج جدید نظریه های گذار به دموکراسی – 35
• زمینه های سیاسی و اجتماعی فروپاشی رژیم های غیر دموکراتیک و گذرا آن ها به دموکراسی – 42
• تعارض دموکراسی و توسعه با توجه به ایران – 98
• جنبش دموکراسی مردمی و تکالیف مبرم آن در ایران – 103
• موانع گذار به دموکراسی در ایران – 110
• نتیجه گیری – 125
• منابع و مآخذ – 127

منابع

1. بشیریه، حسین، گذار به دموکراسی، نشر نگاه معاصر، چاپ اول، تهران، 1384.
2. بیتهام، دیوید، دموکراسی و حقوق بشر، ترجمه ی محمد تقی دلفروز، انتشارات طرح نو، چاپ اول، تهران 1383.
3. توحید فام، محمود، دولت و دموکراسی در عصر جهانی شدن، انتشارات روزنه، چاپ اول، تهران، 1381.
4. رئیس دانا، فریبرز، دموکراسی در برابری عدالتی، نشر علم، چاپ اول، تهران،1381.
5. فوران، جان، تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمه ی احمد تدین، انتشارات رسا، چاپ دوم، تهران.1378.
6. کاتوزیان، همایون، دموکراسی ایرانی و سوسیالیسم ایرانی، مجله ی اطلاعات سیاسی- اقتصادی، سال ششم، شماره ی هفتم و هشتم، فروردین و اردیبهشت 1371.
7. معدل، منصور، طبقه سیاست و ایدئولوژی در انقلاب، ترجمه ی دکتر محمد سالار کسرایی، نشر باز، چاپ اول، تهران،1382.
8. مک فرسون، سی. بی، جهان حقیقی دموکراسی، ترجمه مجید مددی، انتشارات البرز، چاپ اول، تهران،1369.