اقتصاد و کاپیتالیسم یا سرمایه‌داری

فقر و نابرابری در اقتصاد جهانی : مردن به روش کاپیتالیسم

امروزه نظام سرمایه‌داری (کاپیتالیسم) یکه‌تاز میدان اقتصاد جهان است و به کمک تبلیغات گسترده سردمدارانش، خود را تنها نظام اقتصادی کارا و قابل قبول در جهان معرفی کرده است؛ به گونه‌ای که کمتر کسی جرأت می‌کند، سخن از ناکارایی و اشکالات ساختاری موجود در این نظام، به میان آورد.

مقاله پیش رو در پی آن است که با نگاه به واقعیت‌های اقتصادی موجود در جهان و به کمک آمار و ارقام اقتصادی منتشر شده از سوی مراکز مختلف و تجزیه و تحلیل آنها، ادعای نظام سرمایه‌داری را مبنی بر اینکه کاپیتالیسم تنها نظام کارا و قابل قبول در جهان است، به بوته نقد بکشاند.

نظام سرمایه‌داری صدها سال قدمت دارد و هم‌اکنون تقریباً همه نقاط جهان را تحت سلطه خود درآورده است. سردمداران آن مدعی‌اند که این نظام، قدرتمند‌ترین موتور تولیدی است که تا به حال دنیا به خود دیده است. همچنین می‌گویند که توانایی‌های این نظام، برای تأمین استانداردهای زندگی برای تمامی افراد روی زمین، منحصر به فرد است. چرا که به قول برادفورد دلانگ ما در حال «حرکت به سوی آرمان‌شهر» هستیم که در آن، زندگی تمامی افراد، معادل زندگی سطح متوسط آمریکا خواهد بود.

با توجه به مدت طولانی سیطره نظام سرمایه‌داری (کاپیتالیسم) و سر و صدای بی‌وقفه هوادارانش، خوب است تأملی در صحت ادعای «حرکت به سوی آرمان‌شهر» بکنیم. بگذارید به سه چیز نظر بیفکنیم: میزان فقر و نابرابری در کشورهای کاپیتالیست ثروتمند از جمله آمریکا، میزان فقر و نابرابری در کشورهای فقیر جهان و شکاف بین کشورهای بالا و پایین هرم سرمایه‌داری.

اغلب از آمریکا به عنوان کشوری یاد می‌شود که حاکمیت در آن با طبقه متوسط است و یک فرد فقیر می‌تواند با اندک تلاشی خود را به سطح متوسط اقتصادی جامعه برساند. به این مطلب، برابری فرصت‌های پیشرفت گفته می‌شود. درک مفهوم «طبقه متوسط» یا «برابری فرصت» مشکل است، اما می‌توان متصور شد که در چنین جامعه‌ای، نباید فقر گسترده‌ وجود داشته باشد و باید مردم از رفاه اقتصادی مناسبی بهره‌مند باشند.

آمار فقر و نابرابری در توزیع درآمد و ثروت، اصلاً با چنین ادعایی همخوانی ندارد. دولت مرکزی آمریکا، میزانی را به عنوان «خط فقر درآمدی» تعیین نموده است که خانواده‌هایی که زیر این میزان قرار دارند، فقیر محسوب می‌شوند و آن مقدار درآمدی است که خانواده با کمتر از آن، به سختی می‌تواند زندگی کند و هنگام مواجهه با بحران‌های مالی، مانند بیماری فرد یا آسیب‌دیدگی هنگام کار، با مشکل جدی روبه‌رو می‌شود. میزان رسمی خط فقر، معادل سه برابر حداقل میزان هزینه غذایی خانوار است که توسط دپارتمان کشاورزی برآورد شده است و این میزان، با پیش‌‌فرض‌های غیرواقعی که برای محاسبه‌اش در نظر گرفته شده، بسیار کمتر از میزان واقعی است.

