قلمزنی و هنر فلزکاری – مراحل و شیوه های انجام کار با فلز و قلم

صنایع دستی ایران بخصوص هنر فلزکاری که مورد گفتگوی ماست، تجلیگاه سنن، آداب و رسوم قوم ایرانی است. گرچه در متن تاریخ ایران به هنر، بویژه هنر فلزکاری، توجه زیادی نشده است و بدین لحاظ چهره‌های بسیاری از هنرمندان بخصوص فلزکاران را غبار فراموشی فراگرفته است، اما شاهکارهای بجا مانده گواهی پرمعنی از اندیشمندی و سختکوشی آنان در آفرینش هنرهای ارزنده ایرانی است.

هدف تاریخ هنر عبارت است از شناخت و ارزیابی هنر، از هر زمان و مکانی که آمده باشد و با هر دستی که ساخته شده باشد در خارج از عرصه فرهنگ، دو اصطلاح هنر و تاریخ این چنین تنگاتنگ در کنار یکدیگر قرار نمی‌گیرند. مردم غالباً تاریخ را سند و تفسیر کارهای گذشته انسان و هنر را- به درستی- چیزی موجود در برابر قوای بینایی و لامسه می‌پندارند، که البته رویدادهای از یاد رفته و محو شده‌ای که اجزای تشکیل دهنده تاریخ به شمار می‌روند چنین نیستند. واقعیت این است که اثر هنری، به دلیل مرئی و ملموس بودنش، گونه‌ای رویداد پایداری کننده است. این اثر در زمان و مکانی خاص و به دست اشخاصی خاص آفریده شده است، حتی اگر ما همیشه آگاهی درستی درباره زمان و مکان و آفریننده آن نداشته باشیم. این اثر با آنکه آفریده‌ای متعلق به روزگاران سپری شده است، در زمان حال به حیاتش ادامه می‌دهد و تا مدتهای طولانی از روزگار خوش باقی می‌ماند[1].

تاریخچه:

اشیاء و آثار زیادی که بوسیله اجتماعات باستانی چه در طول دورانهای پیش از تاریخ و چه در دورانهای تاریخی در محل استقرار آنها چه در غارها، تپه‌های باستانی، یا ابنیه تاریخی بر جای و به یادگار باقی مانده است بخوبی ثابت می‌نماید که بشر علاقه، شوق و استعداد خاصی برای تولید نمودن اشیاء ظریف و زیبا داشته و رهگذر بنا به اقتضاء و امکان و تسهیلات موجود در هر زمان اثر و نمونه‌ای برجای گذارده است. نقاشی‌های جالب و زیبای غارهای باستانی در نقاط مختلف جهان، تزئینات ظریف و قابل توجهی که بر روی ادوات و ابزارهای استخوانی دوران پیش از تاریخ به کار گرفته شده است، ادوات ظریف و زیبای ساخته شده از سنگهای مختلف که همگی باقیمانده از دورانهای اولیه‌ایست که بشر به صورت غارنشینی به زندگانی خود ادامه می‌داده صحبت این فرضیه را ثابت نموده و نمایشگر این طبیعت عمومی افراد انسانی از نظر گرایش به زیبایی و زیباپسندی و توجه بدین نکته می‌باشد.

در دورانهای گذشته در طول سیر تکامل تمدن و فرهنگ و هنر بنابر امکانات موجود و قدرت و امکان دست‌یابی به منابع اولیه و خام در طبیعت و طرز استفاده از آن، مواد مختلفی چه بصورت اصلی در طبیعت و چه بصورت تولیدی و مصنوعی برای ساختن زیورآلات و ابزار و ادوات و اشیاء نفیس و تزئینی بکار گرفته شده است. این مواد طبیعی یا صنعتی جلب توجه هنرمندان و صنعتگران با استعداد را نموده و از آنها اشیاء مختلفی را بوجود آورده‌اند. اگر چه کشف این گونه ساخته‌های دست بشر متعلق به آن دورانها، با توجه به پیشرفت صنعت و تکنیک عصر حاضر شاید خاصی نداشته باشد، ولی با در نظر گرفتن زمان و هنگام تولید و تکنیکهای اولیه موجود در آن زمان بیانگر پیشرفت خاص و استعداد قابل توجه سازندگان آنها بوده و مراحل اولیه پیشرفت هنر و صنایع را معرفی می‌نمایند. هم‌چنین از طرف دیگر با توجه به امکانات زمان،‌ انتخاب و اهمیت هر ماده خاص، برای ساختن این گونه آثار در دورانهای مختلف متفاوت بوده است.

