آثار و پیامد‌های جنگ آمریکا و عراق و تأثیر آن بر اپک

در این تحقیق سعی شده به پیامدهای جنگ آمریکا و عراق و تأثیر آن برآینده اوپک با توجه به سئوال اصلی و سئوالات فرعی پرداخته شود. مساله تحقیق این است که آیا اوپک پس از حمله آمریکا به عراق نیز می‌تواند این وحدت و همگرایی را در بین اعضای خود حفظ نماید و یا اینکه با خروج عراق از اوپک یا عدم رعایت سهمیه عراق و یا دخالت آمریکا در تعیین سهمیه نفت عراق، تضعیف اوپک را شاهد خواهیم بود و آیا با ورود مصرف کنندگان انبوه جدید نفتی، معادلات نفتی به نفع کشورهای عضو اوپک رقم خواهد خورد. این تحقیق شامل هفت فصل می‌باشد:

فصل اول: طراحی پژوهش، فصل دوم: کلیات نظری، فصل سوم: تاریخچه و عملکرد اوپک، فصل چهارم: جایگاه عراق در اوپک و بحرانهای این کشور، فصل پنجم: وضعیت آمریکا در زمان حمله به عراق و دلایل آمریکا از حمله به عراق، فصل ششم: تحلیل و دیدگاه‌های اتحادیه‌ اروپا، اوپک و شاخصهای اقتصادی تولید جهانی نفت، فصل هفتم: جمع‌بندی و نتیجه‌گیری تحقیق.

نتایج تحقیق، مؤید فرضیه جانشین تحقیق است که جنگ آمریکا علیه عراق تأثیری بر روند فعلی اوپک برجای نگذاشته و این جنگ در راستای نظم نوین جهانی است و به همین منظور امنیت انرژی یکی از اهداف اصلی در این زمینه است و مسائل دیگری همچون هژمونی دلار در برابر یورو بدلیل گسترش معاملات نفتی با یورو و افزایش نرخ برابری آن در برابر دلار و همچنین بهبود شاخص‌های اقتصادی چین، اروپا و ژاپن در مقایسه با آمریکا، از دیگر اولویتهای جهانی قابل طرح آمریکا در حمله به عراق می‌باشد.

مقدمه

در قرن 21 توان مهار منابع انرژی یا خطوط انتقال آن تضمین ورود ثروت است و بدون تضمین جریان انرژی، امنیت ملی کشور‌ها تهدید خواهد شد. این موضوع تا آن حد مورد توجه قرار گرفته که اصطلاح «بازی بزرگ جدید» برای آن انتخاب شده است. در این بازی بزرگ هدف اصلی هر بازیگر مهار منابع یا راه‌های انتقال انرژی است.

برای اردوگاه غرب و در رأس آن آمریکا که تامین انرژی کشور را جزو منافع حیاتی اعلام کرده، وضع خاورمیانه و آینده آن بسیار خطرناک است. آمریکا و غرب یا باید شیوه‌ای همانند عراق (البته به شرط موفقیت در آینده) یعنی مهار نفتی را در اختیار بگیرند یا آن که راه مناسبی در همکاری با کشورهای دارای منابع عظیم نفتی پیدا کنند.[1]

بحران خاورمیانه و تحولات درونی کشورهای منطقه در جهتی نیست که غرب را به تامین انرژی خود امیدوار سازد. بنابراین موقعیت مناسبی در اختیار اوپک و بویژه کشورهای تولید کننده نفت در خلیج فارس و خاورمیانه قرار گرفته است تا بتوانند با اتخاذ یک راهبرد مشترک و با راهکارهای دیپلماتیک منافع خود را تضمین کنند. در غیر این صورت آمریکا و کشورهای غربی با روشهای گذشته خود که ریشه در استعمار دارد در پی تضمین منافع خود خواهند بود که عراق نمونه آن است؛ هر چند آینده عراق معلوم نیست تا چه حد به سود آمریکا و غرب تمام می‌شود یا به تقویت اوپک در جایگاه نظام جهانی. به همین جهت، پیامدهای، جنگ آمریکا و عراق و تأثیر آن برآینده اوپک، در این بررسی مورد تاکید قرار گرفته است تا زاویای از این مساله روشن شود.

بیش از یک و نیم سده از عمر صنعت نوین نفت سپری می‌گردد. نفت این سیاه ماده سیال ارزشمند، تمدن عظیم بشری سده بیستم را پی‌افکنده است، مناسبات جهانی تحت تأثیر نیروی نفت، ویژگیهای نوینی را در اختیار گرفته است. صنعت نفت سد و بندهای بین‌المللی را در هم در نوردیده و همکاریها و تعارضات جهانی را پدید آورده است.

از سویی بخش بزرگی از کانسارهای نفتی در ژرفنای خاک کشورهایی است که دانش فنی ضروری برای بهره‌برداری و استخراج تا مرحله بازاریابی را در اختیار ندارند و در سویی دیگر کشورهای صنعتی هستند که نفت، می‌تواند رشد اقتصادی آنها را شتاب بخشیده و دارندگان تکنولوژی نفت می‌باشند[2]، لیکن خود فاقد منابع نفتی لازم هستند.

پس از جنگ سرد و فروپاشی شوروی و متعاقب آن نظام دو قطبی، نظریه‌هایی مبنی بر سلطه آمریکا به عنوان کشور پیروز در نظام گذشته مطرح شد. از آنجائی که آمریکا یکی از کشورهای صنعتی فاقد منابع نفتی و نیازمند نفت می‌باشد و این ماده سیال به عنوان یکی از ابزارهای قدرت در هژمونی آمریکا به شمار می‌رود، لذا یکی از دلایل حمله آمریکا به عراق به عنوان دومین کشور صادر کننده نفت، مسأله نفت و هژمونی آمریکا باشد. از طرف دیگر چون اوپک سازمانی است که بر اساس همگرایی بوجود امده و عراق به عنوان یکی از بزرگترین اعضای آن به شمار می‌رود، از آنجائی که احتمال دارد حمله آمریکا به عراق بر این سازمان و همگرایی موجود در آن تأثیر گذارد، در نتیجه در این مبحث به سلطه آمریکا و همگرایی در درون اوپک پرداخته خواهد شد.

