تاثیر و نقش مسیحیان عرب در گسترش نفوذ فرهنگی غرب به دنیای عرب

در دوره معاصر جهان عرب ویژه مقطع زمانی سالهای 1800 تا 1950 میلادی یکی از واقعیتهای غیر قابل انکار، نقش ادبا و فرهنگ سازان مسیحی عرب در تولید، توزیع مفاهیم و مضامین و رواج برخی مکاتب ادبی و نیز انتقال فرهنگ غربی از این راهها به جهان عرب است. کاوش در سه سطح عرصه ها و زمینه های فرهنگی از جمله نهادهای فرهنگی، مجامع ادبی و نیز شناخت قالب ها و ساختارهای ادبی نشان می‌دهد: پدیده سلطه گرایی غرب نسبت به شرق و بویژه کشورهای عربی که اولین حوزه نفوذ و مداخله غرب به شرق بوده، واقعیتی انکار ناپذیر است چنانچه از چالشهای عمیقی به ویژه در جریان جنگهای صلیبی میان کشورهای اروپایی و مسلمانان حوزه مدیترانه جریان داشته است. اما از آغاز دوره رنسانس و پس از انقلاب صنعتی این رویارویی به جای آنکه شکل دینی و ایدئولوژیک داشته باشد حیثیتی توسعه طلبانه و سلطه خواهانه داشته است از آن پس زوال امپراتوری عثمانی به عنوان بهترین ساختار سیاسی اجتماعی در میان جوامع اسلامی- عربی که در اثر دو عامل ضعف و سستی درونی ساختار این امپراتوری و اقتدار اروپاییان حاصل آمد، ماحصل سالهای طولانی مبارزه فرهنگی، نظامی و سیاسی دول استعمارگر بوده است که در حوزه فرهنگی، شناخت قالبهای ادبی همچون شعر، نثر، داستان، نمایشنامه، موسیقی و سرانجام پی جویی مضامین و مقاصد نهفته در این قالب ها بر پایه درک مکاتب و اسلوب ها و سبکهای تبلیغ شده از سوی غربیان یا حامیان داخلی آنها در کشورهای عربی در دو قرن پایانی هزاره دوم میلادی می تواند در شناخت حوزه وسیع، عمق تاثیر و نقش بسیار موثر عوامل واسط در انتقال، ترویج و یا اشاعه آموزه ها و ارزشهای غربی در مجامع عربی سودمند باشد. در این میان هرچند در تاریخ معاصر عرب کم نیستند ادبا و نویسندگان مسیحی مسلک که در رویارویی با فرهنگ غربی بر هویت عربی خود تاکید کرده و به گونه ای وانمود کرده اند که عرب مسیحی هستند و نه مسیحی عرب اما حتی در میان این عده نیز به هر حال مسیحیت بعد اساسی هویت آنان بوده است و بی تفاوتی و بی‌توجهی آنان را نسبت به هجوم فرهنگ غرب به ارزشهای اسلامی که عنصر غالب در فرهنگ و ادب عربی می باشد، موجب شده است که حتی اگر فرض کنیم رویکرد آنها نسبت به فرهنگ اسلامی خصمانه و معارضانه نبوده است باز در گسترش اباحه‌گری بی تاثیر نبوده اند. با این همه این سخن بدین معنا نیست که در میان ادبای مسیحی عرب افرادی که با تلاش و کوشش خود به رشد و غنای فرهنگ جوامع عربی کمک کرده اند نادرند و باز این سخن بدین معنا نیست که ادبای مسلمان در انتقال فرهنگ غربی یا ترویج مکاتب، اسلوبها مضامین قالبها و ارزشهای غربی در آثار ادبی خود هیچگونه نقشی نداشته اند و باز این سخن منکر جنبه های مثبت و ارزشهای تمدنی و پیشرفت ها و نوآوری ها و دستاوردهای ارزشمند فرهنگ غربی نیست. در هر حال ادبای مسیحی عرب با بهره گیری از موسسات فرهنگی آموزشی و رسانه ای در دوره معاصر که عوامل نهضت ادبی قلمداد شده اند در گسترش فرهنگ غرب به جوامع عربی از طریق اشاعه ادبیات عربی موثر بوده اند.

توزیع و گستره مکاتب و نحله های ادبی غربی در جوامع عربی از جمله عوامل موثر در ایجاد گفتمان های ادبی و فضاسازی برای تولید آثار ادبی در چارچوب وارد شده از دنیای غرب بوده است. در این پژوهش نشان داده شده است که نقش مسیحیان عرب در گسترش نفوذ فرهنگی غرب به دنیای عرب قابل توجه و بسیار گسترده بوده و اگرچه در موارد بسیاری به عنوان تقویت کننده و ترویج دهنده و تسریع کننده انتقال فرهنگ غرب به دنیای عرب بوده اند اما از آن رو که اولاً همه جنبه های فرهنگ غرب منفی نیست و ثانیاً برخی از آنها بر هویت عربی خود تاکید داشته اند نقش مثبت و منفی مسیحیان عرب را در ادبیات معاصر عربی در پی داشته است به علاوه مسیحیان عرب از آن رو که شعر و داستان رواج و نفوذ فراوانی در میان خوانندگان و علاقه‌مندان جوامع عربی داشته است به صورت آگاهانه یا ناآگاهانه توجهی ویژه به این دو قالب داشته و مطالعه اثر مسیحیان عرب در بهره گیری از این دو قالب ادبی نشان دهنده تاثیر بارزتر و با حوزه و گستره وسیع تر شعر و داستان در چارچوب مورد پژوهش از سوی ادبای مسیحی عرب می باشد.

