اهمیت صنعتی شدن برای کشورهای در حال توسعه

صنعتی شدن محور توسعه است. شاید بتوان گفت که از انقلاب صنعتی انگلیس به بعد، صنعتی شدن عمیق ترین تغییر منحصر به فرد در بافت اقتصادی و اجتماعی جوامع بوده است. رژیمهای اروپای شرقی و اتحاد شوروی با عزمی راسخ در معرض این فرایند قرار گرفتند. ژاپن با سرعتی اعجاب انگیز و با پیامدهایی مهم برای اقتصاد جهانی، صنعتی شده است. بسیاری از کشورهای  در حال توسعه با سرعتی بسیار در حال صنعتی شدن اند.

اینها رخدادهای جدا افتاده نیستند. صنعتی شدن یک جامعه، پیامدهایی برای بسیاری از جوامع دیگر دارد. ما فقط باید به منشأ پوشاک، لوازم مصرفی بادوام، اجزاء قطعات اتومبیل نگاه کنیم، تا ماهیت پیچیده و پراکنده تولید صنعتی را تشخیص دهیم. این رشد صنعت در سراسر جهان ممکن است تصورات متضاد بسیاری را ایجاد کند:

نگاهی گذرا به چگونگی توزیع صنایع جهان، بی درنگ شکاف بین جهان توسعه یافته و جهان سوم را آشکار می سازد. کشورهای سرمایه داری توسعه یافته جمعیت جهان، بوجود آورنده 64 درصد از صنایع کارخانه ای جهانند و بیش از نیمی از انرژی جهان را مصرف می کنند. جهان سوم، با نزدیک به  جمعیت جهان، فقط 14 درصد از کالاهای صنعتی جهان را تولید و تنها  انرژی جهان را مصرف می کند.

(بانک جهانی[1]، 1990؛ یونیوز[2]، 1990)

برخی از نویسندگان، این امر را به منزله رابطه ای متقابلا سود بخش تلقی می کردند. که به موجب آن، کشورهای مختلف در تولید آن کالاهایی که در آن نسبتا بهتر بودند، بکوشند.

• مصرف گرایی غرب
• نقش نیروی کار ارزان قیمت جهان سوم در تولید صادرات برای بازارهای جهان اول
• شهرگرایی و رشد زاغه نشینی در بسیاری از شهرهای جهان سوم
• اشتغال همراه با شرایط بد کار
• بیکاری و بیکاری پنهان
• دسترسی نابرابر به تکنولوژی و دانش فناوری
• آلودگی محیط زیست

اما هیچکس. با هر نظری در مورد صنعتی شدن و اثرات جانبی آن، نخواهد گفت که صنعت با مطالعات توسعه غیر مرتبط است. این تحقیق به بررسی اهمیت صنعتی شدن برای کشورهای درحال توسعه امروز می پردازد.

– World Bank[1]

– UNIDO[2]

آیا تولید برای توسعه اهمیت دارد؟

درست همانطور که انقلاب انگلیس و انقلابهای بعدی ‘ برای اولین بار امکان پایان دادن به فقر و کمبود های مادی و  رنج و درد آنها انسان را فراهم کرد”

(کی چینگ[1] ، 1982)، صنعتی شدن نیز اغلب مهمترین وسیله توسعه جهان سوم تلقی شده است. این نظر مورد بحث های بسیار داغی قرار گرفته است.

آیا صنعتی شدن لازم است؟

باورهای بسیار قوی در موافقت و مخالفت با ای نظر که صنعتی شدن پیش نیاز توسعه اقتصادی است، وجود دارد. از یک طرف، صنعتی شدن در افزایش ظرفیتهای تولیدی و بهره وری نقش محوری دارد. این فرایندها به طور کلی با رشد مقیاس،  تخصصی گرایی و مکانیزه شدن مرتبط می شوند. بعضی از کشورهای جهان سوم، مثل برزیل و سایر کشورهای تازه صنعتی شده شرق و جنوب شرقی آسیا، باطی چنین مسیر های صنعتی شده اند. با این وصف ، بعضی از افراد استدلال می کنند که این الگوی برای اکثر کشورهای جهان سوم قابل به کارگیری نیست و از آن نوع توسعه اقتصادی که تکنولوژی مقیاس کوچک را در کشاورزی و صنعت، برای ایجاد اشتغال بیشتر مورد استفاده قرار می دهد حمایت می کنند.

معیارهای برای ارزیابی صنعتی شدن

ما برای بررسی این که آیا صنعتی شدن خوب است یا بد، به معیارهای نیاز داریم که بتوانیم فرآیند و آثار صنعتی شدن را ارزیابی می کنیم.

چنین معیارهایی را چگونه انتخاب می کنیم، برای مثال، انتخاب رشد اقتصادی به مثابه یک معیار، تصویر متفاوتی را ارائه می دهد.و تا انتخاب، مثلا، تأثیرات زیست محیطی. اما هیچ یک از این معیارها نه تصویر کاملی به ما ارائه می دهند و نه یک ارزیابی تماما مثبت و تماماً منفی. معیارهای بسیار دیگری مانند ایجاد ثروت، توزیع ثروت، تاثیرات متفاوت بر زنان و مردان، بسط و گسترش قابلیتهای تکنولوژیک، ایجاد اشتغال و مهارتها، تغییرات فرهنگی و تاثیرات ایجاد شده در مردم شهر و روستا، هزینه های مالی صنعتی شدن و ایجاد بدهیها نیز وجود دارند که، اگر فقط بخواهیم چند تایی را مثال بزنیم، می توانیم مورد استفاده قرار داد.

