بررسی و اعتباریابی پرسشنامه هوش هیجانی بار-اُن (EQ-i) در جمعیت دانش آموزی

در دهه های اخیر ابعاد جدیدی از هوش به عنوان یکی از توانایی های شناختی انسان شناسایی و مطرح شده است. یکی از مؤلفه های جدید هوش که توجه شایانی را به خود جلب کرده و پژوهشهای مختلفی را رقم زده است “هوش هیجانی” است که براساس سوابق موجود نخستین بار توسط داروین (1837) مطرح شده است. پس از بررسی های مختلف، جهت سنجش و راه اندازی این نوع هوش ، بار – اون (1988) پرسشنامه ای 117 ماده ای با مقیاس لیکرت تهیه کرده و این ابزار در تحقیقات مختلف مورد استفاده واقع شده است. به موازات معرفی این آزمون، مطالعات مختلف اعتباریابی این پرسشنامه در جوامع مختلف انجام شده است که شاخص ترین آن مطالعه اعتباریابی سموعی (1382) بوده که پس از بررسی های مختلف روان سنجی روی مواد پرسشنامه و بررسی روایی سازه آن، تعداد عبارات های پرسشنامه به 90 سؤال و تحت 15 عامل تقلیل یافت. جهت بررسی ساختار عاملی پرسشنامه در جمعیت دانش آموزی دوره پیش دانشگاهی ناحیه دو یزد، فرم نود سوالی این پرسشنامه در جمعیت 500 نفری اجرا و مورد بررسی قرار گرفت. پس از حذف پرسشنامه های ناقص، پاسخهای توصیفی یا عزت کرانه ای، حجم نمونه مورد بررسی به 470 نفر تقلیل یافت. با بررسی های مختلف که در فصل چهارم ارائه گردید، اهم نتایج به دست آمده به شرح زیر است:

ماتریس همبستگی عبارات و نمره کل نشان داد همبستگی پاسخ ها با هم نسبتاً پایین بوده و از این میان عبارتهای 1 ، 3 ، 13 ، 59 ، 65 و 88 دارای ضعیف ترین همبستگی درونی بوده است. در بررسی پایایی کل از توان 85/0 به دست آمده که ضریب بالایی می‌باشد. در این مرحله عبارتهای 1، 3 ، 65 ، 21 ، 54 و 58 دارای همسانی درونی کمتری با سایر سؤالات بوده و از ادامه تحلیل حذف شدند. نتایج به دست آمده از تحلیل پایایی درونی خرده مقیاسها، ضرایب به دست آمده بین مقادیر 37/0 تا 64/0 متغیر می باشد. درمقایسه با نتایج تحلیل سموعی (1382)، برخی عبارات از مقیاسهای حل مسأله، استقلال، خودشکوفایی، خودآگاهی هیجانی، خوشبینی، مسئولیت پذیری اجتماعی و همدلی حذف شده است. پس از این، همبستگی همه خرده مقیاسها با نمره کل پرسشنامه دارای ضریب معناداری بوده است. در مرحله پایایی اعتباریابی آزمون ، پس از حذف سؤالات شماره های 1 ، 3 ، 13 ، 59 ، 65 ، 88 ، 21 ، 54 و 58 که از مراحل قبلی حذف شده است،‌جهت بررسی روایی سازه از تحلیل مولفه های اصلی و چرخش واریماکس استفاده شد که به دلیل همبستگی درونی ضعیف عبارتها و عدم همگرایی بین آنها جهت قرار گرفتن در عوامل مختلف، حتی پس از چرخش، برنامه SPSS از بارگذاری عبارتها تحت عوامل مختلف ناکام ماند که دلایل روشن شناختی مختلفی برای آن در فصل چهارم ارائه شده است.

مقدمه

سالها تصور میشد که هوش افراد[1]، موفقیت آنان را در زندگی تعیین می کند، مدارس برای ثبت نام دانش آموزان در برنامه های مختلف و همچنین شرکتها و کارفرما پایان برای انتخاب افراد، از آزمون هوش استفاده می کردند. ولی در ده سال اخیر، محققان دریافته اند که هوش بهر، تنها شاخص موفقیت افراد نیست. اکنون هوش هیجانی[2] است که به عنوان شاخص دیگر موفقیت افراد محسوب می شود. (سموعی،1382).