کلید واژه ها: ادبای مسیحی، دوره معاصر، فرهنگ غرب، مکاتب، شرق شناسی

دور الأدباء النصارى في أدب العصر الحديث دور هام يبهر الأبصار. معظم رواد الأدب هم الأدباء النصارى الذين في آثارهم المفاهيم والمضامين الجديدة في الأدب العربي و بعض المكاتب الأدبية الغربية والثقافة الغربية.

تبادل الأفكار والتشاور بين الثقافات هو أمر تاريخي. الحضاره الانسانيه هي نتيجة مساعي جميع العلماء والأدباء والخطباء الذين حاولوا لغناء التراث الثقافي الانساني علي قدر شأنهم و دورهم في المجتمع.

كان يونان مهداً الفلسفة و الفن و له أثر كبير علي الحضارة الشرقية. فأخذ المسلمون الفلسفة اليونانية و ترجموا الكتب اليونانية ثم أضافوا عليه تعاليم الشريعة الإسلامية. فأخذ علماء الغرب الفلسفة الاسلامية من العلماء المسلمين و اكتسبوا كثيراً من العلوم والصناعات الشرقية و المعارف الاسلامية.

لاشك هذه التبادلات العلمية و الفنية لها نزعات فكرية و الثقافية و الادبية التي شارك فيها الأدباء و العلماء من الغرب والشرق.

لكن الغرب حاول الاستيلاء علي الشرق و البلاد العربية خاصة كما نرى الحروب الصليبية و الاصطدام العنيف بين الدول الغربية وبين المسلمين ضواحي البحر الأبيض المتوسط.

بعد الثورة الصناعية أصبحت الدول الغربية ذات قدرة علمية عسكرية و سياسية. فحاولت الاستيلاء السياسي العسكري و اخيراً الثقافي علي الدول الشرقية.

تغلغل الاستعمار في الدول الشرقية و اغار التراث الشرقي في جميع مجالات الاقتصادي و الثقافي و الأدبي. فلانري التعايش السلمي السابق بين الغرب و الشرق في هذا الطور. بل نستطيع ان نسميه السيطرة السياسية و الاستيلاء العسكري و الهجمة الثقافية.

في هذا المجال دور النصارى دور عظيم و لهم أثر كبير لاشاعة الأفكار الغربية و تبشير الآراء المسيحية و العقائد العلمانية. فاستفاد العلماء والأدباء النصارى من الأدب العربي و مهدوا الأرضية لسيطرة الثقافة الغربية وليس هذا الأمر من باب الصدفة.

في بداية الامر ارسلت الدول الأوروبية الي البلاد الشرقية المستشرقين الذين حاولوا كثيرا لإحياء التراث الشرقي ثم كتبوا آثارا متعددة و كتبا متوفرة في مجال التاريخ والأدب ولهم آراء نقدية تنظر إلى التراث الشرقي نظرة دقيقة.

لكن نرى بعض المستشرقين الذين لهم آراء تخالف عقائد الأدباء العرب و القيم الشرقية و الموازين الإسلامية. فيشكون في صحة بعض التراث العربي و يهاجمون علي العقائد الاسلامية و الروايات التاريخية المقدسة لدي المسلمين. ويؤرخون الكتب التاريخية من منظر مسيحي يري اثر الغرب و العلوم اليونانية علي العلوم الشرقية فقط.

و نشاهد بعض المستشرقين يحرضون علي استعمال اللهجات العامية بدلاً من اللغة العربية الفصحى التي هي العامل الهام لوحدة الدول العربية. فهكذا يخدم للدول الاستعمارية الغربية التي تسرها التفرقة في البلاد الشرقية و البلاد الإسلامية خاصة.

لعب الادباء النصارى دورا أساسيا في اشاعة آراء هؤلاء و الثقافة الغربية في البلاد العربية. يرى الأديب المسيحي نفسه قريبا من الغرب و الآراء الغربية بواسطة دينه و ايضا يري نفسه قريبا من المسلمين بما انه العرب. فيقوم بدور الوسيط بين الثقافة الغربية والثقافة الاسلامية و افضل امكانياته هو الأدب العربي فينقل الثقافة الغربية من خلال المكاتب الأدبية الجديده، المفاهيم والمضامين البديعة، الشعر، النثر، النصوص الادبية، القصة، المسرحية، النقد الادبي، القواميس، الصحافة، المعاهد الاهلية العليا في أرجاء القطر، الجمعيات العلمية، الترجمة، الكتب التعليمية للمدارس في مجال الصرف و النحو و العروض و الانشاء و… فيتأثر البلاد الغربية الاسلامية من آراء ادبائها النصاري أثرا هاما و يحتذي حذوهم الأدباء المسلمون في آثارهم الادبية و آرائهم النقدية. فنري بعض الأدباء المسلمين الذين لهم دور هام في المجتمع العربي و هم يرون الثقافة العربية عامة و الثقافة المصرية خاصة أقرب إلى الثقافة الغربية اليونانية بالنسبة الي الثقافة الفارسية و الثقافات الاسلامية الأخرى.