همگرایی

تقسیم جهان به دو منطقه انحصاری نفوذ در دوران جنگ سرد مانع از شکل‌گیری سازمان‌های کارآمد در ورای مرزبندی دو بلوک بود. لازم به ذکر است که در چنین شرایطی و در حالی که شکل‌گیری هر گونه سازمانی با مشکل مواجه می‌شد سازمان صادر کننده نفت (اوپک) بوجود آمد. اما از اواخر دهه 1980 به این سو موج جدیدی از گرایش به نهادها و سازمان‌های منطقه‌ای بوجود آمده است. مخاطرات امنیت ناشی از دوران انتقال از نظام دو قطبی از یک سو و لزوم اتخاذ تدابیر هماهنگ منطقه‌ای برای رویارویی با آثار گسترده جهانی شدن سرمایه و تجارت از سویی دیگر به پدیده قدیمی همگرایی بویژه همگرایی منطقه‌ای ابعاد جدیدی بخشیده است. نظریه پردازان، همگرایی را فرآیندی تعریف کرده‌اند که طی آن دولتها، واحدهای سیاسی مستقل و جداگانه‌ای را تشکیل می‌دهند که برای رسیدن به اهداف مشترک از اقتدار عالیه خود به نفع یک مرکز فوق ملی چشم پوشی کرده آنرا به سوی این مرکز هدایت می‌کنند. وضعیت نهایی روند

همگرایی، وحدت یا ادغام واحدهای سیاسی است که در این صورت نهاد سیاسی جایگزین شده به جای دولتهای مستقل دارای اقتدار برتر می‌شود.[3]

نتیجه‌گیری

شکل‌گیری اوپک در حدود نیم قرن قدمت دارد و در واقع پیدایش اوپک محصول همگرایی و واکنش کشورهای تولید کننده  نفت در مقابل منفعت طلبی و طمع ورزی کارتل‌های برگ نفتی کشورهای غربی بود. تجربه این مدت نشان می‌دهد که اوپک علی رغم هم فراز و نشیب‌ها ، اختلافات و اشتراکات همچنان توانسته است این همگرایی را با شدت و ضعف متفاوت بین اعضاء پیش برد.

از طرف دیگر اتحادیه اروپا، آمریکا و ژاپن در برابر اوپک، بر اساس همگرایی نسبی و منافع مشترک ،عرضه و تقاضای جهانی نفت را کنترل می‌کردند و از این طریق منتفع می شدند. ولی این انحصار در ابتدای قرن بیست و یکم با ورود مصرف کنندگان انبوه جدید نفتی همچون چین، هند، برزیل و کره جنوبی شکسته شد.

با توجه به مقدمه فوق ، مساله تحقیق این است که آیا اوپک پس از حمله آمریکا به عراق نیز می تواند این وحدت و همگرایی را در بین اعضای خود حفظ نماید و یا اینکه با خروج عراق از اوپک یا عدم رعایت سهمیه عراق و یا دخالت آمریکا در تعیین سهمیه نفت عراق، تضعیف اوپک را شاهد خواهیم بود و آیا با ورود مصرف‌کنندگان انبوه جدید نفتی ، معادلات نفتی را به نفع کشورهای تولید کننده نفتی رقم خواهد زد.

در این تحقیق سعی شد به پیامدهای جنگ آمریکا عراق و تأثیر آن بر آینده اوپک ، با توجه به سئوال اصلی و سئوالات فرعی پرداخته شود. همچنین تلاش شد تا در فصول مختلف به سئوالات فرعی پاسخ داده شود. تحقیق مذکور با این سوال اصلی شروع شد که جنگ آمریکا علیه عراق در مارس 2003 چه پیامدهای سیاسی- اقتصادی برآینده اوپک بر جای خواهد گذاشت». فرضیه اصلی عبارت بود از  جنگ آمریکا علیه عراق باعث تسلط آمریکا بر منابع نفتی عراق شده و بازتاب آن باعث تشدید اختلافات بین اعضای اوپک و در نهایت تضعیف اوپک خواهد شد. فرضیه‌های جانشین نیز حاوی این نکته می‌باشند که 1- جنگ آمریکا علیه عراق باعث اتحاد بیشتر بین اعضای اوپک خواهد شد و اوپک  نه تنها تضعیف نخواهد شد بلکه تقویت نیز می‌شود. 2- جنگ آمریکا علیه عراق تأثیر  بر روند فعلی اوپک بر جای نخواهد گذاشت این امر بیشتر بدنبال نظم نوین جهانی با تأکید بر امنیت انرژی است.

در فصل دوم به توضیح در مورد مباحث نظری تحقیق پرداخته شد که به مواردی همچون همگرایی، نظم نوین جهانی، هژمونی نفتی آمریکا و نظام تک قطبی متقارن و ارتباط آنها با سازمان اوپک و سیاستهای آمریکا اشاره گردید.

در فصل سوم، به اوپک و تشکیلات این سازمان از سال 1960 تاکنون و دلایل و تحولات موثر بر این سازمان در مقابله با بحرانهای نفتی و منطقه‌ای ، نوسانات قیمت نفت و نظام سهمیه‌بندی پرداخته شده است.

فصل چهارم حاوی مطالبی در زمینه پیشینه تاریخی و جغرافیایی عراق، تاریخ نفت عراق، بحرانهای مهم عراق و رابطه آمریکا در زمان بحرانهای عراق می‌باشد.