به عنوان مثال، فرض شده است که خانوار، مواد غذایی را به کمترین قیمت موجود در بازار خریداری می‌کند و اینکه خانوار می‌داند که چگونه مغذی‌ترین ترکیب را از ارزان‌ترین مواد غذایی تهیه نماید. در سال 2002، این میزان برای هر فرد در هر روز 6/12 دلار بوده است. در سال 2002، 6/34 میلیون نفر یعنی 1/12 درصد از کل جمعیت آمریکا زیر خط فقر بوده‌اند. (این میزان در میان سیاهپوستان 24 درصد بوده است). در سال 2001، 2/35 درصد کودکان زیر 6 سال سیاهپوست، در فقر زندگی می‌کردند. این ارقام با گذشت زمان، بالا و پایین می‌شوند و حتی هنگامی که از نظر مدافعان کاپیتالیسم وضعیت خوب است، باز این ارقام بالا هستند و اگر تعریف واقع‌گرایانه‌تری از فقر ارائه دهیم ـ مثلاً براساس درآمد متوسط ـ میزان فقر تا 17 درصد (در 1997) و بیش از 45 میلیون نفر بالا می‌رود.

چقدر شانس وجود دارد که بتوان چنین فقر گسترده‌ای را برطرف کرد؟ با توجه به اینکه این فقر با نابرابری رو به رشد در درآمد و ثروت عجین است و این نابرابری در تمامی قوانین بازی کاپیتالیسم، نهادینه است، شانس زیادی وجود ندارد. نابرابری درآمدی در آمریکا در سال 2000، (از دهه 1920 تاکنون) بیشترین مقدار را داشته و 5 درصد از ثروتمندترین خانوارها، درآمدشان 6 برابر 20 درصد فقیرترین خانوارها بوده است.

پل کورگمن (اقتصاددانی که در ستون خود در نیویورک تایمز، با قدرت از دولت بوش انتقاد می‌کرد) تخمین می زند که 70 درصد از رشد درآمدی آمریکا در دهه 80، به جیب یک درصد خانواده‌های ثروتمند آمریکایی رفته است. از نظر میزان ثروت‌ها، در سال 1995 در آمریکا، یک درصد خانوارها ثروتمند، 2/42 درصد از کل سهام، 7/55 درصد از اوراق قرضه، 4/71 از مشاغل غیرتعاونی و 9/36 درصد از دارایی‌های غیرخانگی را در تصاحب دارند. با احتساب نابرابری‌های درآمدی، این نابرابری در 20 سال گذشته در حال افزایش بوده است. این نابرابری عظیم و در حال رشد، ادعای تساوی فرصت‌ها را به استهزا می‌گیرد. یک نمونه را در نظر بگیرید:

در پیتزبورگ، پنسیلوانیا و… خانواده بسیار ثروتمند هیلمن‌ها، با چندین میلیارد دارایی وجود دارد. یکی از خانه‌های آنها، عمارت بزرگ و باشکوهی است که در خیابان پنجم (یکی از خیابان‌های مجلل آمریکا) قرار دارد. در فاصله سی مایلی شرق این عمارت، قسمت فقیرنشین شهر ـ که به محله خانه‌های چوبی مشهور است ـ قرار دارد. فقر و بدبختی در این قسمت شهر بیداد می‌کند و این ناحیه یکی از بالاترین نرخ‌های مرگ و میر کودکان را دارد.

نابرابری‌های درآمدی، عوارض ناخواسته بسیاری را ایجاد می‌کند. تحقیقات نشان می‌دهد که اگر دو کشور یا دو ایالت با میانگین درآمدی مساوی داشته باشیم، آنچه می‌توان آن را «سلامت اجتماعی» خواند، در کشوری که نابرابری درآمدی بیشتری دارد، کمتر است.