في هذا المجال نري بعض الأدباء النصارى متأكدين علي كونهم عربا مسيحيا و لا مسيحيا عربا. فليس في افكارهم و آثارهم عناد بالنسبة الي الاسلام. لكن نرى في آثار هؤلاء ايضا الجوهرة المسيحية هي الغالبة. فعلي الاقل لا يهمهم زوال العقائد الاسلامية التي هي أساس الادب العربي.

وكلامنا هذا ليس بمعني عدم وجود اديب مسيحي عرب يحاول لنمو الثقافة العربية و يساعد غنائها. و ايضا ليس بمعنى نفي وجود اديب مسلم يحاول لإشاعة الثقافة الغربية في البلاد العربية من خلال آثاره الادبية و المفاهيم والمضامين الغربية التي يطرحها في الشعر و النثر و المقالة و القصة و المسرحية و الكتب النقدية و التاريخية و ايضا نحن لا ننكر جميع القيم الحضارية للغرب و تطوره العلمي وتقدمه الصناعي و خصائصه الإيجابي.

مقدمه

این تحقیق از یک مقدمه و چهار بخش تشکیل شده است که هر یک از بخش ها نیز به فصول مختلف و فصول نیز به مباحث متعدد تقسیم شده است.

در بخش اول زمینه ها و عرصه های نفوذ فرهنگ غرب را بیان نموده ، نفوذ فرهنگ غرب را بر جوامع عربی از طریق تاثیر بر ادبیات عربی بررسی خواهیم کرد.

همچنین نقش موسسات فرهنگی آموزشی و رسانه ای در دوره معاصر به عنوان عوامل نهضت ادبی و زمینه ساز الگوبرداری بی حد و مرز از ادبیات غرب در ادبیات عربی و در نتیجه نفوذ فرهنگ غرب در جوامع عربی را مورد بررسی قرار خواهیم داد. لازم به ذکر است نام «عرب» ،‌ملت های بسیاری را در بر می گیرد. ولی در این پایان نامه ، بیشتر به مصر و آن بخش از شام (یا به اصطلاح نویسندگان اروپایی «سوریه جغرافیایی» که امروزه به نام سوریه و لبنان شناخته شده است نظر خواهیم داشت.

در این باره که چرا مصر و شام ، پیشگام جنبش عرب بوده اند در بخش نخست ، سخن خواهیم گفت.

در بخش دوم مکاتب ادبی وارد شده در ادبیات عرب معاصر را مطرح نموده، خواهیم گفت توزیع و گسترش مکاتب ادبی غربی بر جوامع عربی از جمله عوامل موثر در ایجاد گفتمان های ادبی و فضا سازی برای تولید آثار ادبی در چارچوب وارد شده از دنیای غرب بوده است.

شایان ذکر است شناخت ادبیات معاصر عرب بدون شناخت ادبیات معاصر غرب غیر ممکن بوده و اثبات فرضیه های این تحقیق و نیز بررسی نقش مسیحیان در انتقال فرهنگ و ادبیات غرب به ادیات عرب بدون طرح مبانی نظری غرب و مکاتب ادبی آن ناممکن می نماید.

در بخش سوم نمودها و جلوه های غرب گرایی در گرایش های نوین ادبیات عرب را بیان نموده ، به صورت اجمالی گرایش های نوین شعر و نثر را در دوره معاصر بررسی خواهیم کرد.

همچنین در این بخش به این مساله اشاره خواهیم کرد که از دوره جاهلی تا کنون، این چنین تاثیر پذیری ادبیات عرب از ادبیات و فرهنگ دیگر بی سابقه بوده و بیشترین تاثیر پذیری چه در قالب و شکل و چه در محتوا و مضمون متعلق به این دوره است به گونه ای که قافیه، بحر، سبک ،‌نحو، عروض و … قدیم در حد چشمگیری از بین رفته و از سوی ادبای معاصر مطرود می گردد.

در بخش چهارم به مهمترین تاثیرات و نمونه های تاثیر گذاری برخی از ادبای مسیحی معاصر عرب بر ادبیات معاصر خواهیم پرداخت.

همچنین خواهیم گفت مسیحیان عرب از آن رو که شعر و داستان رواج و نفوذ فراوان  در میان علاقمندان جوامع عربی داشته است. به صورت آگاهانه یا ناآگاهانه توجهی ویژه به این دو قالب داشته اند.

در این بخش همچنین به نقش مسیحیان در به وجود آمدن شیوه های نقد جدید و نگارش تاریخ ادبیات ،‌نحو،‌قاموس و…. در دوره معاصر به سبک غربی اشاره خواهیم نمود.