فصل پنجم نیز به وضعیت آمریکا در زمان حمله به عراق، دلایل داخلی ، منطقه‌ای و خارجی آن اختصاص دارد. مهمترین اهداف و دلایل داخلی آمریکا عبارتند از : 1- بهبود شاخص های اقتصادی آمریکا 2- تقویت شرکتهای اقتصادی و تجاری آمریکا در بخش نفت و اسلحه . اهداف منطقه‌ای آمریکا در خاورمیانه شامل: 1- طرح خاورمیانه بزرگ و نهادینه کردن حضور آمریکا در منطقه 2- دسترسی به نفت ارزان منطقه و احیای تسلط بر بازار نفت منطقه.  اهداف و دلایل جهانی آمریکا عبارتند از: 1- حفظ هژمونی و برتری دلار در مقابل یورو 2- امنیت انرژی 3- رقابت اقتصادی با اروپا، چین، ژاپن و روسیه. در جمع‌بندی این فصل اشاره شده است که آمریکا ضمن توجه به دلایل داخلی و منطقه ای، بیشتر بر اهداف جهانی در حمله آمریکا به عراق تأکید داشته است.

در  فصل ششم تحقیق به تحلیل دیدگاه‌های اتحادیه اروپا در باره حمله آمریکا به عراق و قطعنامه 1441 پرداخته شده است.

در این فصل نخست به ادله موافقان حمله آمریکا به عراق اشاره می کند که طرفدارانی همچون انگلیس، اسپانیا، ایتالیا، پرتغال، دانمارک، چک ، لهستان و مجارستان دارد و بر این باور هستند که امنیت جهانی، در گرو خلع سلاح کامل عراق و تغییر نظام قدرت در این کشور می باشد. در صورتی که مخالفان حمله آمریکا به عراق اعتقاد  دارند که هر گونه تصمیم‌گیری و اقدام درباره عراق می‌بایست در چارچوب سازمان ملل صورت گیرد و به همین جهت مناقشات وسیعی بین این دو گروه از کشورهای اروپایی در می‌گیرد. کشورهای همچون فرانسه ، آلمان، روسیه، بلژیک، لوگزامبورگ ، یونان، و اطریش در گروه مخالفان قرار می‌گیرند و بالاخره گروه سومی که شامل ایرلند، سوئد و فنلاند می‌باشند که با اتخاذ موضع میانه ، نوعی سیاست بی طرفی را در پیش گرفتند. جالب اینکه پس از تصرف عراق توسط آمریکا، این مناقشات به سمت همگرایی میل پیدا می‌کند و همه کشورهای اتحادیه اروپا، روسیه و اروپای شرقی سابق تلاش می‌کنند سیاست واحدی را در قبال عراق اتخاذ نمایند و با پذیرش جایگاه سازمان ملل ، سهمی را در بازسازی اداری ، سیاسی و اقتصادی عراق بیابند.

در ادامه فصل  به مساله آینده اوپک در صورت حضور یا عدم حضور عراق در اوپک اشاره شد و در نهایت تحلیل اقتصادی نفت جهانی طی یک دهه 1994 تا 2004 انجام گرفت و نتایج حاصله  در این بخش نشان داد که کشورهای غربی از طریق تولیدات داخلی و ابزار مصر ف در صدد کنترل تولیدات  و بهای جهانی نفت می‌باشند و تلاش می‌نمایند از طریق ذخیره سازی و یا مکانیسم های مصرف، قدرت ابتکار عمل کشورهای تولید کننده نفت بویژه در زمان بحران (11 سپتامبر، آسیای جنوب شرقی) را کنترل نماید و از طرفی کشورهای تولید کننده نفت نیز از طریق سهمیه بندی و کنترل عرضه بدنبال اهداف خودشان هستند. مرور و جمع‌بندی آمارها و شاخص‌های اقتصادی طی این دهه نشان می‌دهد که ورود مصرف‌کنندگان جدید، کاهش تولیدات داخلی نفتی کشورهای غربی و تقلیل حجم  ذخایر نفتی این کشورها و رعایت نظام سهمیه‌ها کشورهای اوپک، می تواند شرایط را به نفع کشورهای عضو اوپک تغییر دهد. حضور آمریکا در منطقه خلیج فارس بدنبال امنیت انرژی ، بازیابی قدرت اقتصادی از طریق هژمونی نظامی ( در رقابت با کشورهای اتحادیه اروپا، ژاپن ، چین و روسیه) و گسترش  بازار خاورمیانه و بالاخره حفظ هژمونی و برتری دلار در مقابل یورو در معاملات نفتی اوپک بوده است. زیرا در نهایت تسلط هژمونی آمریکا در منطقه خاورمیانه حتی در صورت افزایش قیمت نفت با دلارهای آمریکایی بصورت سپرده بانکی، خرید اسلحه، حضور گسترده‌تر شرکتهای آمریکایی و غربی و بالاخره فروش محصولات مصرفی خاورمیانه نصیب آمریکا و دیگر کشورهای غربی می شود. البته اگر آمریکا همچنان به روند بی‌برنامه و لجام گسیخته خود ادامه دهد، دلار نیز به سرنوشتی مانند: سترلینگ دچار خواهد شد. با این تفاوت که در آینده، فقط یک واحد پولی مثل یورو نیست که جای دلار ر ا می‌گیرد. بلکه جهان شاهد یک سیستم چند ارزش شامل دلار، یورو، ین و یا حتی  یوان خواهد بود که این به معنای سقوط شدید سهم بلند مدت دلار از ذخایر بانکهای مرکزی خواهد بود.[4]

[1]– سید رسول موسوی، «قدرت نفت» همشهری- دیپلماتیک، ش24، 18/3/83، ص 2.