هوش هیجانی، نوع دیگر باهوش بودن است و شامل درک احساسات خود، برای تصمیم گیری مناسب در زندگی است. هوش هیجانی توانایی کنترل حالتهای اضطراب آور و کنترل واکنش هاست. این به معنی پر انگیزه و امیدوار بودن به کار و رسیدن به اهداف است. بطور کلی، هوش هیجانی یک مهارت اجتماعی است، و شامل همکاری با سایر مردم، کاربرد احساسات در روابط و توانایی رهبری سایر افراد می باشد. (گلمن،1999)[3].

هم چنین هوش هیجانی، در موفقیت زندگی فردی و اجتماعی انسانها اهمیت دارد. موفقیتهای زندگی حرفه ای 20 درصد به بهره هوشی و 80 درصد به هوش هیجانی بستگی دارد. ( کاظمی، 1385).

لذا یکی از هدفهای عهده هر علم اندازه گیری پدیده های مورد نظر دادن جنبه کمی به آنهاست. وقتی پدیده ای را با اعداد و ارقام نشان میدهم به راحتی می توانیم آن را طبقه بندی و قوانینی درباره آن وضع کنیم که در علم روانشناسی اصطلاحاً روان سنجی نامیده می شود. یعنی بهره گیری از آزمونهای روانی برای اندازه گیری تواناییهای ذهنی. (فرجیان 1375، گنجی 1370).

به علاوه با ارزیابی هوش هیجانی میتوان میزان موفقیتهای فرد را در زندگی فردی و اجتماعی پیش بینی کرد. (قمرانی و جعفری 1383).

بنابراین با توجه به اهمیت هوش هیجانی در زندگی لزوم دسترسی به ابزار سنجش مناسب در این زمینه وجود دارد که متناسب با فرهنگ و جامعه ایرانی قابل کاربرد باشد. در این زمینه ضمن جستجو در منابع اطلاعاتی پرسشنامه هوش هیجانی بار- اُن[4] به دلیل جامعیت و سادگی انتخاب گردید.

[1] – inTelligence QuoTient

[2] – EmoTional QuoTient

[3] – Goleman

[4] – Bar-on

بیان مسأله

با توجه به اینکه هوش هیجانی بر سلامت حافظه و نیروی عقل، ادراک، معنا بخشی  تجربه ها، داوری صحیح، تصمیم گیری مناسب و رشد روانی- اجتماعی فرد تاثیر چشمگیر میگذارد، لذا افرادی که دارای هوش هیجانی بالایی هستند قدرت بیشتری برای سازگاری با مسائل جدید روزانه دارند. هم چنین هوش هیجانی بالا با برون گرایی، انعطاف پذیری، دلپذیر و با توان بودن، هماهنگ کردن احساسات مختلف، شناسایی این احساسات و تاثیر آنها بر مغز و رفتار همبستگی دارد. در مقابل هوش هیجانی پایین با رفتارهای مسئله ساز درونی، سطح پایین همدلی، ناتوانی در تنظیم خلق و خو، افسرده خویی، اعتیاد به الکل و مواد مخدر، انحرافات جنسی، تخریب دارایی، دزدی و پرخاشگری همراه است. ( قمرانی و جعفری، 1383).

بنابراین هوش هیجانی دارای ابعاد و مؤلفه هایی که ممکن است فرهنگ بسته باشد. به عبارتی تحت تأثیر الگوها و باورهای فردی و جمعی گروههای اجتماعی مختلف، معانی و تعابیر مختلفی از آن استنباط شود. به علاوه هر مشاور و روانشناس بالینی باید با روشهای انتخاب، اجرا، تفسیر نتایج آزمون ها آشنا باشد. اگر آزمون بطور صحیح انتخاب، اجرا و تفسیر شود، می تواند به یافتن راه حلی برای مشکل مراجع، کمک کند. در غیر اینصورت نتیجه ای جز اتلاف وقت و گمراهی مشاور در کمک به مراجع نخواهد داشت. (شفیع آبادی، 1370).