همچنین به تاثیر پذیری مسلمانان از مسیحیان عرب و نیز تاثیر پذیری آنان از فرهنگ غرب خواهیم پرداخت

پیشگفتار

تبادل میان فرهنگ ها ، از جمله واقعیت های غیر قابل انکار تاریخی است . از زمان شکل گیری تمدن های باستانی در کنار رودخانه های  بزرگ در چین و خاورمیانه و یونان و روم ارتباط فرهنگی همزمان با تبادلات اقتصادی و سیاسی ، شکل دهنده بخش مهم و ماندگاری از تاریخ حیات فرهنگی بشر بوده است . اگرچه تاثیرات هر یک از تمدنها به یک اندازه نبوده و یا دیر پایی این تأثیر ها به یک میزان نبوده است ، ولی آنچه مسلم است این که تمدن بشری میراث مشترک تاریخ حیات بشر و محصول نبوغ ، تلاش و کوشش همه دانشمندان ، اندیشه وران ، ادیبان و سخنوران است که هر یک در دوره ای خاص و به فراخور توان ، حال و مقام خود بر غنای میراث فرهنگی بشری افزوده اند .

در باره تاریخچه و ریشه های نفوذ واحد فرهنگی و جغرافیایی که امروز به نام غرب شناخته می شود بر مجموعه مشرق زمین ، تا کنون پژوهش ها و آثار بی شماری به رشته تحریر در آمده است . یونان باستان به عنوان مهد شکل گیری تمدن غربی با فلسفه ، هنر و شعر حماسی خود که برخی از آثار آن دوران هنوز اعتبار خود را حفظ کرده‌اند تأثیر غیر قابل انکاری بر تمدن شرقی داشته است . صد البته جهان شرقی این تأثیرات را با افزودنی ها و الحاقاتی به غرب باز تابانده است .

مورخان آغاز نهضت ترجمه در قرون اولیه اسلام را به فرزند یزید بن معاویه نسبت می دهند که علاقه وافری به ترجمه و برگرداندن کتب یونانی داشت . به دنبال اوج گیری نهضت ترجمه آثار یونانی و اسکندرانی به تدریج زمینه های شکل گیری فلسفه اسلامی فراهم آمد . اما در صحنه ادب و هنر نیز تبادل فرهنگی میان ایران و یونان ، میراثی را فراهم آورد که دستگاه حکومتی امویان و عباسیان از آن بهره ها بردند . به ویژه در دوره عباسیان بهره گیری از الگوی حکومتی ایرانی از یک سو و حمایت از ترجمه آثار یونانی برای ترویج فلسفه در برابر شریعت اسلامی باعث بسط نفوذ سیاسی ایران و تاثیر فرهنگی یونان بر دستگاه عباسی شد .

اگرچه در ایران مقاومت های زیادی در برابر فرهنگ عربی و نه اسلامی صورت گرفت و با شاهکار فردوسی یعنی شاهنامه زبان فارسی حفظ شد ، اما در دیگر فتوحات عباسیان در خاورمیانه و شمال آفریقا و حتی اندلس نفوذ زبان عرب فراگیر شد .

در این میان نکته در خور توجه آن است که به دنبال جنگ های داخلی در یونان باستان و افول فلسفه و تمدن یونانی ، برخی از مهمترین اندیشمندان یونان به همراه مسیحیان اندیشمند در اسکندریه یعنی شهری که اسکندر مقدونی در مصر بر پا کرده بود به احیای فلسفه به سبک جدید پرداختند .

• طرح تحقیق – 1
• مقدمه – 7

بخش اول : ریشه ها و زمینه های تاریخی نفوذ فرهنگ غرب بر جوامع عربی – 10

• پیشگفتار – 11
• فصل اول : عوامل نهضت ادبی – 15
• پیشگامی مصر – 16
• وضع شام – 18
• مدارس – 24
• لبنان – 24
• مصر – 25
• سایر بلاد عربی – 25
• 2-روزنامه و مجلات  – 25
• 2-1-مصر – 25
• 2-2- لبنان – 26
• 3-چاپ و چاپخانه – 26

• • • 4- کتابخانه  – 27
    • 5- انجمن های علمی و ادبی  – 27
    • 6- ارتباط و تماس مستقیم با غرب  – 27
    • 7- ترجمه داستان های غربی  – 32
    • 7-1- سیر تحول داستان نویسی در مصر تا جنگ جهانی دوم  – 39
    • 7-2- نقد و بررسی سیر تاریخی داستان نویسی در ادبیات نوین  – 53
    • 8- نمایشنامه  – 59
    • 9- سینما  – 60
    • فصل دوم : شرق شناسی  – 61
    • مفهوم شرق شناسی  – 62
    • معنای لغوی استشراق  – 62
    • معنای اصلاحی استشراق – 63
    • پدیده مشرق شناسی  – 64
    • شرق شناسی  – 66
    • شرق به عنوان «غیر» – 67
    • نمونه های بارز صورت نمایشی شرق  – 69
    • سیاست و شرق شناسی  – 70
    • یونان گرایی و مسیحیت  به عنوان اجزای بنیادین میراث شرقی ها  – 70
    • شرق شناسی وارونه  – 71
    • بومی گرایی  – 72
    • نقد و نظر – 73