[2]– ناصر فرشاد گهر، «بررسی قدرت اوپک در سیاست جهانی نفت»، «پژوهشکده علوم دفاعی استراتژیک، بهار 1376، ص 9.

[3]– جیمز دوئرتی، رابرت فالتزگراف،«نظریه‌های متعارض در روابط بین‌الملل»، ترجمه علیرضا طیب و وحید بزرگی، نشر قومس، سال 76، ص 680.

[4]– سید حین علوی لنگرودی، همان ، ص 15.

طرح مسأله

عراق به سبب در اختیار داشتن 112 میلیارد شبکه ذخیره نفت خام، به عنوان دومین کشور جهان از لحاظ ذخایر نفتی[1] می‌تواند نقش تعیین کننده‌ای را در آینده اوپک و معادلات نفتی جهان داشته باشد و همین مسأله، بهانه ایالات متحده پس از تصرف عراق بود و با طراح اینکه سهمیه در نظر گرفته شده برای عراق در اوپک (2 درصد نفت جهان)[2] به هیچ وجه برازنده عراق نیست، بذر جدایی و تفرقه را در بین عراق با سایر اعضای اوپک بیفکند. تا حدی که بوش و چنی تصور می‌کردند که ذخایر نفتی عراق در کمترین مدت ممکن می‌تواند بازارهای جهان را اشباع کند و قیمت نفت خام را به شبکه‌ای 15 دلار برساند.[3]

سئوال اصلی

جنگ آمریکا علیه عراق در مارس 2003 چه پیامد‌های سیاسی ـ اقتصادی بر آینده اوپک بر جای خواهد گذاشت.

سئوالات فرعی

• اهداف و ساختار اوپک چیست؟
• رابطه آمریکا و عراق پس از تشکیل اوپک چگونه بوده است؟
• دلایل حمله آمریکا به عراق چه بود؟
• آیاعراق به تنهایی می‌تواند جایگزین مناسبی برای تأمین نیازهای نفتی آمریکا باشد.

فرضیه اصلی

جنگ آمریکا علیه عراق باعث تسلط آمریکا بر منابع نفتی عراق شده و بازتاب آن باعث تشدید اختلافات بین اعضای اوپک و در نتیجه تضعیف اوپک خواهد شد.

فرضیه‌های جانشین

• – جنگ آمریکا علیه عراق باعث اتحاد بیشتر اعضای اوپک خواهد شد و اوپک نه تنها تضعیف نخواهد شد بلکه تقویت نیز می‌شود.
• – جنگ آمریکا علیه عراق تأثیری بر روند فعلی اوپک برجای نخواهد گذاشت و این امر بیشتر بدنبال نظم نوین جهانی با تأکید بر امنیت انرژی است.

متغیرهای دخیل

1. قیمت تولید و مصرف نفت جهان
2. ذخایر و تولید نفت اوپک
3. تولید، مصرف و ذخایر نفتی کشور عراق
4. بحرانهای مؤثر بر قیمت نفت
5. جنگ آمریکا علیه عراق
6. آینده اوپک

پیشینه تحقیق

مروری بر تحقیقات و مطالعات پیشین،  به شناخت دقیقتر ابعاد مسأله تحقیق کمک می‌نماید و از این رو می‌توان دیدگاه‌ها و یافته‌هایی که در زمینه تحقیق وجود دارد، شناسائی نمائیم و بر این اساس به دنبال گردآوری اطلاعات و تولید یافته‌های نوینی باشیم که تاکنون در مورد آنها کاری صورت نگرفته و اطلاعاتی درباره آن وجود ندارد.

با این مقدمه لیست منابع موجود در زمینه پیامدهای جنگ آمریکا علیه عراق (2003) و تأثیر آن برآینده اوپک را می‌توان در 5 گروه طبقه‌بندی کرد:

1. تحقیقات و بررسیهای آکادمیک اعم از بحثهای نظری و کاربردی.
2. پایان نامه‌های تحصیلی
3. کتب: هیچ کاری منطبق با عنوان تحقیق انجام نشده است.
4. مقالات

روش تحقیق

با توجه به اینکه تحقیق حاضر از مطالب موجود در مقالات، اخبار، کتب و اینترنت بدست آمده است، لذا تحقیق موجود توصیفی ـ تحلیلی و همچنین کتابخانه‌ای می‌باشد.

هدف تحقیق:

در مجموع  هدف‌های این تحقیق شامل دو دسته از اهداف می‌شود یک دسته از اهداف به مشارکت و تولید دانش علمی باز می‌گردد و دسته دیگر با نیازهای کاربردی و دستگا‌ه‌های اجرایی در ارتباط است (از آنجائی که ایران به عنوان یکی از اعضای اصلی اوپک به شمار می‌رود، بررسی‌های فوق می‌تواند قابل بهره‌برداری برای مجریان و سیاستگذاران نفتی کشورمان باشد)، که در این تحقیق هر دو مورد مطمح  نظر قرار می‌گیرد.

الف‌ـ هدف کلی

هدف کلی این است که در این تحقیق به پیامدهای جنگ آمریکا علیه عراق (2003) و تأثیر آن بر آینده اوپک پرداخته شود.

ب‌ـ اهداف جزئی

• بررسی و شناخت زمینه‌ها و علل حمله آمریکا به عراق و تأثیر آن بر اوپک.
• بررسی و شناخت عوامل مؤثر ناشی از حمله آمریکا به عراق بر روابط بین اعضای اوپک و جایگاه اوپک در بازار نفت جهانی.
• شناخت اثرات و پیامد‌های ناشی از حمله آمریکا به عراق بر تثبیت نرخ جهانی دلار در مقایسه با یورو.