در این مهم باید از ابزارهایی استفاده کرد که قابلیت کاربردی در محیط های مختلف از حیث فرهنگی را داشته باشد و براساس جامعه ای که فرد در آن زندگی می کند هنجار شود. لذا با توجه به اینکه اصل پرسشنامه هوش هیجانی بار- اُن متعلق به فرهنگ غربی است، ‌لازم است با جامعه ایرانی و طبقات مختلف آن هنجار شود. به دلیل تنوع فرهنگی در کشور، ما نیازمند هنجار شهری برای این آزمون هستیم. تا به این پاسخ برسیم که آیا پرسشنامه مذکور از لحاظ شاخص‌های روان سنجی قابلیت کاربرد در جمعیت دانش آموزی را دارد؟

اهمیت و ضرورت تحقیق

آشنایی با تئوری هوش هیجانی، دیدگاه جدیدی درباره پیش بینی عوامل مؤثر بر موفقیت و هم چنین پیشگیری اولیه از اختلالات روانی فراهم می کند، که تکمیل کننده علوم شناختی، علوم اعصاب و رشد کودک است. از هوش هیجانی در زمینه های آسیب شناسی روانی و تعلیم و تربیت، روابط میان فردی، رضایت حرفه ای، هوش و شغل، سلامت جسمی، فعالیتهای اقتصادی و تجاری، بهزیستی روانی می شود صحبت به میان آورد. ( حسینی حسین آبادی 1383، سیاروچی و همکاران 2001، مختاری پور 1381).

لذا با توجه به گستردگی حیطه هوش هیجانی و تاثیر آن در زندگی انسانها ضرورت دارد که آزمونی با توجه به فرهنگ و جامعه ایرانی هنجار شود. بنابراین اهمیت پژوهش حاضر، این است که بتوان  با هنجار نمودن یک پرسشنامه هوش هیجانی در جامعه مورد نظر کمکی هر چند اندک به دانش آموزانی که در سنین حساس قرار دارند، و اغلب برای انتخاب راه و روش زندگی آینده، به خود شناسی بیشتر نیاز دارند، ارائه کرد. این پرسشنامه میتواند برای روان سنجها، روان شناسان بالینی، مشاوران و روان درمانگران، در تشخیص و درمان کاربرد فراوانی داشته باشد. با هنجار کردن پرسشنامه مزبور مشاوران دبیرستانها و همچنین مراکز مشاوره و بهداشتی و درمانی مستقر در یزد، قادر خواهند بود که تا حدی دانش آموزان و جوانان دارای هوش هیجانی پایین را شناسایی کرده و اقدامات بعدی که میتواند شامل اجرای آزمونهای تخصصی تر، استفاده از روشهای آموزش مناسب، اقدامات مشاوره روانشناختی و مددکاری لازم و غیره شود را بکار گیرند. همچنین مسئولین مشاوره را بر این موضوع که مشکلات دانش آموزان و جوانان بیشتر حول چه محورهایی قرار دارد واقف سازد. بنابراین رهنمودهایی برای آنان جهت برگزاری دوره‌هایی برای آموزش و تعلیم و درمان و حل مشکلات برای مشاوران فراهم آورد که این امر می تواند مفید و اثربخش باشد.

اهداف پژوهش

• الف) هدف کلی

هدف اصلی تحقیق هنجاریابی فرم کوتاه شده پرسشنامه هیجانی بار- اُن در جامعه دانش آموزان مقطع پیش دانشگاهی ناحیه ی دو آموزش و پرورش شهر یزد در سال تحصیلی 87- 1386 می‌باشد.

• ب) اهداف جزئی  

مهمترین اهداف جزیی تحقیق به شرح زیر است:

• – بررسی همبستگی مواد آزمون با هم و با نمره کل آزمون
• – بررسی همبستگی خرده مقیاس های آزمون با یکدیگر
• – بررسی پایایی پرسشنامه بار- اُن در جامعه مورد تحقیق
• – بررسی پایایی خرده مقیاس های آزمون قبل از تحلیل
• – بررسی پایایی خرده مقیاس های آزمون بعد از حذف سوالات نامناسب
• – بررسی شاخص های توصیفی خرده مقیاس ها و نمره کل آزمون
• – بررسی امکان وجود ساختار عاملی جدید در جامعه تحقیق حاضر با توجه به داده های جمع آوری شده
• – بررسی تفاوت هوش هیجانی پسران و دختران
• – بررسی تفاوت هوش هیجانی دانش آموزان در رشته های تحصیلی مختلف