در آن هنگام که بشر زندگانی دوران جمع‌آوری غذا را پشت سر گذارده و از زندگانی غارنشینی به تدریج به مرحله زندگانی استقرار در دهکده‌ها رسید، از نظر امرار معاش و تهیه مایحتاج روزانه زندگی آرامش و تأمین بیشتری بدست آورد. تکثیر وتولید مواد غذایی از طریق کشاورزی فرصت و فراغت بیشتری در شبانه‌روز برای بشر بوجود آورد. این فرصت اضافی در راههای دیگری منجمله ساختن ادوات تزئینی و یا تزئینی نمودن ادوات و ابزارهای عادی احتیاجات زندگی روزمره بکار گرفته شد. نمونه این نحوه فعالیتهای تزئینی در اشیائی مانند کاسه‌های سنگی تزیین شده با نقوش کنده و یا برجسته که از این دورانها باقی مانده است مشاهده می‌گردد. علاوه بر مواد طبیعی مانند سنگ و چوب و استخوان که برای ساختن اشیاء، ابزار و ادوات ساده در اختیار جوامع اولیه بشری وجود داشت،‌انسان در همان مراحل اولیه استقرارهای کشاورزی و دهکده‌ای به رفر ساختن ظروف سفالی برای نگهداری مایعات و سایر مواد پی برد. با وجودیکه ظروف و اشیاء سفالی در ابتدا بسیار ساده و برای استفاده زندگانی عادی و روزمره بکار می‌رفت به زودی در ساختن این ظروف تزیینات خاص چه از نظر شکل و چه از نظر نقش بخصوص با پیشرفت تکنیک سفالگری بوجود آمد و سفالگران به ساختن ظروف سفالین با نقوش تزئینی به رنگهای مختلف و یا با نقوش کنده و یا برجسته شروع نمودند.

پس از گذشت این دوران که استعداد هنرمندان بیشتر بر روی ساختن نمونه‌های ظروف سفالین زیبا و متناسب بکار می‌رفت بتدریج اجتماعات بشری با پیشرفت تکنیک به کشف فلزات دست یافتند و این پدیده مهم و ماده جدید که از مقاومت و دوام بیشتری برخوردار بود بجای سفال مورد استفاده هنرمندان قرار گرفت و استعداد هنرمندان بیشتر بر روی این ماده جدید تجلی نموده است. از دورانهای بس قدیم یعنی حتی از دوران دیرینه سنگی (حجر قدیم) که اجتماعات غارنشین و اولیه برای ساختن ادوات خود از سنگ استفاده می‌نمودند بتدریج صنعتگران اولیه تجربیات خاصی نسبت به انواع سنگها و طرز استفاده از آنها برای ساختن ابزار مختلف بدست آوردند و در طول این تجربیات بود که بشر به تدریج آگاهی خاص نسبت به سنگ فلزات که بصورت اولیه در طبیعت وجود داشتند بدست آورد.

در طول دوران نوسنگی (حجر جدید) نیز صنعتگران آشنایی خاص با سنگ فلزات بدست آورده و به تدریج طرز استخراج فلز را از این سنگهای فلزی طبیعی به طریق ابتدایی و اولیه و با کوبیدن آنها بشدت آرودند. استخراج فلز و استفاده از آن در کشورها ما ایران در همان دورانهای اولیه بسیار پیشرفت نمود و بقایا و آثار مس استخراج شده به وسیله کوبیدن یا چکش زدن در حفاریها تپه دهلران در دشت خوزستان که قدمت آن ب حدود هزاره هشتم پیش از میلاد مسیح می‌رسد کشف گردیده است.

بلافاصله پس از استخراج فلز از طریق حرارت دادن سنگ فلز و ذوب نمودن آن و درک اهمیت آن ماده در ساختن ابزار و ادوات و سایر وسایل زندگانی، بشر به فعالیت دامنه‌داری برای پیشرفت در این تکنیک دست زد و بتدریج فلز یکی از مهمترین مواد در زندگانی صنعتی اجتماعات انسانی گردید.

