مراحل تولید دارو و ارزیابی زمان و کار در شرکت داروسازی

در این پروژه ما در صدد آشنایی با چگونگی تولید دارو از زمان ورود مواد اولیه تا زمان تولید، بسته بندی و فروش و خروج داروی تولید شده از شرکت بودیم. برای این منظور کار خود را از انبار مواد اولیه که محل ورود مواد به شرکت بود، شروع کردیم. و چگونگی تحویل مواد اولیه، قرنطینه، آزمایش روی مواد، نگهداری، توزین و تحویل به بخش تولید را مورد مشاهده و ثبت قرار دادیم.

واحد تولید دومین مکانی بود که اصلی ترین قسمت کار یعنی تولید دارو در آنجا صورت می گرفت این واحد خود به سه بخش تولید مایعات، جامدات و آنتی بیوتیک تقسیم می‌شد که شرح تولید هر کدام در بخش تولید ذکر خواهد شد.

و در نهایت انبار محصولات وجود داشت که محل نگهداری داروهای تولید شده و تحویل آن به شرکتهای پخش مواد دارویی جهت توزیع در سطح کشور می باشد.

هدف از انتخاب این پروژه علاقه به آشنایی با چگونگی تولید دارو بود. زیرا این بخش تولیدی کمتر مورد توجه متخصصان صنعت بوده است و بنده در طول تحصیل هیچگاه ندیده ام که از داروسازی به عنوان یک صنعت اسمی برده شود یا مثالی ذکر گردد. و بیشتر دانشجویان رشته های شیمی، داروسازی، آزمایشگاهی، میکروبیولوژی و رشته های مرتبط با آنها به کارآموزی و تحقیق در این صنعت می پردازند. در حالی که یکی از صنایع بسیار مهم و حیاتی کشور می باشد که یکی از ابزارهای حفظ بهداشت و سلامتی جامعه به شمار می آید.

ضمن کار و مطالعه در مورد چگونگی تولید دارو با توجه به اهمیت ارزیابی کار و زمان در موسسات تولیدی و به پیشنهاد شرکت، روش سنجی و زمان سنجی در این شرکت را نیز مورد بررسی قرار دادم. که مباحث مربوط و فعالیتهای انجام شده در بخش ارزیابی کار و زمان ذکر می شود.

امید است که با آشنایی بیشتر دانشجویان صنعتی این بخش تولیدی و همت صاحبان این صنایع به ایجاد ارتباط با موسسات تحقیق صنایع، شاهد رشد هر چه بیشتر این صنعت مهم و حیاتی در کشورمان باشیم و با افزایش توان کمی و کیفی تولید دارو این صنعت را به خودکفایی رسانده و از واردات آن که در شرایط بحرانی مشکلات عمده ای را برای ما به بار می آورد، بی نیاز باشیم.

تاریخچه شرکت :

این واحد تولیدی در سال 1347 و به نام «پارک دیویس» آغاز به کار کرد. تا پیش از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی این شرکت حجم تولید محدودی داشت و شرکت آمریکایی «وارنر لامبرت» 80 درصد سهام آن را در اختیار داشت.

انقلاب عظیم اسلامی کشور ما، که قویترین عامل شکوفایی صنایع دارویی در ایران بود، منجر به ملی شدن بسیاری از صنایع مهم گردید، و سازمان صنایع ملی ایران این شرکت را مانند بسیاری از شرکتهای دارویی دیگر، ملی اعلام کرد و مدیران دولتی را برای اداره آن منصوب نمود.

شرکت نام «الحاوی» را برای خود برگزید که برگرفته از نام دائرة المعارف بزرگ پزشکی حکیم عالیقدر ایرانی «زکریای رازی» بود و فعالیت خود را در سطح وسیعی آغاز نمود.