سوالات پژوهش

1. آیا مواد آزمون دارای همبستگی معنادار با هم و با نمره کل آزمون هستند؟
2. آیا خرده مقیاس های آزمون دارای همبستگی درونی با یکدیگر هستند؟
3. آیا بر اساس پاسخ های افراد آزمودنی پرسشنامه بار- اُن در جامعه تحقیق دارای پایایی قابل قبول است؟
4. آیا خرده مقیاس های آزمون قبل از تحلیل به تفکیک دارای پایایی می باشد؟
5. آیا خرده مقیاس های آزمون بعد از حذف سئوالات نامناسب دارای پایایی می باشد؟
6. شاخص های توصیفی خرده مقیاس ها و نمره کل آزمون چیست؟
7. آیا ساختار عاملی جدیدی در جامعه تحقیق حاضر برای داده های جمع آوری شده وجود دارد؟

فرضیه های تحقیق

1. آیا بین هوش هیجانی دختران و پسران دانش آموز تفاوت وجود دارد؟
2. آیا بین هوش هیجانی دانش آموزان رشته های مختلف تفاوت وجود دارد؟

تعریف متغیر ، هوش هیجانی

تعریف نظری: یک دسته از توانایی های غیر شناختی که توانایی موفقیت فرد را در مقابله با فشارها و اقتضا های محیطی افزایش می دهد. ( رشتی،1385).

تعریف عملیاتی: هوش هیجانی از لحاظ عملیاتی سازه ای است که براساس نمره فرد در پرسشنامه هوش هیجانی بار- اُن مشخص می گردد.

پیشنهادات

• پیشنهاد به والدین

1. توجه و شناخت احساسات فرزندان.
2. آموزش روش صحیح ابزار هیجانات و احساسات به فرزندان.
3. پرورش و افزایش هوش هیجانی فرزندان از زمان طفولیت.

• پیشنهاد به دانش آموزان

1. یادگیری مهارتهای اجتماعی و ابراز احساس همدلی با دیگران.
2. مراجعه به مشاور در صورت نیاز داشتن به بیان هیجانات و احساسات خود و همچنین افزایش سازگاری و حل مسائل و مشکلات.
3. کامل و صحیح پاسخ دادن به پرسشنامه و همکاری با پژوهشگر.

• پیشنهاد به معلمین

1. توجه به هیجانات دانش آموزان و کمک کردن به آنها در شناخت عواطف و احساساتشان.
2. کمک به دانش آموزانی که در سطح پایین تری از هوش هیجانی قرار دارند زیرا که این هوش در پیشرفت تحصیلی آنها تاثیر زیاد می گذارد.
3. آموزش و پرورش و افزایش هوش هیجانی در دانش آموزان.

• پیشنهاد به مسئولین آموزش و پرورش

1. تفهیم ماهیت و مفهوم هوش هیجانی و تفکیک آن از مفهوم هوش بهر در معلمان و دانش آموزان توسط متخصصان و کارشناسان وزارت آموزش و پرورش. از این جهت که بسیاری افراد بین این دو گزینه تفاوتی قایل نیستند و آن دو را مترادف می شمارند.
2. برگزاری دوره های مختلف آموزش ضمن خدمت و کارگاههای آموزشی، برای کلیه معلمان مدارس ابتدایی، راهنمایی و متوسطه در زمینه مهارتهای زندگی و از جمله هوش هیجانی.
3. تهیه منابعی بصورت مکتوب، همراه با دستورالعملهای قابل اجرا و کاربردی در زمینه آموزش مولفه های مربوط به هوش هیجانی با بهره گیری از تجربه های کارشناسان آموزش و پرورش و دانشگاهها.
4. همکاری صمیمانه با دانشجویان برای انجام تحقیق.
5. استفاده از تحقیقات انجام شده ی دانشجویان برای بهبود وضعیت آموزش و پرورش شهر یزد.