کارشناسان متوجه شده‌اند که میزان درآمد کل نیمه فقیر خانوارهای هر ایالت، که مقیاسی از نابرابری درآمدی است، با نرخ مرگ و میر ایالت‌ها نسبت عکس دارد. به علاوه، این مقیاس را برای سایر خصایص اجتماعی نیز مورد آزمایش قرار داده‌اند. ایالت‌هایی که نابرابری درآمدی در آنها بیشتر است، دارای نرخ بیکاری بالاتر و تعداد دانیان بیشتر هستند و درصد بیشتری از جمعیت‌شان کمک‌های مالی و غذایی دریافت می‌کنند و درصد بیشتری از مشکلات پزشکی رنج می‌برند. شکاف درآمدی بین طبقات ثروتمند و فقیر، بهتر از میانگین درآمدی، می‌‌تواند خصایص اجتماعی را پیش‌بینی کند.

جالب است که ایالت‌هایی که نابرابری درآمدی بیشتری دارند، مقدار کمتری برای تعلیم و تربیت هر فرد هزینه می‌کنند؛ تعداد کتاب در مدارس، برای هر فرد، در این ایالت‌ها کمتر است و این ایالت‌ها وضعیت آموزشی ضعیف‌تری دارند و درصد کمتری از افراد، از دبیرستان‌ فارغ‌التحصیل می‌شوند.

در ایالت‌هایی که نابرابری درآمدی در آنها بیشتر است، نسبت بیشتری از کودکان با کسری و متولد می‌شوند و نرخ آدم‌کشی و جنایت بیشتر است. همچنین نسبت بیشتری از افراد، به دلیل معلولیت از کار کردن محرومند و نیز استعمال دخانیات در این ایالت‌ها بیشتر است.

نابرابری بزرگ و در حال رشد، کم‌کم قدرت سیاسی طبقات پایین دست را از بین می‌برد و در نتیجه، برنامه‌های تأمین اجتماعی که تا حدی از آسیب‌های ناشی از فقر می‌کاهند، رو به زوال می‌‌گذارد و به طور همزمان سیاست‌هایی که بیشتر به نفع قشر ثروتمند است، جایگزین می‌شود و طبقه فقیر با دیدن شکاف بزرگ بین خود و طبقه ثروتمند، روز به روز دلسردتر و ناامیدتر می‌شود.

با اینکه فقر و نابرابری در ثروتمندترین کشورهای کاپیتالیست‌ نیز زیاد است، این میزان با مقدار فقر و نابرابری در اکثریت قاطع کشورهای جهان که هم کاپیتالیست و هم فقیر هستند قابل مقایسه نیست. بانک جهانی هر چند وقت یک بار، تعداد افرادی را که در کل جهان و نیز به تفکیک در هر کشور، روزانه با کمتر از 1 یا 2 دلار گذران زندگی می‌کنند، برآورد می‌کند.

انگیزه و شرایط تولید:

کینز می گوید: «سرمایه داری زیبا نیست و اخلاقی هم نیست و کالاهای لازم را تولید نمی کند و نه من و نه جهان آن را نمی خواهیم ،اما جایگزینی برای آن نیست».

این ادعای عجیبی است، مسلما بدیلی برای سرمایه داری وجود دارد، آری «سوسیالیسم».
علم اقتصاد در اولین و ساده ترین تعریف، علم اختصاص منابع محدود به نیازهای نامحدود است .

با معیار قرار دادن این تعریف، عقلانی بودن شرایط و نحوه ی تولید در نظام سرمایه داری (هم سرمایه داری صنعتی و هم سرمایه داری مالی جدید) ادعایی گزاف به نظر می رسد.

شبکه ی سرمایه داری مالی جهانی و سرمایه داری صنعتی که بدنبال «جهانی شدن سرمایه» است ، سرمایه ی عظیم جهانی را به نحوی به کار می گیرد که تنها به باز تولید و انباشت مضاعف سرمایه ی خود بیانجامد.در چنین سیستمی کالاها و خدمات تنها برای کسانی تولید می شود که قادر به خرید آن ها باشند.