و هنرمندان صنعتگران که این ماده جدید را از هر حیث برای تجلی هنر و استعداد خود مناسب‌تر می‌دیدند آنرا بتدریج بخصوص در موارد تزئینی جایگزین موادی چون چوب، استخوان و یا سفال قرار دادند. در اواسط هزاره دوم پیش از میلاد فلز در سطح وسیعی در زندگانی بشر در خاور نزدیک و خاورمیانه رواج یافته بود و یکی از مهمترین مواد در زمینه صنعت و تکنیک قرار گرفت و ادوات و ابزار، سلاح‌های جنگی، و ادوات و اشیاء تزئینی و بخصوص جامهای تزئینی از فلزات معمولی مانند مفرغ و فلزات قیمتی مانند طلا و نقره ساخته شد[2].

در حدود 2500 تا 1500 سال ق.م با کشف اتفاقی قلع، عصر مفرغ آغاز شد و صنعتگران توانستند با ترکیب مس و قلع به ماده اولیه مقاومتری که خواص مس را نیز دارا بود، دسترسی یابند و این چنین بود که مفرغ کاری به صورت یکی از برجسته‌ترین صنایع بشری درآمد.

عنصر آهن، اگر چه از نیمه اول هزاره سوم ق. م در بین‌النهرین، آسیای صغیر (و احتمالاً مصر) شناخته شده بود ولی به علت دیرگداز بودن و عدم قابلیت چکش‌خواری و تغییر شکل عملاً نتوانست در صنعت آن زمان جایی برای خود باز کند تا اینکه در فاصله 1500 تا 550 سال ق. م با کشف راههای تبدیل آهن به فولاد که ظاهراً برای نخستین بار در ارمنستان توسط صنعتگران آن سامان انجام شد، آهن نیز برای ساخت انواع وسایل مورد استفاده انسان قرار گرفت.

در حدود 1000 سال ق. م صنعت ساخت وسایل آهنی پیشرفت چشمگیری کرد و انسان موفق به ساختن سلاحهای جنگی و تدافعی، ابزار شکار و همچنین لوازم کشاورزی با عنصر تازه یافته شد، اما در ساختمان این اشیاء شکل قالبی اشیاء مفرغی حضوری محسوس داشت.

هنر فلزکاری پس از ظهور اسلام:

در طول دو قرن اولیه اشغال ایران که آئین شرع اسلام بر جامعه ایرانی حکمفرما بود، موازین و مقررات حاکم بر جامعه تا چند دهه باعث سلب نبوغ و قدرت خلاقیت هنرمندان ایرانی شد. چنین وضعی هنرمندان را از تجلیات هنری بازداشت و به علت پراکندگی و مهاجرت آنان هنر ظریف فلزکاری به دست فراموشی سپرده شد.

اعراب که خود از هنر و صنایع ظریفه بی‌بهره بودند، به علت نهی دین، اکل و شرب در ظروف زرین و سیمین را حرام می‌شمردند. مضافاً ساخت هرگونه اشیاء را به صورت مجسمه در پرهیز از بت‌پرستی یا ترسیم نقوش جانداران را بر روی ظروف و اشیاء فلزی و همچنین بر در و دیوار بناهای مساجد تحریم کردند. سختگیری حکام شرع و محتسبان در اجرای احکام، آنچان شدید بود که صاحبان کار و پیشه هنری از ترس جان و مال خود ندرتاً به خلق یا تولید آثار هنری می‌پرداختند. به کلامی دیگر هنر و هنر دوستی و هنرمندی در این زمان تا مدتی در جامعه ایران راه زوال پیمود و به بوته فراموشی سپرده شد.

ولی شکست و انقراض دولت ساسانی به دست اعراب مسلمان، و سلطه آنان بر ایرانیان نتوانست موجب خفقان روح ایران در خلق آثار هنری شود. هنر آفرینان ایرانی پس از ثبات وضع و ایجاد آرامش و طلوع حکومتهای ملی از پس ابرهای تیره، از گوشه و کنار ایران پدیدار شدند تا قریحه ملی و نژادی خود را به منصه بروز رسانند. این هنرمندان نتوانستند از فلزاتی دیگر چون آهن، مفرغ، مس و برنج ظروف و اشیاء نفیسی بسازند که همگی نشانی از غنای ذوق و قریحه نژادی سازندگان آنها است.