قلمرو تحقیق

تحقیق حاضر به بررسی عملکرد آمریکا در عراق پرداخته و همچنین موقعیت اوپک و اعضای آن را بررسی خواهد کرد. بنابراین قلمروی تحقیق در حوزه عراق ـ آمریکا و تا حدودی حوزه خاورمیانه پس از یازده سپتامبر خواهد بود.

انگیزه و ضرورت تحقیق

با توجه به اینکه اوپک در جهت تحولات ناشی از جنگ آمریکا قرار خواهد داشت و پیامد‌های جنگ متوجه این سازمان می‌باشد. لذا بررسی این پیامدها که قطعاً بر سیاستگذاری‌های نفتی خاورمیانه تأثیرگذار است، حایز اهمیت خواهد بود.

موانع و تنگناهای تحقیق

با توجه به جدید بودن موضوع «پیامدهای جنگ آمریکا علیه عراق و تأثیر آن بر آینده اوپک» می‌توان مشکلات اساسی تحقیق را در سه گروه اصلی گنجاند.

1. عدم دسترسی آسان به منابع و تحقیقات معتبر در ارتباط با موضوع تحقیق.
2. فقدان پیشینه مطالعات و تحقیقات معتبر در ارتباط با موضوع تحقیق بطوری‌ که تاکنون هیچ پژوهشی به صورت خاص در ارتباط با موضوع تحقیق در ایران تدوین نگردیده است.
3. عدم دسترسی آسان به اطلاعات، آمار و کمیت‌های مورد نیاز این تحقیق توسط دستگاه‌های اجرایی مطلع در زمینه بررسی.

[1]– سیاوش دریابار، «بوش نفت نمی‌خواهد»، صبح و اقتصاد، ش 78، 2/2/93، ص10.

[2]– «لقمه چرب (نفت آمریکا، نفت عراق و اوپک»، همشهری، سال دوم، ش 283/3031، 4/2/83، ص 13.

[3]– سیاوش دریابار همان.

فصل اول: طراحی پژوهش

• مقدمه – 1

• طرح مسأله – 2
  • 2-1- سئوال اصلی – 3
    • 1-2-1- سئوال فرعی – 3
  • 3-1- فرضیه اصلی – 4
    • 1-3-1- فرضیه جانشین – 4
  • 4-1- متغیرهای دخیل – 4
  • 5-1- تعریف عملیاتی مفاهیم – 4
  • 6-1- پیشینه تحقیق – 5
  • 7-1- روش تحقیق – 9
  • 8-1- هدف تحقیق – 10
    • 1-8-1- هدف کلی – 10
    • 2-8-1- هدف جزیی – 10
  • 9-1- قلمرو تحقیق – 10
  • 10-1- انگیزه و ضرورت تحقیق – 11

• 11-1- موانع و تنگناهای تحقیق – 11
• 12-1- سازماندهی تحقیق – 11

فصل دوم: کلیات نظری

• مقدمه نظری – 14
• 1-2- همگرایی – 15
  • 1-1-2 – عوامل همگرایی اوپک – 20
• 2-2- نظام تک قطبی متقارن – 22
• 3-2- دکترین بوش، نظم نوین جهانی – 26
• 4-2- نظریه هژمونی و کاربرد آن در منطقه خاورمیانه – 28
  • 1-4-2- اهداف هژمونیک آمریکا – 29
  • 2-4-2- هژمونی نفتی آمریکا – 29

فصل سوم : تاریخچه و عملکرد اوپک

• 1-3- چگونگی شکل‌گیری اوپک – 32
• 2-3- اهداف و برنامه‌های اوپک – 33
• 3-3- اعضای اوپک – 35
• 4-3- ساختار و ارکان اوپک – 36
  • 1-4-3- کنفرانس – 36

• 2-4-3- هیئت عامل – 38
• 3-4-3- دبیرخانه – 38
• 4-4-3- دبیر کل – 39

• 5-3- تحولات اوپک از زمان تشکیل – 40
• 6-3- آژانس بین‌الملل انرژی و نقش آن در کاهش قدرت اوپک – 42
• 7-3- جنگ عراق علیه ایران و تأثیر آن بر اوپک – 45
• 8-3- جنگ عراق علیه کویت و اوپک – 47
• 9-3- حمله آمریکا به عراق (2003) – 51
• 10-3- جمع‌بندی تحولات اوپک – 53
• 11-3- نوسانات نظام سهمیه بندی اوپک – 53

فصل چهارم: تحولات عراق

• 1-4- پیشینه تاریخی و جغرافیایی عراق – 69
• 2-4- تاریخچه نفت و عراق – 71
• 3-4- بحرانهای عراق در حوزه خلیج فارس – 74
  • 1-3-4- جنگ عراق علیه ایران و تأثیر آن بر نفت عراق – 74
  • 2-3-4- جنگ عراق علیه کویت – 76
  • 3-3-4- جنگ آمریکا علیه عراق – 78

فصل پنجم: اهداف آمریکا در عراق

• 1-5- آمریکا و خلیج فارس – 80
• 2-5- رابطه ایالات متحده در جنگ عراق علیه ایران – 82
• 3-5- جنگ عراق علیه کویت و نقش ایالات متحده آمریکا – 85
• 4-5- حمله آمریکا به عراق یک گزینه با چندین هدف – 87
• 5-5- افزایش وابستگی آمریکا به نفت – 90
• 6-5- دلایل و اهداف آمریکا از جنگ – 92
  • 1-6-5- شرایط اقتصادی آمریکا در بروز جنگ – 93
  • 2-6-5- اهداف و دلایل داخلی آمریکا – 94
  • 3-6-5- اهداف و دلایل منطقه‌ای آمریکا – 96
  • 4-6-5- اهداف و دلایل جهانی آمریکا – 99