بخش دوم : مکاتب ادبی معاصر  – 77

• • • فصل اول : مکاتب ادبی غرب  – 78
    • سیر تحول تاریخی مکاتب ادبی غرب  – 79
    • مکاتب ادبی مغرب زمین  – 83
    • 2-1- کلاسیک  – 85
    • 2-2- کلاسیک جدید  – 88
    • 2-3- رمانتیسم  – 91
    • 2-4- پارناسیسم  – 96
    • 2-5- رئالیسم  – 100
    • 2-6- رئالیسم سوسیالیستی  – 102
    • 2-7- سوررئالیسم  – 102
    • 2-8- سمبولیسم  – 103
    • 2-9- اگزیستانسیالیسم  – 106
    • 2-10- دادائیسم  – 110
    • فصل دوم شعرعربی و مکاتب ادبی غرب  – 112
    • شعر عربی قدیم  – 113 –
    • مکتب «عمود الشعر» – 114 –
    • مکتب نوپردازان  – 115 –
    • مکاتب عربی قدیم  – 116 –
    • 1-3-1 – مکتب صنعت  – 116 –
    • 1-3-2- مکتب تصنیع  – 117 –
    • 1-3-3- مکتب تصنع  – 117 –
    • شعر عربی معاصر – 118 –
    • کلاسیک نوین در شعر عربی معاصر  – 119 –
    • رمانتیسم در شعر عربی معاصر – 121
    • رئالیسم در شعر عربی معاصر – 125
    • سوررئالیسم در شعر عربی معاصر – 126
    • سمبولیسم در شعر عربی معاصر – 127
    • اگزیستانسیالیسم در شعر عربی معاصر – 132
    • پارناسیسم در شعر عربی معاصر – 134
    • دادائیسم  در شعر عربی معاصر – 135
    • فصل سوم : گرایش به تامل در ادبیات عرب  – 136
    • ریشه های گرایش به تامل در دوره معاصر  – 137
    • احساس حقارت  – 137
    • بحران ها  – 139
    • تهاجم فرهنگی  – 141
    • حس نوگرایی  – 142
    • 1-4-1- نزاع قدیم و جدید  – 142
    • نقد و نظر  – 144
    • 1-5- مهاجرتها – 144
    • شعر تاملی و مکاتب ادبی غرب  – 147
    • نقد و نظر  – 149
    • آیا تامل به معنی قطع رابطه با مسایل بیرونی است ؟ – 150

بخش سوم : گرایش های نوین ادبیات عربی  – 152

• • • فصل اول : گرایش های نوین شعر عربی معاصر  – 153
    • گرایش های نوین موضوعی  – 155
    • حماسه  – 156
    • نمایشنامه منظوم  – 158
    • قصه  – 162
    • اسطوره  – 163
    • تحولات موسیقی و ساختار شعر عربی  – 167
    • شعر منثور  – 168
    • شعر آزاد – 169
    • شعر مدور – 170
    • قصیده کلی  – 172
    • شعر درامی (نمایشی) – 173
    • فصل دوم :‌گرایش های نوین نثر عربی معاصر – 174
    • قصه در ادب عربی معاصر  – 178
    • سیره نویسی  – 180
    • نمایشنامه نویسی  – 181

بخش چهارم : سیری در اندیشه مسیحی عرب  – 183

• • • فصل اول: اندیشه ادبای مسیحی عرب  – 184
    • ادبای مهجر – 185
    • جبران خلیل جبران  – 185
    • اسلوب ادبی جبران  – 185
    • شرق و غرب از نظر جبران  – 191
    • واقع گرایی جبران  – 195
    • میخائیل و نعیمه  – 196
    • اسلوب ادبی نعیمه  – 196
    • عوامل موثر بر افکار نعیمه  – 198
    • شرق و غرب از نظر نعیمه  – 201
    • ایلیا ابوماضی  – 204
    • شرق و غرب  از نظر ابوماضی  – 204
    • دیانت و رجال مذهبی در ادب مهجر – 205
    • مقایسه باورهای دینی مهجر  – 207
    • زن در ادب مهجر  – 208
    • عرف و سنت تحمیلی ،‌ازدواج اجباری  – 208
    • 2-سایر ادبا  – 211
    • 2-1- نجیب عازوری  – 211
    • 2-2- شبلی شمیل  – 213
    • 2-2-1- شعر شمیل  در ستایش حضرت محمد (ص) و قرآن – 215
    • 2-2-2-سخن شبلی شمیل درباره امام علی بن ابی طالب (ع) – 216
    • 2-3-نسیب عریضه و سبک شعری تازه  – 216
    • فصل دوم :‌تاثیر ادبیات مسیحی عرب بر جهان عرب  – 217
    • اندیشه ها و جنبش های نوین سیاسی – اجتماعی  – 218
    • راههای نفوذ فلسفه روشنگری فرانسه و اندیشه های انقلاب فرانسه

• در خاور عربی – 222

• کوشش عملی ادبا – 232
• کشورهای عربی – 235
• انجمن های روشنگری فرهنگی در سوریه – 237
• داستان – 242
• انگیزش منفی به دین و تمسخر مظاهر آن و طرح ارزش های ضد دینی – 245
• 2-1-1- خودکشی – 250
• 2-1-2- اعتراف – 254
• اهتمام به غریزه ممنوعه جنسی و توصیف صحنه های تحریک آمیز – 255
• استعمال گویش محلی و تضعیف زبان فصیح عربی – 266
• واقع گرایی در داستان – 268
• تاریخ – 280
• نقد و نظر – 280
• زبان شناسی – 283
• فصل سوم : اندیشه ادیب مسلمان – 286
• طه حسین – 288
• آثار ادبی طه حسین – 288
• نقد و نظر – 299
• چکیده – 301
• خلاصه البحث – 303
• منابع  – 305