پس از افول اغتشاشات و هرج و مرجها فلزکاران این عصر اسلوب و روش فلزکاران ساسانی را سرمشق کارهای خود قرار دادند؛ چه شیوه و سبک هنر ساسانی پس از استیلای اعراب هنوز در شمال خراسان و ماوراءالنهر باقی بود. شاید همین دوام که تا دوران حکومت شاهان و امرای محلی مانند طاهریان، صفاریان، آل‌زیاد، آل بویه، سامانیان- که از مشوقان هنر ایرانی بودند- و بالاخره سلجوقیان کشیده شد و در دگرگون ساختن نیروی مهاجم کمک کرد، و نیز تشویق شاهان و امیران ایرانی که در این زمان در مقابل اعراب قد برافراشتند، فلزکاران ایرانی را ترغیب به ساختن ظروف و اشیایی کرد که گویی برای افراد عادی ساخته نشده و منحصراً به کار شاهان و امیران و بزرگان می‌آمده است. ترکیب و روح هنری این آثار که برخی از آنها در موزه‌ها و بعضی در مجموعه‌های خصوصی جمع‌آوری شده‌اند، نیروی تخیل و قدرت فکر و تسلط ماهرانه استادانه ایرانی را به بیننده نشان می‌دهد.

بیشترین اشیاء فلزی باقیمانده پس از ظهور اسلام عبارتند از: تنگ، سینی، مشربه، قاب قرآن، شمعدان، جامهای مفرغی، عودسوز، لگن، ظروف نقش‌دار برنجی و مسی. هنرمندان ایرانی ظروف و اشیاء فلزی را طلاکوب و نقره‌نشان می‌ساختند، و یا آنها را به صورت مشبک و مرصع به خواستاران هنر عرضه می‌کردند.

فلزکاران این عصر استثنائاً ظروف و اشیاء دیگری از زر و سیم با نقوش و تصاویر انسان و جانوران جهت بزرگان و امیران می‌ساختند و آنان به آسانی در خلوت قصور و سراهای خود، به اتکای قدرت خاصه خویش از احکام شرع سرپیچی کرده، از این ظروف استفاده می‌کردند. تعدادی از این اشیاء که ضمن حفریات و کاوشهای زیرزمینی یافت شده و امروزه زینت‌افزای موزه‌ها هستند، گوای ادعای ماست[3].

پانویس

[1] – گاردنر، هلن، فرامرزی، محمدتقی- هنر در گذر زمان.
[2] – نگهبان، عزت‌الله- ظروف فلزی مارلیک- شرکت انتشارات علمی و فرهنگ.
[3] – احسانی، محمدتقی- هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران- چاپخانه شرکت انتشارات علمی و فرهنگی

قلمزنی:

قلزمنی‌ هنری است که به وسیله آن صنعتگر قلمزن با بهره‌گیری از قلمهای مختلف و استفاده از ضربات ممتد چکش؛ طرحها و نقوش سنتی را بر روی شیء نقره می‌کند. امروزه قلمزنی ایران در شهر اصفهان، طنین استوارتری دارد، ضمن آنکه باید از قلمزنی نقره در شیراز و قلمزنی ورشو در بروجرد و قلمزنی مس در طبس و سرانجام قلمزنی مس، نقره و برنج در شهر تهران نیز نام برده شود.

قلمزنی روی انواع گلدان، جامها و دیگر آثار حجمی و نیز بر روی سطوحی که به شکل تابلو درمی‌آید و همچنین روی انواع ظروف، سینی و … انجام می‌پذیرد.

در مرحله قلمزنی از وسایلی به شرح زیر استفاده می‌شود:

• انواع قلم‌ها
• پرگار در اندازه‌های مختلف
• چکش
• متر
• قیچی
• دستگاه ذوب قیر

در این هنر پس از تهیه زیر ساخت که معمولاً از جنس نقره یا مس و در مواردی ورشو، برنج و حتی طلا است، ابتدا پشت کار را با قیر می‌پوشانند تا زیر ساخت طی مرحله قملزنی بر اثر ضربات چکش و فشار قلم تاب بر ندارد و هم‌چنین از سر و صدای زیاد ضمن انجام کار قلمزنی جلوگیری شود. برای قیر اندود کردن پشت کار قیر جامد را در دستگاه ذوب قیر، ذوب می‌کنند سپس قیر ذوب شده را به صورت لایه‌لایه روی محل مورد نظر می‌کشند تا قشر نسبتاً ضخیمی تشکیل شود. بعد از این مرحله، طرح را روی بدنه کار کپی می‌کنند (گاه استاد قلمزن با شروع قلمزنی، طرح را که حاصل ابتکار خود اوست مستقیماً روی زیر ساخت پیاده می‌کند).