فصل ششم: دیدگاه‌ها و تحلیل‌ها درباره حمله به عراق و آینده اوپک

• 1-6- اتحادیه اروپا و بحران عراق – 104
  • 1-1-6- موافقان حمله به عراق – 105
  • 2-1-6- مخالفان حمله به عراق – 106
• 2-6- قطعنامه 1441 و دیدگاه‌های موافق و مخالف حمله به عراق – 109
  • 1-2-6- ادله موافقان حمله آمریکا به عراق – 110
  • 2-2-6- ادله مخالفان حمله آمریکا به عراق – 111

• 3-6- آینده اوپک با حضور یا عدم حضور عراق – 113
  • 1-3-6- اگر عراق در اوپک بماند – 113
  • 2-3-6- اگر عراق از اوپک خارج شود – 114
• 4-6- تحلیل‌های اقتصادی عرضه و تقاضای جهانی نفت – 117
  • 1-4-6 – شاخص‌های کمی عرضه و تقاضای جهانی نفت – 117
  • 2-4-6- تحلیل اقتصادی آمارهای 10 ساله نفت جهان – 120

فصل هفتم

• نتیجه‌گیری – 126
• منابع و مأخذ – 132
• پیوست‌‌ها و ضمائم – 141
  • روزشمار اوپک از 2003 تا پایان 2004 میلادی
  • پیش‌بینی تولید کشورهای غیر اوپک
  • نمودار تحولات قیمت نفت
  • گزارش آماری انرژی جهان در سال 2005

فهرست جداول و نمودارها

• جدول شماره یک – میزان تولید نفت جهانی برحسب مناطق جغرافیایی – 58
• جدول شماره2- تقاضا و عرضه نفت جهان – 59
• جدول شماره3- سقف سهمیه تولیدی کشور‌های عضو اوپک – 60
• جدول شماره4- ذخایر اثبات شده نفت اوپک – 62
• نمودار شماره یک- ظرفیت تولید نفت تا سال 2020 – 63
• جدول شماره 5- سناریوهای مختلف پیش‌بینی ظرفیت تولید اوپک در سال 2010 – 64
• جدول شماره6- موازنه عرضه و تقاضای نفت در سال 2010 – 65
• جدول شماره7- ذخایر اثبات شده نفت عراق – 65
• جدول شماره8- تولیدات نفت خام عراق – 66
• جدول شماره9- میزان تولید نفت آمریکا – 67
• جدول شماره10- میزان مصرف نفت آمریکا – 67
• جدول شماره11- میزان واردات نفت خام آمریکا – 68
• جدول شماره12- میزان مصرف نفت جهان – 117
• جدول شماره13- میزان واردات نفت جهان – 118
• جدول شماره14- میزان تولیدات نفت جهان – 118
• جدول شماره15- تحولات قیمت‌های نفت – 119
• جدول شماره 16- میزان ذخایر نفتی جهان – 119
• جدول شماره17- جدول برهم کنش تولید، مصرف، واردات و قیمت نفت جهان – 120
• نمودار شماره دو- برآیند تقاطعی تولید، مصرف، واردات بر قیمت نفت جهان