منابع

• عربي

1. آل نوح، كاظم: محمد و قرآن، المطبعه العربيه، بغداد، 1354 هـ.ق.
2. آلن، روجر: الروايه العربيه، حصه منيف، الموسسه للدراسات و النشر، بيروت، الطبعه الاولي، 1982 م.
3. ابن قتيبه، الشعر و الشعراء، دارالكتب العلميه، بيروت، 1405 ق، 1985 م.
4. ابوحاقه، احمد، الالتزام في الشعر العربي، دارالعلم للملايين، بيروت الطبعه الاولي، 1979 م.
5. ابوحمدان، سمير: النص المرصود، الموسسه الجامعيه للدراسات و النشر، بيروت، الطبعه الاولي، 1990 م.
6. ابوماضي، ايليا: ديوان الجداول، دارالعلم للملايين، بيروت، الطبعه السابعه عشره، 1986 م.
7. ادونيس، علي احمد سعيد: الاعمال الكامله، دارالعوده، بيروت، الطبعه الثانيه، 1971م.
8. الايوبي، ياسين: مذاهب الادب معالم و انعكاسات، دارالعلم للملايين، بيروت، الطبعه الثانيه، 1984 م.
9. بدوي، مصطفي: مختارات من الشعر العربي الحديث، دارالفكر، بيروت، 1969م.
10. برهومي، خليل: ايليا ابو ماضي شاعر السوال و الجمال، دارالكتب العلميه، بيروت، 1993 م.
11. البعلبكي، منير: المورد، معجم الاعلام، دارالعلم للملايين، بيروت، ط 35، 2001.
12. بكار، يوسف: في النقد الادبي، دارالمناهل، بيروت، الطبعه الاولي، 1416هـ- 1995م.
13. بيضون، حيدر توفيق: بدر شاكر السياب، دارالكتب العلميه، بيروت، الطبعه الاولي، 1991 م.
14. تيمور، محمود: محاضرات في القصص في ادب العرب ماضيه و حاضره، معهد الدراسات العربيه العالميه، قاهره، الطبعه الاولي، 1958.
15. جاسم محمد، حياه: الدراما التجربيه في مصر و التاثير العربي عليها، دار الاداب، بيروت، الطبعه الاولي، 1983 م.
16. جب، هاملتون: دراسات في الادب العربي الحديث، المركز العربي للكتاب، بيروت، بي تا.
17. جبران، جبران خليل: البدائع و الطرائف، دراسه و تحليل: نازك سابايارد، طلاس، دمشق، الطبعه الثانيه، 1987م.
18. جرداق، جرج: الامام علي صوت العداله الانسانيه، بيروت دارالفكر العربي، بي‌تا.
19. جندي، انعام: الرائد في الادب العربي، دار الرائد العربي، بيروت، الطبعه الاولي، 1986 م.
20. الجندي، انور: خصائص الادب العربي، دارالكتب اللبناني، بيروت، الطبعه الثانيه، 1985 م.
21. الحاوي، ايليا: نماذج في النقد الادبي، دار الكتب العلميه، بيروت، 1991 م.
22. الحبال، امامه محمد سالم: موقف المستشرقين من السنه، دار الفيحاء، دمشق، الطبعه الاولي، 1421 هـ- 2000 م.
23. حسين، طه: حديث الاربعاء، دارالعلم للملايين، بيروت، الطبعه الرابعه، 1980م.
24. حسين، طه: من حديث الشعر و النثر، دارالمعارف بمصر، القاهره، الطبعه العاشره.
25. حسين، طه: في الشعر الجاهلي، دار الكتب المصريه، القاهره، الطبعه الاولي، 1344 هـ- 1926 م.
26. خالص، وليد محمود: اوراق مطويه من تاريخ الادب المقارن في الوطن العربي، الموسسه العربيه للدراسات و النشر، بيروت، الطبعه الاولي، 1997م.
27. الخطيب، حسام: آفاق الادب المقارن عربياً و عالمياً، دارالفكر، دمشق، الطبعه الثانيه، 1420 هـ- 1999م.
28. خضر، عباس: الواقعيه في الادب، دارالجمهوريه، بغداد، الطبعه الاولي، 1967م.
29. خيربك، كمال: حركه الحداثه في الشعر العربي المعاصر، دارالفكر، بيروت، لبنان، الطبعه الثانيه، 1406 هـ- 1986م.
30. الدسوقي، عمر: في الادب الحديث، دارالفكر، قاهره، الطبعه الاولي، 1951م.
31. الدسوقي، عمر: محمد سامي البارودي، دارالمعارف، قاهره، الطبعه الثالثه، 1970م.
32. الدهان، سامي: الامير شكيب ارسلان حياته و آثاره، دارالمعارف، قاهره، الطبعه الاولي، 1960م.
33. رضا، احمد: معجم متن اللغه، دار مكتبه الحياه، بيروت، الطبعه الاولي، 1378هـ- 1959 م.
34. زيتون، علي مهدي: السياب شاعراً، حركه الريف الثقافيه، الطبعه الاولي، 1996م.
35. زيدان، جرجي: تاريخ آداب اللغه العربيه، دارالمكتبه للاحياء، بيروت، الطبعه الاولي، 1967م.
36. الزين، محمد فاروق فارس: المسيحيه و الاسلام و الاستشراق، المطبعه العلميه، دمشق، الطبعه الاولي، 1421 هـ- 2000م.
37. سراج، نادره جميل: شعراء الرابطه القلميه، دارالمعارف، مصر، 1955م.
38. سلوم، داود: اثر الفكر الغربي في الشاعر جميل صدقي الزهاوي، كليه الاداب- جامعه بغداد، 1404 هـ- 1984م.
39. سمايلو فيتش، احمد: فلسفه الاستشراق و اثرها في الادب العربي المعاصر، دارالمعارف، القاهره، الطبعه الاولي، 1980م.