طراحی طرحهای ظروف قلمزنی که اکثراً از طرحهای سنتی الهام می‌گیرد به چند طریق به مرحله اجرا درمی‌آید:

• رسم طرح روی سطح مورد نظر توسط قلمزن که در طراحی نیز مهارت دارد.
• رسم طرح بر روی کاغذ و سوزنی کردن خطوط اصلی، سپس کوبیدن سمبه (پارچه‌ای که درون آن را از گرد زغال یا جوهر پر کرده‌اند) روی کاغذ بعد از اینکه قسمتهای سوراخ شده روی سطح کار خودش را نشان داد، قلمزنی انجام می‌شود.
• زمانی که طرحها و نقوش روی کار پیاده شدند، به وسیله ابزاری به نام «نیم‌بر» یا «قلم» خطوط اصلی را کنده‌کاری و حکاکی می‌کند. آن‌گاه زمینه‌های کار را به وسیله قلمهای مختلف فلزی نقش می‌زنند و پر می‌کنند. سپس نوبت «روسازی» است. در این مرحله روی طرحها را با قلمهایی که بر سر آنها «خرده نقشها» یا «ریزه نقشها»ی مختلفی حک شده است تزئین می‌کنند. قلمهای این مرحله عبارتند از: حصیری، قلم‌گیری، گرسواد، سمبه، یک‌تو، نیم‌ور، کلفتی، کف تخت و …، این نام‌گذاریها متناسب با نقشهای حک شده بر سر هر کدام است. قلمهایی که در زمینه‌سازی به کار می‌روند عبارتند از: شوته، گرسوم، تک، تک‌تو.

تعداد قلمهایی که در نوک آنها خرده نقشها و طرحهای سنتی حک شده را بیش از 140 قلم شماره کرده‌اند. گو اینکه استادان طراز اول قلمزنی برا تنوع بخشیدن به کارها و نوآوری و ابکار در آثارشان، قلمهای خاصی را برای کار خود آماده ساخت یا فی‌البداهه طرحی را که در ذهن دارند روی کار قلم می‌زنند. پس از اتمام کلیه عملیات قلمزنی، قیر را به وسیله حرارت از محصول جدا کرده و باقی مانده آن بر بدنه ظرف را نیز توسط نفت پاک می‌کنند. سپس ظرف قلمزده برای هموار کردن یا صاف‌کاری و در صورتی که قطعات جداگانه‌ای داشته باشد به منظور سوار کردن قطعات و لحیم‌کاری به کارگاه صنعتگر سازنده زیر ساخت برده می‌شود. پس از صاف‌کاری و اتصال قطعات، ظرف برای پرداخت شدن به کارگاه پرداخت‌کاری برده می‌شود و به وسیله فرچه با صابون تمیز و پرداخت می‌شود  بعد از آن از یک نوع واکس مخصوص یا دوده برای جلای کار استفاده می‌شود. به این ترتیب که سطوح قلمزنی شده را به وسیله مخلوطی از دوده و واکس می‌پوشانند به نحوی که کلیه قسمتهای فرو رفته از این مخلوط پر شود. سپس سطح کار را به وسیله قطعاتی از پارچه پاک کرده و صیقل می‌دهند و کلیه جزئیات قلم خورده و فرو رفته به رنگ سیاه و قسمتهای برجسته به رنگ اصلی ظرف درمی‌آیند که همین کار موجب نمایاندن بیشتر و بهتر خطوط طرح و در نتیجه زیبایی فزونتر محصول می‌شود.