• پیشنهادات برای تحقیقات آینده

1. با توجه به عدم وجود آزمون های هوش هیجانی نرم شده، برای ایران و استفاده گسترده از آزمونهای نرم نشده در سطح کشور نرم یابی آزمونها در استانهای مختلف ضروری است.
2. بهتر است آزمون هوش هیجانی بار- اُن در سطح کشور مورد نرم یابی قرار گیرد و یک نرم کشوری برای آن تهیه گردد.
3. بهتر است در مطالعات بعدی اعتبار و روایی این آزمون با اجرای آن بر روی گروههای نمونه‌ای از افراد شاغل بالاتر از لیسانس ( اساتید، مدیران کارخانجات، پزشکان) بررسی شود.
4. پژوهش و بررسی در زمینه روشهای افزایش هوش هیجانی معلمان انجام گیرد.
5. تحقیقات آزمایشی تاثیر آموزش هوش هیجانی در معلمان و افزایش آن در دانش آموزان مورد بررسی قرار گیرد.
6. در تحقیقات آینده رابطه طبقات اجتماعی- اقتصادی، شغل و تحصیلات والدین و تأثیر آن بر هوش هیجانی فرزندان بررسی شود.

• محدودیتهای تحت کنترل پژوهشگر

1. توزیع متفاوت دانش آموزان در رشته های مختلف و جنسیت متفاوت می توانست بر نتایج تحقیق تاثیر بگذارد لذا تعداد نمونه با همان نسبت متفاوت انتخاب گردید
2. گروه هدف پرسشنامه هوش هیجانی، افراد از سن 18 سال تا سنین بالاتر، مشروط بر این که از حد متعارفی از تحصیلات حداقل دیپلم برخوردار باشند بود. بنابراین دوره پیش دانشگاهی انتخاب گردید.
3. برای اینکه شرایط برای همه یکسان باشد، سعی تمام شده که توضیحات برای تمام آموزشگاهها یکسان ارائه شود.

• محدودیتهای خارج از کنترل پژوهشگر

1. با تمام تلاشی که به منظور انتخاب تصادفی نمونه صورت گرفت عدم همکاری برخی از دبیرستانها اشکالاتی را بوجود آورد.
2. به علت زیاد بودن تعداد سوالات پرسشنامه هوش هیجانی بار- اُن و محدودیت زمانی دانش آموزان امکان کاهش دقت پاسخگویی به سئوالات وجود داشت.
3. این پژوهش، فقط در مورد دانش آموزان پیش دانشگاهی انجام شده است و تعمیم آن به جامعه های دیگر باید با احتیاط باشد..
4. نمره گذاری این پرسشنامه، با توجه به حجم بالای نمونه و تعداد زیاد سوالات به دقت زیادی احتیاج داشت. که تماماً توسط پژوهشگر انجام شده است و کار بسیار سخت و وقت گیری بود.
5. تفاوت در طبقه اجتماعی- اقتصادی، وضعیت خانوادگی و محیط آن نحوه تربیت، شغل و تحصیلات والدین که در میزان هوش هیجانی آزمودنی تاثیر داشته، از کنترل پژوهشگر خارج بوده است.

فصل اول: طرح تحقیق

• مقدمه – 4
• بیان مسأله – 5
• اهمیت و ضرورت تحقیق – 6
• اهداف پژوهش – 7
• – هدف کلی – 7
• – اهداف جزئی – 7
• سؤالات پژوهش – 7
• فرضیه های پژوهش – 8
• تعریف متغیر – 8
• – تعریف نظری – 8
• – تعریف عملیاتی – 8

فصل دوم: ادبیات و پیشینه تحقیق

• مقدمه – 10
• بخش اول: سوابق نظری – 10
• تاریخچه طرح هوش هیجانی – 10
• تعاریف هوش هیجانی – 13
• خصایصی که هوش عاطفی را می سازند – 14
• گستره هوش هیجانی – 15
• هوش هیجانی و توانایی شغلی – 15
• هوش هیجانی و موفقیت زناشویی – 16
• هوش هیجانی و اختلال های روانی – 16
• هوش هیجانی و حافظه – 17
• هوش هیجانی و آینده – 17
• آموزش و پرورش و افزایش هوش هیجانی – 17
• نقش مدرسه در پرورش هوش هیجانی – 19
• هوش هیجانی از دیدگاه بار-اُن – 20
• مشخصات هوش هیجانی بار- اُن – 21
• حیطه های پرسشنامه هوش عاطفی بار-اُن – 22
• نحوه نمره گذاری پرسشنامه – 23
• معرفی سئوالات مربوط به هر مقیاس – 24
• کلید نمره گذاری آزمون هیجان بهر بار-اُن – 25
• ارزیابی پرسشنامه هوش عاطفی بار-اُن – 26
• لزوم هنجاریابی پرسشنامه هوش عاطفی بار-اُن – 26
• بخش دوم: سوابق پژوهشی – 27
• پژوهش های خارجی – 27
• پژوهش های داخلی – 33