منابع

1. امامی،‌ محمد علی، عوامل تأثیرگذار خارجی در خلیج فارس، تهران: وزارت امور خارجه ، مرکز چاپ و انتشارات، 1382.
2. آقایی سید داوود، نقش و جایگاه شورای امنیت و نظم نوین جهانی، تهران: انتشارات پیک فرهنگ ، 1375.
3. بیدگلی، علی،‌ تاریخ سیاسی و اقتصادی عراق،‌ تهران: مؤسسه مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل، 1368.
4. بورونو، نفت و سیاست ایالات متحد،‌ در خاورمیانه نزدیک و میانه، ترجمه ماشاءالله ربیع زاده، تهران: میر (گوتنبرگ)،‌ فروردین 1364.
5. بلک ول ، جیمز و دیگران، صاعقه در صحرا (استراتژی و تاکتیکهای جنگ خلیج فارس)،‌ ترجمه حمید فرهادی نیا، هوشمند نامور تهران، تهرانی: انتشارات اطلاعات، 1372.
6. خلعت بری، فیرزه،‌ مبانی اقتصاد نفت، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1373.
7. دوئرتی، جیمز؛ فالتزگراف، رابرت، نظریه‌های متعارض در روابط بین‌الملل، تهران: نشر قوس، سال 76.
8. دهشیار، حسین، سیاست خارجی آمریکا و هژمونی، تهران: نشر علم، پائیز 71.
9. رضوی، حشمت الله، اوپک و سیاست  نفتی جمهوری اسلامی، ایران، تهران: انتشارت چاپخش، 1380.
10. ریتر، اسکات ؛ پیت، ویلیام ریور، جنگ علیه عراق (آنچه نمی‌خواهند شما بدانید)،‌ ترجمه نوید هاشمی طباء، تهران: انتشارات غزال، 1382.
11. رحمانی، نژاد، تاریخ اوپک، تهران: انتشارات فرانگین، 1353.
12. سیف زاده، حسین، روشندل، جلیل، تعارضات ساختاری در منطقه خلیج فارس، تهران: مرکز پژوهشهای علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه ،‌ 1379.
13. سریر،‌ محمد؛ هاشمی، مرتضی ، اوپک و دیدگاههای آینده، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه،‌ 1369.
14. طلوعی، محمود، بازی قدرت جنگ نفت در خاورمیانه، تهران: نشر علم، پائیر 71.
15. طرفی، عباس ، جنگ و نفت،‌ تهران: انتشارات خاتم،‌ 1380.
16. فرشاد گهر، ناصر، بررسی قدرت اوپک در سیاست جهانی نفت،‌ تهران: پژوهشکده علوم دفاعی استراتژیک، بهار 1374.
17. کاظمی: سید علی اصغر،‌ نظریه‌های همگرایی در روابط بین‌الملل «تجربه سوم» ، تهران : نشر قومس، سال 70.
18. مدیر قمی،‌ رضا، و دیگران،‌ اوپک،‌ موقعیت و دیدگاهها، تهران: انتشارات کویر، 1380.
19. همتی، عبدالناصر، اقتصاد نفت، تهران: انتشارات سروش، 1374.
20. یرگین، دانیل، نفت، پول، قدرت،‌‌ ترجمه منوچهر غیبی ارطه‌ای،‌ جلد دوم، تهران: انتشارات روابط عمومی شرکت ملی نفت ایران، بهار 1374.
21. یوسفی، ابراهیم،‌ ژئوپلیتیک و سیاست خارجی عراق،‌‌ تهران: سال 75-74.
22. نشریات و مجلات فارسی:
23. امینیان، بهادر، آمریکا و طرح خاورمیانه بزرگ، اهداف، ابزار و مشکلات،‌ فصلنامه سیاست دفاعی،‌ سال 12،‌ شماره 84، پائیز 82.
24. امین شکروی،‌ علی اصغر، نفت عراق،‌ نوسانات قیمت نفت و سازمان اوپک بعد از جنگ خلیج فارس،‌ دیدگاهها و تحلیلها، شماره 171، سال 1382.
25. استقامت، فاطمه،‌ اوپک (سازمان کشورهای صادر کننده نفت) ، تهران، وزارت امور خارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی ، 1383.
26. اوپک و فروپاشی، گسترش صنعت،‌ سال 14، شماره 647، فروردین 82.
27. اتحادیه اروپا و بحران عراق، فصلنامه سیاست خارجی ویژه عراق، سال 18، زمستان 83.
28. باقرپور اردکانی، عباس، بررسی مشروعیت حمله نظامی آمریکا به عراق در پرتو قطعنامه 1441 شورای امنیت، گزیده تحولات جهان، شماره 13، فروردین 82.
29. بشارتی، محمد علی، آینده عراق، راهبرد، مرکز تحقیقات استراتژیک، شماره 28، تابستان 82.
30. بررسی تحولات عراق و نقش آن در بازار جهانی نفت، تحولات بازار نفت، مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی، شماره 47 ، 1379.
31. پایور،‌ منوچهر،‌ تهاجم به عراق علل و پیامدها، فصلنامه مطالعات خاورمیانه، سال 10 شماره 2، تابستان 82.
32. پرس و گوی سیاست و انرژی با دکتر غنیمی فر، همشهری دیپلماتیک، شماره 24، مهر 1383.
33. حیدری،‌ محمد، ایران و عراق پس از اشغال، ایران، شماره 2636، 1/8/82.
34. حاجی یوسفی،‌ امیرمحمد، اوپک در عصر جهانی شدن اقتصاد، فصلنامه سیاست خارجی، ش 3، پائیز 1379.
35. حاجی یوسفی، امیر محمد، پیامدهای منطقه‌ای حمله آمریکا به عراق به تأکید بر ایران، برداشت اول،‌ سال 2، ویژه نامه شماره 2، 1383.
36. خرمی مقدم، جواد، دموکراسی در خدمت منافع امریکا (گفتگو با عمادالدین باقی)، ایران ، شماره 34/3067 ، 2/3/82.
37. دریابار،‌ سیاوش، بوش نفت نمی‌خواهد، صبح و اقتصاد،‌ شماره 78، 2/2/83.
38. دهقانی، رضا، قطعنامه 1441، آخرین انتخاب صدام، گزیده، تحولات جهان، شماره 105، دی 1381.
39. رضایی نصیر، غلامرضا، بازسازی گهواره تمدن، همشهری، شماره 286/3035، 28/2/1382.
40. روحانی، حسن، مفهوم جدید حاکمیت ملی یا فرسایش حاکمیتها و سیاستهای آمریکا در بحران عراق، راهبرد، شماره 28، تابستان 82.
41. سریع القلم، محمود، خاورمیانه تغییر می‌کند، ایران ، سال نهم، شماره 2642 ،‌ 27/8/82.
42. سیف، احمد، هژمونی دلار، یورو، و علل واقعی یورش آمریکا به عراق، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره 9 و 10- خرداد و تیر 1382.
43. ساختار و ارکان اوپک، ابرار اقتصادی، شماره 1567 ، 18/9/82.
44. شیرغلامی ، خلیل، بحران عراق، دگرگونی در روابط فراآتلانتیک، دیدگاهها و تحلیها، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، شماره 169، سال 1382.
45. صفدری، حسین، نفت و معادلات خاورمیانه، همشهری دیپلماتیک، شماره 24، 8/7/83.
46. صدری، محمد، اقتصاد جهان پس از 11 سپتامبر ، همشهری دیپلماتیک (ویژ نامه 11 سپتامبر ، شهریور 84.
47. طلایی، محسن، بررسی ساختار قدرت در شرایط کنونی در روابط‌ بین‌المللی، اطلاعات، شماره 22846، 12/5/82.
48. غنیمی فر، حجت الله، نفت و امنیت خلیج فارس، ماهنامه نفت و امنیت خلیج فارس، شماره 3، فرودین 84.
49. فرشاد گهر، ناصر، اوپک در برابر دیگر بازیگران جهانی نفت، فصلنامه مطالعات خاورمیانه، شماره 20، تابستان 1378.
50. فرشاد گهر، ناصر،‌ شناسایی و تقویت عوامل همگرایی کشورهای درون و بیرون اوپک، فصلنامه مطالعات خاورمیانه، شماره 40، زمستان 1379.
51. قاسم زاده، ابوالقاسم، ثبات یا بی‌ثباتی، اطلاعات، شماره 22797، 28/3/82.
52. کلر، مایکل، دستیابی به نفت جهان یا مهار چین، ترجمه پویا صدرات،‌ همشهری- دیپلماتیک، شماره 17، 11/5/83.
53. کامل، سید روح‌الله، تبیین نگرش امنیتی و اهداف چهار گانه هژمونی امریکا در عراق، راهبرد، شماره 29، 1383.
54. کاسترز، پیتر، اندیشه‌های امریکا از جنگ،‌ اقتصاد سیاسی جنگ طراحی شده امریکا علیه عراق، ترجمه حسین معین آبادی، برداشت اول، سال دوم، ویژه نامه شماره 2، 1383.
55. کاهش تولید و افزایش درآمدهای نفتی اوپک، نفت و اقتصاد، شماره 150، مرداد 1372.
56. گوهری مقدم، ابوذر،‌ سیاست خارجی بوش، تداوم یا تغییر، همشهری- دیپلماتیک، شماره 83، 13/11/83.
57. لنگرودی، سید حسین علوی، آینده دلار، دنیای بانکداری، تهران ، بانک صادرات ایران، شماره 198، 31/2/1384.
58. لقمه چرب (نفت آمریکا، نفت عراق و اوپک)، همشهری، سال دوم. شماره 283/3031، 4/2/83.
59. مجتهد زاده، پیروز، جهان سیاسی در سالی که گذشت، اطلاعات سیاسی- اقتصادی،‌ شماره 188-187، فروردین و اردیبهشت 83.
60. مجتهد زاده، پیروز، جنگ آمریکا- عراق (مشکلات ژئواستراتژیک امریکا در نظام تک قطبی)، نگاه، شماره 33، 1382.
61. موسوی، میر طیب، حمله آمریکا به افغانستان و مسائل داخلی ایالات متحده، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، سال 16، شماره 10-9 .
62. مستکین، عبدالمهدی، بوش بوی نفت می‌دهد، همشهری- دیپلماتیک، شماره 24، 18/7/83.
63. محمدی، فرهاد، امنیت ملی ایران و ایفای نقش مؤثردر اوپک با حضور عراق، صبح و اقتصاد، سال اول، شماره 71، 1383.
64. موسوی، سید رسول، قدرت نفت، همشهری دیپلماتیک، شماره 24، 18/7/83.
65. هدفهای اقتصادی امریکا در خاورمیانه ، همشهری، تاریخ     4/3/84.
66. هرد، جفری، نفت خاورمیانه، یا رهبری اقتصاد جهان، ترجمه حسن مرادی، مشعل، سال نهم، شماره 247، 2/3/1382.