قلمزنی برجسته

قلمزنی به شیوه‌های مختلفی انجام می‌شود. اگر فقط گود کردن خطوط، مورد نظر صنعتگر باشد، این کار به سادگی قابل انجام است و او می‌تواند به کمک ضرباتی که بر خطوط وارد می‌کند به آنها حالت فرورفتگی بدهد و این همان قلمزنی بر روی فلزات است که شرح آن گفته شد، ولی در مواردی قلمزنی روی فلز به طور برجسته انجام می‌شود یا ترکیبی از نقوش برجسته و فرو رفته است که در این صورت می‌بایست قسمتهای متن طرح با کمک ابزاری خاص کوبیده و گود شود تا خطوط برجسته بماند و بهتر نمایان شود. گاهی نیز استادکار ناچار است برای تکمیل کار از دو طرف محصول به قلمزنی بپردازد که در این صورت بعد از اتمام قلمزنی یک روی محصول، قیر آن را پاک کرده و روی دیگرش را در قیر قرار می‌دهد و عمل قلمزنی را انجام می‌دهند. بدیهی است که قلمزنی بر روی شیء هموار (نظیر سینی، بشقاب، کاسه و …) آسانتر است و صنعتگر مشکلی نخواهد داشت، ولی چنانچه شیء که قلمزنی روی آن انجام می‌شود دارای حالت کروی یا بسته باشد (نظیر تنگهای دهان تنگ، گلدان و …) صنعتگران معمولاً قسمتی را که باید برجسته شود را به طور مجزا ساخته و آن را به گونه‌ای کاملاً ظریف روی کار لحیم می‌کنند. قسمتی که به طور مجزا ساخته و آن را به گونه‌ای کاملاً ظریف روی کار لحیم می‌کنند. قسمتی که به طور افزوده روی محصول قرار می‌گیرد برای آنکه از زیبایی فرآورده‌ها نکاهد، معمولاً با نقوش فرو رفته‌ای که لبه آن را با سطح محصول پیوند می‌دهد، محاط می‌شود. هنر قلمزنی برجسته را اصطلاحاً «جنده‌کاری» می‌گویند و در حال حاضر شاخص‌ترین هنرمندانی که در جنده‌کاری مهارت بسزا دارند، اصفهانی هستند. گفتنی است که قلمزنی برجسته یا جنده‌کاری نیز بیشتر برای مس و بعضاً بر روی نقره یا برنج انجام می‌شود.

مشبک‌کاری

هنر مشبک‌کاری نوعی قلمزنی است که در آن فضاهای منفی طرح مورد نظر خارج می‌شود تا طرح اصلی به صورت پنجره پنجره یا مشبک بر سطح ظرف یا شیء مورد نظر باقی بماند. عمل پنجره پنجره کردن ظرف یا برداشتن قسمتهایی از آن طبق طرح مورد نظر معمولاً با کمک اره‌مویی یا سمبه‌های تیز انجام می‌شود.

ترصیع‌کاری:

هنر ترصیع‌کاری روی فلزات در ایران سابقه‌ای طولانی دارد و آثار زیبایی از ترصیع‌کاری به صورت خنجر، شمشیر و یا دیگر سلاحههای مرصع و نیز زیورآلات مرصع از زمانهای دور گذشته بر جای مانده است. ترصیع‌کاری چنانچه به وسیله فلزات باشد، به این صورت انجام می‌شود که ابتدا جای فلز را که باید روی محصولات قلمزنی شده بنشیند، با قلم و سایر ابزار قلمزنی گود کرده و بعد قسمت اضافی را که به طور جداگانه ساخته شده است، با مهارت روی آن لحیم می‌کنند، اما چنانچه برای ترصیع فلز، استفاده از شیء غیرفلزی، نظیر انواع شیشه‌های رنگین یا سنگهای گرانبها نظیر فیروزه، عقیق، یشم و … ضروری باشد، در این صورت بعد از مشخص کردن محل سنگ یا شیشه به شیوه فوق، آن را با چسبهای مخصوصی که دارای مقاومت کافی در برابر آب، آفتاب، رطوبت هوا و سایر عومل جوی است، می‌چسبانند.

میناکاری:

اگر چه از هنر میناکاری قبل از قرن دهم هـ .ق (= دوره صفویه) نمونه‌های قابل ملاحظه‌ای از نظر تعداد بر جای نمانده است، اما آنچه که از بررسی معدود آثار باقی مانده و از نظرات محققین برمی‌آید آن است که سابقه میناکاری در ایران به هزاره دوم ق.م می‌رسد. «آرثراپهام پوپ» ایران‌شناس نامدار، سابقه میناکاری را تا 1500 ق.م می‌داند واز میناکاری با عنوان «هنر درخشان آتش و خاک» یاد می‌کند.