فصل سوم: روش شناختی تحقیق

• مقدمه – 40
• روش تحقیق – 40
• جامعه تحقیق – 40
• نمونه تحقیق – 40
• روش نمونه گیری – 41
• ابزار پژوهش – 41
• روش اجرای تحقیق – 42
• روش های تجزیه و تحلیل داده ها – 42

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها

• مقدمه – 45
• 1- ماتریس همبستگی سئوالات آزمون با هم و با نمره کل – 46
• 2- ماتریس همبستگی خرده مقیاس ها قبل از تحلیل – 46
• 3- محاسبه پایایی کل آزمون – 51
• 4- تحلیل پایایی درونی مقیاس های پرسشنامه هوش هیجانی – 52
• 5- شاخص های توصیفی خرده مقیاس ها و میانگین کل هوش هیجانی – 53
• 6- ماتریس همبستگی کل خرده مقیاس ها با هم و با نمره کل – 54
• 7- تحلیل عوامل به روش مولفه های اصلی و چرخش واریماکس – 54
• فرضیه های تحقیق – 55
• نتیجه نهایی تحلیل پرسشنامه – 57

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

• مقدمه – 59
• مروری بر تحقیق – 59
• بحث و نتیجه گیری – 60
• پیشنهادات تحقیق – 61
• – پیشنهاد به والدین – 61
• – پیشنهاد به دانش آموزان – 62
• – پیشنهاد به معلمان – 62
• – پیشنهاد به مسئولین آموزش و پرورش – 62
• – پیشنهاد برای تحقیقات آینده – 63
• محدودیت های تحقیق – 63
• – محدودیت های تحت کنترل پژوهشگر – 63
• – محدودیت های خارج از کنترل پژوهشگر – 64
• منابع و مآخذ – 65
• منابع فارسی – 65
• منابع انگلیسی – 70
• منابع اینترنتی – 71
• ضمائم – 72
• معرفی نامه از دانشگاه
• معرفی نامه از آموزش و پرورش
• نمونه ای از پرسشنامه
• نمونه ای از پاسخنامه
• جدول ها و نمودارهای تحقیق
• – ماتریس همبستگی سئوالات آزمون با هم و با نمره کل
• – ماتریس همبستگی خرده مقیاس ها قبل از تحلیل
• – محاسبه پایایی کل آزمون
• – تحلیل پایایی درونی مقیاس های پرسشنامه هوش هیجانی
• – شاخص های توصیفی خرده مقیاس ها و میانگین کل هوش هیجانی
• – ماتریس همبستگی کل خرده مقیاس ها با هم و با نمره کل
• – تحلیل عوامل به روش مولفه های اصلی و چرخش واریماکس
• – خلاصه مطالعه سموعی 1382
• مقالات انگلیسی