40. السياب، بدرشاكر: ديوان السياب، دارالطليعه، بيروت، 1967م.
41. الشاذلي، عبدالسلام: شخصيه المثقف في العربيه الحديثه، دارالحداثه، بيروت، الطبعه الاولي، 1985م.
42. الشدياق، احمد فارس: الساق علي الساق في ماهو الفارياق، مكتبه العرب بمصر، قاهره، الطبعه الاولي، 1919م.
43. شراره، عبداللطيف: معارك ادبيه، دار بيروت للطباعه و النشر، بيروت، 1982م.
44. الصاوي الجويني، مصطفي: ابعاد في النقد الادبي الحديث، منشاه المعارف بالاسكندريه، بي تا.
45. صليبا، جميل: محاضرات في الاتجاهات الفكريه في البلاد الشاميه، القاهره، 1958.
46. ضيف، شوقي: تاريخ الادب العربي المعاصر في مصر، دارالمعارف، قاهره، الطبعه الثانيه، 1961م.
47. ضيف، شوقي: الفن و مذاهبه في الشعر العربي، دارالمعارف، مصر، الطبعه الساوسه، ]بي‌تا[.
48. طالبي، محمدعلي: عباس محمود العقاد مناهجه آراءه معاركه النقديه، حروفيه، تهران، چاپ اول، 1382.
49. الطرزي، فيليب: تاريخ الصحافه العربيه، بيروت، 1914.
50. الطهطاوي، رفاعه: تخليص الابريز، دراسه و تحقيق: محمود حجازي، الهيئه المصريه العامه للكتاب، قاهره، الطبعه الاولي، 1974 م.
51. عباس، احسان: في الشعر، دارصادر، بيروت، الطبعه الثانيه، 1967م.
52. عبود. شلتاغ: حدائق الشعر الاسلامي المعاصر، دارالملاك، بيروت، الطبعه الاولي، 1422 هـ- 2002م.
53. العشماوي، محمد زكي: دراسات في النقد المسرحي و الادب المقارن، دارالشروق الطبعه الاولي، 1414 هـ- 1994 م.
54. عيد، يوسف: المدارس الادبيه ومذاهبها، دارالفكر اللبناني، بيروت، 1994م.
55. غنيمي هلال، محمد: المدخل الي النقد الادبي، دارالثقافه- دارالعوده، لبنان، بيروت، الطبعه الثانيه، 1973م.
56. الفاخوري، حنا: تاريخ ادبيات عربي، توس، تهران، چاپ دوم، 1380.
57. الفاخوري، حنا: الجامع في تاريخ الادب العربي، دارالجيل، بيروت الطبعه الاولي، 1986.
58. فضل، صلاح: منهج الواقعيه في الابلاغ الادبي، دارالافاق الجديده، بيروت، چاپ دوم، 1986.
59. القبانچي، صدرالدين: علم السياسه، الشركه العالميه للكتاب، لبنان، الطبعه الاولي، 1410 هـ.
60. محمد عريضه، محمد: ابراهيم ناجي شاعر الاطلال، دارالكتب العلميه، الطبعه الاولي، بيروت، 1993 م.
61. محمد، محمدحسين: مقالات في الادب و اللغه، موسسه الرساله، الطبعه الثانيه، 1409.
62. محفوظ، نجيب: بدايه و نهايه، مكتبه مصر، قاهره، چاپ سيزدهم، 1982 م.
63. محفوظ، نجيب: اللص و الكلاب، دارالقلم، بيروت، چاپ اول، 1972.
64. محمود، علي عبدالحليم: مصطفي صادق الرافعي و الاتجاهات الاسلاميه في ادبه، دارالناشر للطباعه و النشر، بيروت، الطبعه الاولي.
65. المرزوقي، احمدبن محمد: شرح ديوان الحماسه لابي‌تمام، عالم الكتب، بيروت، بي‌تا.
66. معلوف، لويس: المنجد في اللغه و الآداب و العلوم، المطبعه الكاثو ليكيه، بيروت، الطبعه 15، 1956م.
67. المقداد، محمود: تاريخ الدراسات العربيه في فرنسا، عالم المعرفه، الكويت، جمادي الاولي 1413 هـ، نوفمبر/ تشرين الثاني 1992م.
68. المقدسي، انيس: الفنون الادبيه و اعلامها في النهضه العربيه الحديثه، دارالعلم للملايين، بيروت، لبنان، اعاده طبع 5، تموز/ يوليو 1990.
69. مندور، محمد: الادب و مذاهبه، دارصادر، بيروت، 1976م.
70. الموسوي، محسن جاسم: الروايه العربيه، انشاه و التحول، دارالاداب، بيروت، الطبعه الاولي، 1988 م.
71. نجيب عطوي، علي: تطور فن القصه اللبنانيه العربيه، دارالافاق الجديده، بيروت، الطبعه الاولي، 1982 م.
72. نخله، امين: الشعر العربي المعاصر، دارالجيل، بيروت، 1986 م.
73. نعيمه، ميخائيل: احاديث مع الصحافه، موسسه نوفل، بيروت، لبنان، الطبعه الثانيه، 1989م.
74. هداره، محمد مصطفي: بحوث في الادب العربي الحديث، دارالنهضه العربيه، بيروت، 1994 م.
75. هيكل، محمدحسين: زينب مناظر و اخلاق ريفيه، دارالمعارف، 1974م.
76. اليافي، عبدالكريم: دراسات فنيه في الادب العربي، مكتبه لبنان ناشرون، بيروت، الطبعه الاولي، 1416هـ- 1996م.
77. ياغي، عبدالرحمن: الجهود الروائيه، دارالثقافه، بيروت، الطبعه الاولي، 1972م.
78. اليفاعي، شفق: الانواع الادبيه و المذاهب و المدارس في الادب المقارن، موسسه عزالدين، الطبعه الاولي، 1985م.
79. يوسف نجم، محمد: القصة في الادب العربي الحديث، دار الثقافة، بيروت، الطبعه الاولي، 1966م.