میناکاری را می‌توان یک «هنر آزمایشگاهی» نیز به شمار آورد، زیرا برای دسترسی به این پدیده هنری ضرورت دارد تا فعل و انفعالات شیمیایی خاص با دقت تمام و با مهار آتش و حرارت صورت پذیرد و در اینجا نقش هنرمند میناکار که باید در تمام مراحل تولید این محصول حضوری مؤثر و با دقت و توجهی خاص داشته باشد، مشخص می‌شود.

بیشتر محصولات میناکاری را گوشواره، سینه‌ریز، گلوبند، انگشتر، گلدان، کاسه و بشقاب، سرویس چای‌خوری، قندیل، لاله، شمعدان، قدح، سرویس شربت‌خوری، قاب عکس، آلبوم عکس، گلاب‌پاش، جعبه‌های خاتم‌کاری و میناکاری و نگارگری ترکیب می‌شود، تشکیل می‌دهد. همینطور روی درها و چهلچراغ‌های اماکن متبرکه میناکاری انجام می‌شود.

احیاء و رونق مجدد میناکاری در شهر اصفهان (به عنوان مهمترین مرکز تولید محصولات مینا) به دنبال وقفه‌ای که در کار تولید آن به وجود آمد، از حدود 60 سال پیش آغاز شد و در این راه استادان و هنرمندانی مانند استاد شکرا… صنیع‌زاده تلاش بسیار کردند.

میناکاری در حال حاضر بیشتر در اصفهان و تا حدودی در تهران رواج دارد.

مواد اولیه میناکاری را مس (برای زیر ساخت مینا)، رنگ و انواع لعابهای مینایی و آب طلا (برای تذهیب‌کاری در صورت لزوم) تشکیل می‌دهد و ابزار کار نیز شامل کوره، گیره، انبردست، موتور مولد باد، دستگاه پرس، سندان و قلم‌مو است.

میناکاری می‌تواند به شیوه‌های گوناگون انجام پذیرد ولی در روش آن متداولتر از دیگر روشهاست که عبارتند از:

1. مینای خانه‌بندی
2. مینای نقاشی

در مینای خانه‌بندی نقش اصلی را به وسیله سیمهای نازک فلزی روی ورقه سطح فلز پدید می‌آورند و پس از آن که این سیمها با رنگ مینایی و یا به وسیله لحیم‌کاری ثابت شد، قسمتهای باقی مانده را با رنگهای گوناگون مینایی می‌کنند و هنگامی که این عمل تمام شد، مینا را در کوره می‌پزند. برای جلوگیری از سیاه شدن سیمهای فلزی لازم است پیش از حرارت دادن، مینا روی آن را با یک مینای بی‌رنگ شیشه‌ای بپوشانند و سپس آن را بپزند. اگر چه اکثر میناهای باستانی به این شیوه ساخته شده، ولی امروزه نوع دیگر میناکاری یعنی مینای نقاشی متداول است.

• مقدمه – 1
• تاریخچه – 2

فصل اول: خواص فلزات

• خواص و ویژگی‌های عمومی فلزات – 15
• خواص و ویژگی‌های مس – 17

فصل دوم: قلمزنی و شیوه‌های مختلف آن

• قلمزنی – 23
• قلمزنی برجسته – 26
• مشبک‌کاری – 27
• ترصیع‌کاری – 27
• میناکاری – 28
• ملیله‌کاری – 31
• طلاکوبی روی فولاد – 37

فصل سوم: مراحل قلمزنی

• مراحل قلمزنی – 39

فصل چهارم: مراحل انجام کارهای عملی پروژه

• مراحل انجام کارهای عملی پروژه – 46

فصل پنجم: خواص برخی اسیدها و پاتینه کردن مس

• استات مس – 51
• اکسید مس – 52
• اسید نیتریک – 53
• روش پتینه کردن مس – 54

فهرست منابع و مآخذ:

1. نگهبان، عزت‌الله- ظروف فلزی مارلیک- شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
2. گاردنر، هلن، فرامرزی، محمدتقی، هنر در گذر زمان.
3. احسانی، محمدتقی- هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران- چاپخانه شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
4. یاوری، حسین- فلزکاری- شرکت انتشارات سوره مهر- چاپخانه کاج
5. فرهنگ، پرویز- فرهنگ مواد- جامعه ریخته‌گران ایران- چاپ عرفان
6. پیله‌فروش، ربابه خاتون- ایرج ارمالی، محسن- استاد محمود دهنوی- شرکت چاپ تابان.