منابع

• فارسی

1. آقایار، سیروس. شریفی درآمدی، پرویز، (1385) هوش هیجانی و کاربرد هوش در قلمرو هیجان، انتشارات سپاهان.
2. ابراهیمی، بهمن. بی تا، اینترنت.
3. اسدی، جوانشیر، (1382) بررسی رابطه هوش هیجانی با فرسودگی شغلی و سلامت روان کارکنان ایران خودرو، پایان نامه کارشناسی ارشد، رشته روانشناسی عمومی، دانشگاه علامه طباطبایی.
4. اسماعیلی، معصومه، (1383) بررسی تاثیر آموزش مولفه های هوش هیجانی بر افزایش سلامت روانی، پایان نامه دکتری تخصصی در رشته مشاوره، دانشگاه علامه طباطبایی.
5. اعتصامی، (1382) مقایسه نقشهای جنسیتی زنانه، مردانه، آندروژن و رابطه آنها با هوش هیجانی در دانشجویان دختر و پسر دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان.
6. اکبرزاده، نسرین، (1383) هوش هیجانی، تهران، انتشارات فارابی.
7. پزشکی، بهناز، (1383) بررسی و مقایسه هوش هیجانی در دختران کم بینا و بینای مقطع متوسطه شهر تهران پایان نامه کارشناسی ارشد.
8. ترابی، منوچهر، (1382) بررسی رابطه هوش هیجانی و عملکرد مدیران میانی گروه هتلهای هما، پایان نامه کارشناسی ارشد، رشته روانشناسی عمومی دانشگاه علامه طباطبایی.
9. تیرگری، عبدالحکیم. اصغرنژاد، فرید. بیان زاده، سید اکبر. عابدین، علیرضا، (1383) مقایسه سطوح هوش هیجانی و رضامندی زناشویی و رابطه ساختاری آنها در زوجین ناسازگار و سازگار شهرستان ساری، مجله روانشناسی.
10. جلالی، سید احمد، (1381) هوش هیجانی، فصلنامه تعلیم و تربیت سال هجدهم شماره 2و1.
11. حامدی، رباب، (1382) مقاله: هوش هیجانی، اینترنت.
12. حسینی حسین آبادی، فاطمه، (1383) درباره هوش هیجانی چه می دانید؟، روزنامه همشهری.
13. حکیم جوادی، منصور. اژه ای، جواد، (1383) بررسی رابطه کیفیت دلبستگی و هوش هیجانی در دانش آموزان تیزهوش و عادی، مجله روانشناسی.
14. خداپناهی، محمد کریم، (1385) انگیزش و هیجان، انتشارات سمت.
15. خشنودی فر، مهرنوش، (1384) هوش هیجانی و تعلیم و تربیت، فصلنامه نو اندیش، شماره چهارم.
16. دهشیری، غلامرضا، (1381) هنجاریابی پرسشنامه بهر هیجانی بار- اُن
    (EQ-l) در بین دانشجویان دانشگاه تهران و بررسی ساختار عاملی آن، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته سنجش و اندازه گیری، دانشگاه علامه طباطبایی.
17. دهشیری، غلامرضا، (1383) رابطه هوش هیجانی و مدیریت زمان با استرس شغلی معلمان مقطع متوسطه شهرستان یزد، مرکز تحقیقات آموزش و پرورش استان یزد.
18. ذراتی، ایران. رامین یزدی، امیر. آزاد فلاح، پرویز، (1385) بررسی رابطه هوش هیجانی با سبکهای دلبستگی، مجله روانشناسی.
19. رستمی، نادیا، (1384) بررسی رابطه وضعیت مذهبی هوش هیجانی در دانش آموزان مقطع پیش دانشگاهی شهر تهران در سال تحصیلی 84-1383. مجله روانشناسی.
20. رشتی، مریم، (1385) بررسی رابطه هوش هیجانی با محبوبیت اجتماعی در دانش آموزان دختر و پیش دانشگاهی ناحیه یک آموزش و پرورش یزد، پایان نامه کارشناسی.
21. رضوی، سید حسین، (1384) رابطه هوش هیجانی با رضایت شغلی معلمان زن و مرد، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته روانشناسی مشاوره، شهرستان شورای تحقیقات و آموزش و پرورش استان یزد.
22. رضوی ، سید حسین، (1384) بررسی رابطه هوش هیجانی با رضایت شغلی معلمان زن و مرد شهرستان یزد پایان نامه کارشناسی ارشد رشته روانشناسی مشاوره.
23. زارع، محسن، (1380) مطالعه سهم هوش هیجانی در موفقیت تحصیلی، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته روانشناسی بالینی انستیتو روانپزشکی.
24. سموعی، راحله، (1382) هنجاریابی پرسشنامه هوش هیجانی بار- اُن بر روی دانشجویان دانشگاه اصفهان، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته سنجش و اندازه گیری.