سود و زیان صنعتی شدن

به طور کلی، این اعتقاد قوی وجود داشته که توسعه امری آشفته، اما ضروری است؛ و نیز صنعتی شدن بخش دشواری از توسعه و اما برای تامین نیازهای اساسی مردم لازم است. این اعتقاد  که سالهای بسیار رایج بوده است، مبتنی برای این فرض است که جهان سوم باید راه کشورهای غربی را دنبال  کند. این امر به نوبه خود، به معنای صنعتی شدن به رغم همه جنبه های  منفی و ناخوشایند آن بود. به عبارت دیگر،‌اثار جانبی منفی وجود داشتند، اما اکنون در پرتو تجربیات صنعتی شدن در اواخر قرن بیستم، چه در کشورهای توسعه یافته و چه در کشورهای در حال توسعه، تردید و مورد این که آیا این آثار جانبی واقعا ناچیزند و یا بهای بیش از حد سنگینی اند که باید پرداخت شوند، آغاز شده است.

صنعتی شدن و توسعه

پش از این گفتیم که درک صنعتی شدن، مطالعه و بررسی نظریه را طلب می کند. این تحقیق صنعتی شدن را از طریق دو دیدگاه نظری که در طول سه دهه گذشته بر مطالعات توسعه مسلط بوده اند به اختصار بررسی می کند:

• ساختار گرایی – که با سیاستهای حمایت گرایانه برای به بار آوردن رشد صنعتی پیوند خورده است.
• نو – لیبرالیسم – که با سیاستهایی که بیشتر به طرف بازار جهت داده شده اند، پیوند خورده است.

این دو نظریه کلان توسعه اقتصادی  را می توان مستقیما به استراتژیهای و یا الگوهای صنعتی شدن ربط داد.

راههای تعیین کننده فرآیند صنعتی شدن در کشورهای جهان سوم

راههای متعددی وجود دارند که از طریق آنها، اقتصاد بین المللی فرایند صنعتی شدن را در کشورهای جهان سوم تعیین می کند.

1.  سطح کلی فعالیتهای اقتصادی
2. در دسترس بودن سرمایه جهت سرمایه گذاری
3. تغییرات تکنولوژیک
4. تغییرات در سازماندهی در شرکتهای صنعتی

– Kitching[1]

• مقدمه- چرا باید صنعتی شدن را مورد مطالعه قرار دهیم؟ – 1

فصل اول: صنعتی شدن و توسعه

• آیا تولید برای توسعه اهمیت دارد – 3
• آیا صنعتی شدن لازم است – 3
• معیارهایی برای ارزیابی صنعتی شدن – 4
• سود و زیان صنعتی شدن – 5
• صنعتی شدن و توسعه – 6
• راههای تعیین کننده فرایند صنعتی شدن در کشورهای جهان سوم – 8
• رشد صنعت و تجارت جهانی – 10

فصل دوم :‌ تحلیل تطبیقی از یازده اقتصاد نیمه صنعتی

• راهبردهای توسعه در یازده اقتصاد نیمه صنعتی ، طرح طبقه بندی – 13
• طبقه بندی های متفاوت راهبردهای توسعه – 13
• طرح طبقه بندی چهار گروهی – 16
• اولین گروه،‌کره، سنگاپور، تایوان – 18
• دومین گروه: آرژانتین ،‌برزیل ،‌کلمبیا و مکزیک – 23
• سومین گروه :‌اسرائیل و یوگسلاوی – 30
• چهارمین گروه : شیلی و هندوستان – 32
• نتیجه گیری فصل دوم – 34

فصل سوم : بررسی رشد صنعتی ایران

• راهبرد توسعه صادرات صنعتی –
• اشاره ای به سیاستهای بازرگانی و ارزی و صنعتی کشور پس از پیروزی انقلاب – 37
• نگاهی به وضعیت بخش صنعت کشور و رشد آن – 39

فصل چهارم :‌بررسی رابطه توسعه صنعت با صادرات

• توسعه صنعت ، ضرورت اقتصادی ملی است – 46
• برنامه توسعه صنعت و گسترش صادرات صنعتی – 50
• روند حرکت بازارهای جهانی – 52
• سیاستهای کلان اقتصادی در پیشبرد صنعت کارساز است – 54
• منابع و مآخذ – 61

منابع

1. توسعه صنعتی/ تألیف: هورای، دی برایس – ترجمه: غلامرضا کیانپور
2. ابزارهای توسعه صنعتی: تلاوم گست / تالیف هوشنگ امیراحمدی – ترجمه: علیرضا طیب
3. استراتژی های توسعه کشورهای نیمه صنعتی – تحلیل تطبیقی – تالیف / بلا بالاسا – مترجم: محمد علی حقی
4. پژوهشنامه بازرگانی – فصلنامه شماره 3- تابستان 76/ موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی
5. توسعه از الگوی قدیم تا الگوی جدید – وزارت کشاورزی  معاونت برنامه ریزی و بودجه/ موسسه پژوهشنامه برنامه ریزی و اقتصاد کشاورزی
6. ماهنامه ها ی بازرگانی شماره 123 – آبان ماه 76
7. ماهنامه بررسی های بازرگانی شماره 136 – آذر 77
8. پژوهشنامه بازرگانی – فصلنامه شماره 5 – زمستان 76/ موسسه مطالعات و پژوهشنامه بازرگانی
9. صنعتی شدن و توسعه / تالیف: ؟ هیویت یوکا ماهیزل جانسون دیووله – ترجمه طاهره قادری (تهران) – دانشگاه علامه طباطبایی 1377
10. بررسی رشد صنعتی ایران – راهبرد صادرات صنعتی