کتب و نشریات انگلیسی

1. Jash BullBerg. H.J. H, us international oilpolicy, Energy policy, june, 1998.
2. J. AL. Chalabi, Fadhil, Opec at the Crossroads, (Oxford): pergamon press, 1998.

پایان نامه

1. علوی، سید محمد رضا، تحول نقش اوپک در آستانه قرن بیست و یکم و تأثیر آن بر روند قیمت گذاری نفت در عرصه بین‌المللی، تهران،‌ سال 78-77.
2. مهینی حسن زاده، رضا، عوامل همگرایی و واگرایی در سازمان کنفرانس اسلامی، سال 78-77.
3. نجابت، علیرضا، بررسی نقش ایالات متحده امریکا در بروز بحران دوم خلیج فارس و پیامدهای آن، بهار 80 .

گزارش های تحقیقی سازمانی

1. برکشلی، فریدون، اوپک و بحرانهای نفتی، تهران: مؤسسه مطالعات انرژی، 1376.
2. عملکرد وآینده اوپک و منافع جمهوری اسلامی ایران، تهران: مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی، سال 1382.
3. فروغی، داریوش، عرضه وتقاضای قیمت نفت تا 2010، تهران: مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی ، 1376.
4. مروری بر اهم فعالیتهای وزارت نفت 1382- 1376 ، نفت و توسعه‌ 4، تهران: اداره کل روابط عمومی وزارت نفت، پائیز 1383.

متفرقه

1. آقایی، سید داوود، جزوه درسی، 1381.

سایت های اینترنتی فارسی

1. دولاگری،  پل ماری، سرگذشت اختلافهای فرانسه و آمریکا. ترجمه زمان رضاخانی، سایت بنیاد اندیشه اسلامی، ژوئن 2004.
2. محمدی، اسماعیل، سه هدف سیاسی و اقتصادی امریکا در جنگ با عراق، سایت بنیاد اندیشه اسلامی، ژوئن 2004.

سایت های اینترنتی به زبان انگلیسی

1. Bush’s Deep Reasons for war on Iraq: Oil, Petrodollas, and the opec Euro question, into www. Ist- socrates. Berkeley. Edu/ pdscott/iraq. Html. 2005/01/20.
2. int. www. BP. Amco.org
3. OPEC. Int. www. Eia. Doe. Gov/emeu/ cabs/ opec. Html, january 2005.
4. Raphaeli , Nimrod, The war in Iraq and Future of opec, int, www,Memri. De. 2003/4/1.
5. The unstated us Goal of preserving Dollar hegemony over the global oil Market, int, www. Ist, socrates. Berkeley, edu, pdscott, iraq, html. 2005/1/20.

سایت های اینترنتی به زبان آلمانی

1. Busch planten einen “regime wechsel “im Irak schon Vor zwei jahren, int, www. bga. de.
2. Die Bedeutung des Irak- krieges, int. www. bga.de
3. Galtung, Johan; Fisher, Dietrich, Keinen kriegim Irak, int. www. Transcend. Org
4. Hippler, Jochen, Der weg in dem krieg, int, www. Irak. de.
5. sweezy, Paul; Magdoff, Harry, u.s.w, Die imprialen Ambitionen der U.S.A und der Irak, int, www. Eia, doe, gov, februer 2003.
6. Zur Rolle des ols im konflikt zwischen den U.S.A and dem Irak, int, www. Klaschinkow. Info, 2003. 2.24.