25. سیاروچی، ژوزف. فورگاس، ژوزف. مایر، جان، (1383) هوش عاطفی و زندگی روز‌مره، ترجمه: اصغر نوری امام زاده ای، حبیب الله نصیری. تهران، شهریار.
26. شاره، حسین. اصغر نژاد. یزدان دوست. طباطبایی (1385)بررسی ارتباط مولفه های هوش هیجانی در سبک فرار از منزل در دختران نوجوان مشهد، اینترنت.
27. شولتز، داون، (1378) نظریه های شخصیت، ترجمه: یوسف کریمی، فرهاد جمهری و همکاران، تهران انتشارات ارسباران.
28. عبدی، حمزه، (1384) مقاله هوش هیجانی نشریه ماهنامه آموزشی- تربیتی پیوند شماره 314.
29. فرجیان، علی محمد، ( 1375) نرم یابی مقیاس 3 آزمون هوش کتل در استان یزد، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته سنجش و اندازه گیری.
30. فرقدانی، آزاده، (1383) بررسی رابطه هوش هیجانی و سازگاری اجتماعی دانشجویان دختر و دوره کارشناسی دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه علامه طباطبایی.
31. قمرانی، امیر. جعفری، حمیدرضا، ( 1383) مقاله: درآمدی بر هوش هیجانی و نابینایی، اینترنت.
32. کاظمی، حسین، (1385) مقاله: نقش هوش هیجانی در موفقیتهای زندگی، ماهنامه آموزش تربیتی پیوند، شماره 318.
33. کدیور، پروین، (1379) روانشناسی تربیتی، تهران، انتشارات سمت.
34. کرتیس، آنتونی جی،(1382) روانشناسی سلامت، ترجمه: دکتر علی فتحی آشتیانی و هادی عظیمی آشتیانی.
35. کیا سالار، سعید، بی تا، اینترنت.
36. گلمن، دانیل، (1379) هوش عاطفی (چاپ اول)، ترجمه: حمید رضا بلوچ، تهران: جیحون.
37. گلمن، دانیل، (1380) هوش هیجانی، ترجمه: نسرین پارسا. تهران : رشد.
38. گنجی، حمزه، (1370) آزمونهای روانی، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی.
39. لواسانی، فتحعلی، (1383) مهارتهای زندگی ( جزوه چاپ نشده) معاونت امور فرهنگی و پیشگیری سازمان بهزیستی کشور، ماهنامه آموزشی- تربیتی پیوند شماره 318.
40. مارانی، مرضیه، (1382) هنجاریابی پرسشنامه ویژگیهای هوش عاطفی در بین دانشجویان و دانش آموزان دبیرستان شهر اصفهان، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته علوم تربیتی و روانشناسی.
41. مختاری پور، مرضیه، (1381) مدیریت و رهبری با هوش هیجانی، ماهنامه علمی آموزش در زمینه مدیریت (تدبیر) سال 16 شماره 165.
42. مقنی زاده، محمد حسن، (1381) ارتقاء فرهنگ مدرسه بنیادی برای اصلاح مدرسه، سال هجدهم شماره 3.
43. منصوری، بهزاد، (1380) هنجاریابی آزمون هوش هیجانی بار- اُن برای دانشجویان دوره کارشناسی ارشد دانشگاههای دولتی مستقر در شهر تهران پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی.
44. نگه دار، طیبه، (1385) بررسی رابطه هوش هیجانی و رضایت زناشویی در زوجین جوان استان یزد، پایان نامه کارشناسی.
45. نیک پور، ریحانه، (1383) مهارتهای زندگی آشنایی با برنامه آموزشی، انتشارات معاونت امور فرهنگی و پیگیری سازمان بهزیستی کشور.

• انگلیسی

1. Bar-On,R. (1997). Emotional Quotient Inventory (EQ-i): Technical manual.Multi- Health System.
2. Bar-On,R. (2000) Emotional and social intelligence: Insights from the Emotional Inventory (EQ-i). In R. Bar-On and J.D.A. Parker (Eds), Handbook of Emotional Francisco: Jossey- Bass.
3. Bar-On,R., Brown, J.M.Kirkcaldy, B.D.  & Thome, E.P. (2000). Emotional implications for occupational stress; An application of the Emotional Quotient Personality & Individual Differences, 28(6),1107-1118.
4. Bar-On,R. Parker J.D.A. (2000). Emotional Quotient Inventory: Youth Technical Manual. Toronto, Canada: Multi-Health System.
5. Bar-On,R. & Handley, R. (2003). The Bar-On EQ-360: Technical manual. Toronto, canada: Multi- Health System.
6. Bar-On,R. (2006). The Bar-On Model of emotional-social intelligence (ESI). Psicothema, 18, supl., 13-25.