شرکت های چند ملیتی، پاسبانان با وفای سرمایه ی جهانی شده، هر روز کارخانه ای برای تولید اسباب بازی، موبایل، اسلحه و هزاران کالای غیر ضروری مشابه در کشورهایی که مواد اولیه و کارگر ارزان دارند بر پا می کنند. در شرایطی که میزان سرمایه ی جهانی در حدی است که با سیستمی عادلانه و عاقلانه در تولید و توزیع،گرسنه ای در جهان باقی نماند ، طبق گزارش سازمان ملل متحد 2/6 میلیون نفر در سال جاری بر اثر گرسنگیجان باخته اند و850 میلیون نفر هم دچار سوء تغذیه هستند (1) و این فارغ ازآمار کودکانی است که تحت شرایط سخت کار می کنند ، یا بر اثر بیماری های ساده و به دلیل نبود دارو از بین می روند.

در اینجا باید جنبه ی دیگری از تولید و نحوه ی اختصاص منابع تولیدی در سرمایه داری جهانی امروز را مورد توجه قرار دهیم . آن طور که مارکس اشاره می کرد، بورژوازی در حل تضادهای درونی نظام سرمایه داری هر روز تضادهای حادتری ایجاد می کند و جامعه را با سرعت بیشتری به دو قطب« بورژوا » و« پرولتاریا » تفکیک می کند (2) .این تحلیل، امروز در مقوله ی نظامی گری لجام گسیخته ی ایالت متحده که طلایه دار سرمایه داری جهانی است نمود یافته است. این نظامی گری که به نوعی به تمامی کشورهای جهان تسری یافته است، منابع بسیاری را به تولیدات نظامی و تسلیحاتی اختصاص می دهد. به نحوی که بودجه ی نظامی ایالات متحده به تنهایی از بودجه ی بسیاری از کشورهای بزرگ و پیشرفته جهان بیشتر است.

رزا لوکزامبورگ در انباشت سرمایه می نویسد :« خود سرمایه از طریق قوه ی مقننه و مطبوعات که وظیفه اش شکل دادن به، به اصطلاح افکار عمومی است. در نهایت این فعالیت خودکار و متناوب افزایش تولیدات نظامی را کنترل می کند. به همین دلیل است که به نظر می رسد این حوزه ی ویژه از انباشت سرمایه داری قادر است بی نهایت گسترش پیدا کند.» (3)

لوکزامبورگ به قوه مقننه و مطبوعات که افکار عمومی را جهت می دهند اشاره می کند، امروز این نظر پیشگویانه کاملا صائب از کار در آمده است. دولت امریکا به بهانه ی مقابله با تروریسم و پس از 11 سپتامبر 2001 که هیچگاه واقعیت آن افشا نشد،کل بشریت را به جنگ می طلبد. مطبوعات امریکا به افکار عمومی القا می کنند که دشمن خطرناکی در پشت مرزهای امریکا به کمین نشسته است، در حالی که هر عقلی فارغ از هیاهو و جنجال تبلیغاتی رسانه های امریکا، در می یابد که این تهدیدی صوری است و چنان هیولای دهشتناکی که ترسیم می شود معادلی در جهان واقع ندارد.

یا اسراییل را در خاورمیانه پدید می آورد، تا برای تولیدات نظامی خود بازاری مناسب در کشورهای عرب و خاورمیانه فراهم آورد و ده ها مورد مشابه دیگر چون مناقشه هند و پاکستان.اگر منابعی که صرف این جنگ ها و ملزومات آن ها می شود، صرف تولید دارو و غذا یا به کشورهای فقیر کمک شود، می توان قاطعانه گفت که با چنین حجم وسیعی از معضلات اجتماعی و اقتصادی در سطح کشورهای به اصطلاح « جهان سوم » مواجه نخواهیم بود.این معضلات گواهی بر ساختار نا صحیح و ضد انسانی تولید سرمایه داری است .

شبکه ی سرمایه داری جهانی با ابزارهای قدرتمند تبلیغاتی و فرهنگی (که اثر بخش ترین آن ها را در اختیار دارد) برای کالاهای غیر ضروری اما سود آور خود در ذهن مردمان جهان تقاضایی کاذب ایجاد می کند ( مانند نمونه ای که در باب تولیدات نظامی ذکر شد) و با بمباران اطلاعاتی فرصت تفکر را از آن ها سلب می کند.