• مجله عربي

1. ابن نبي، مالك: انتاج المستشرقين واثره في الفكر الاسلامي الحديث، مجلة الفكر العربي، بيروت، السنة الخامسة، العدد 32، حزيران.
2. حسن، عبدالرحيم: ضروره القصه في عالم قلق، مجله العالم، شماره 333 چاپ لندن، 1990 م.
3. عريضة، نسيب: الأرواح المتمردة، نيويورك، جريده الأخلاق، 1964م.

• فارسی

1. آذر، مهدی: دایره المعارف فارسی، فرانکلین، تهران، 1345 هـ.ش.
2. آذینفر، م.: دایره المعارف، زرین، تهران، 1358.
3. براون، کالین: فلسفه و ایمان مسیحی، ترجمه طاطه وس میکائیلیان، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، چاپ اول، 1375.
4. بهار، ملک الشعراء: سبک شناسی، توس، تهران، 1351 هـ.ش.
5. پرهام، سیروس: رئالیسم و ضد رئالیسم در ادبیات، آگاه، تهران، چاپ ششم، 1360 هـ.ش.
6. پریستلی، جی.بی: سیری در ادبیات غرب، ترجمه ابراهیم تونسی، امیرکبیر، چاپ دوم، 1372 هـ.ش.
7. حسینی، صالح/ خاموش، نیلوفر: نظری به شعر سهراب سپهری، نیلوفر، تهران، چاپ سوم، 1373 هـ.ش.
8. زرین کوب، عبدالحسین: نقد ادبی، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1378.
9. سعید، ادوارد: شرق شناسی، ترجمه د. عبدالرحیم گواهی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1371.
10. سیدحسینی، رضا: مکتبهای ادبی، نیل و نگاه، تهران، چاپ دوم، 1366 هـ.ش.
11. عمید، حسن: فرهنگ فارسی عمید، انتشارات امیرکبیر، تهران، چاپ سوم، 1373.
12. غنیمی هلال، محمد: ادبیات تطبیقی، ترجمه مرتضی آیت اله زاده، امیر کبیر، تهران، 1373 هـ.ش.
13. فورست، لیلیان: رمانتیسم، ترجمه: مسعود جعفری، نشر مرکز، چاپ اول، 1375 هـ.ش.
14. قبانی، نزار: شعر، زن و انقلاب، ترجمه عبدالحسین فرزاد، امیرکبیر، تهران، 1364 هـ.ش.
15. کدکنی، محمدرضا: شعر معاصر عرب، توس، تهران، 1359 هـ.ش.
16. الکیلانی، نجیب: اسلام و مکاتب ادبی، ترجمه نوید کاکاوند، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، 1376 هـ.ش.
17. گیپ، همیلتون: ادبیات نوین عرب، ترجمه: یعقوب آژند، انتشارات اطلاعات، تهران، 1371 هـ.ش.
18. لوین، ز.ا.: اندیشه ها و جنبشهای نوین سیاسی اجتماعی در جهان عرب، ترجمه یوسف عزیزی بنی طرف، تهران، چاپ اول، 1378.
19. مندور، محمد: درنقد و ادب، ترجمه: علی شریعتی، امیرکبیر، مشهد، چاپ اول، 1346 هـ.ش.

• نشریات فارسی

1. بروجردی، مهرزاد: شرق شناسی وارونه، ترجمه محمد جواد کاشی، ماهنامه کیان، سال ششم، اسفند 75، شماره 35.
2. پاینده، حسن: ریشه های تاریخی و اجتماعی رمانتیسم، مجله ارغنون، شماره 2، سال اول، تابستان 1372.
3. سالار، محمد: شرق شناسی در بوته نقد، (گفتگو با دکتر احمد برقاوی)، نامه فرهنگ، سال هفتم، شماره اول، شماره مسلسل 25، بهار 1376.
4. سه‌یر، رابرت/ لووی، میشل: رمانتیسم و تفکر اجتماعی، ترجمه: یوسف اباذری، ارغنون، شماره 2، سال اول، تابستان 1373.