داروسازان، شیمیدانان و مدیران علاقمند و خبره، بهبود کیفیت و افزایش تولید را سرلوحه کار خود قرار دادند. و به این ترتیب خطوط جدید تولید قرص، کپسول و شربت نصب و راه اندازی شد.

آزمایشگاه های کنترل کیفیت با نظارت دقیق بر تمامی مراحل تولید، کیفیت را تا حد قابل قبولی بهبود بخشیدند، و شرکتی که تولید سالانه آن از پنج میلیون قطعه تجاوز نمی کرد، در حال حاضر تولید خود را به دهها میلیون قطعه افزایش داده است. این شرکت در کنار فعالیتهای داروسازی اقدام به طراحی و تاسیس کارخانه شیمیداروئی «امین» در اصفهان نموده است.

در سالیان اخیر با توجه به رویکرد دولت جمهوری اسلامی ایران به خصوصی سازی صنایع، بخش عظیمی از سهام شرکت «51%» به کارکنان آن واگذار شده است و تنها «49%» سهام در اختیار سازمان صنایع می باشد و در حال حاضر این شرکت بصورت «شرکت سهامی عام» اداره می شود.

شرکت در کیلومتر 11 جاده مخصوص کرج و در فضایی به وسعت بیش از 5/1 هکتار بنا شده است. و 200 نفر پرسنل آن در بخشهای تولیدی، اداری و مدیریتی شرکت مشغول کار می باشند.

تولید و عملیات

ابتدا به تعریف «تولید»، «عملیات» می پردازیم.

ایجاد کالا و خدمات را «تولید» می نامند و عملیات به مجموعه ای از فعالیتها اطلاق می شود که منابع در دسترس را به کالا و خدمات تبدیل می نمایند. فعالیتها در سازمان ها منجر به ایجاد کالا و خدمات می گردند. در شرکتهای تولیدی، فعالیتهایی که منجر به تولید فیزیکی می گردند کاملاً آشکار هستند برای نمونه، ما می توانیم فرایند تولید یک محصول قابل لمس مانند یخچال را مشاهده کنیم، در این نوع فعالیتها تمایل بر این است که از واژه «تولید» استفاده شود.

در برخی از سازمانهایی که محصولات فیزیکی ساخته نمی شود کارکرد تولید، کمتر ملموس بوده و زمانی تولید مطرح می شود که فعالیتهایی مثل پردازش چک در بانک، رزرو بلیط، مراقبت از بیمار در بیمارستان و … انجام گیرد، که اینگونه فعالیتها به «عملیات» معروف هستند. ممکن است محصولات در شکل های غیرمعمول تولید گردند مانند صدور بلیط برای هواپیما یا تجویز دارو که از جمله این نوع فعالیتها می باشند، این شکل از مؤسسات را «سازمانهای خدماتی» می نامند و فعالیتهای تولیدی را که در این سازمانها صورت می گیرد معمولاً «عملیات» می نامند.

برای ایجاد کالا و خدمات، همه سازمانها سه وظیفه عمده را بر عهده دارند که این وظایف نه تنها برای تولید بلکه برای بقای سازمان. حیاتی هستند. این وظایف عبارتند از :

1. بازاریابی: که وظیفه اصلی آن، ایجاد تقاضا و یا حداقل، تأمین سفارش برای محصول و یا خدمات است.
2. تولید / عملیات : که وظیفه این قسمت، تولید محصول می باشد.
3. مالی / حسابداری: قسمت امور مالی و حسابداری نشانگر این است که سازمان به چه شکل عمل نموده و چگونه صورتحسابها را پرداخته کرده و منابع مالی را جمع آوری کرده است (و یا جمع آوری می کند).

ماشین آلات شرکت

عمده ترین ماشین آلات شرکت در بخشهای مختلف تولیدی عبارتند از :

– ماشین آلات بخش مایعات (ساخت شربت، قطره، لوسیون)

1. تانک ساخت
2. هموژن (همسان کننده)
3. فیلینگ (پر کننده و درب گذارنده)

الف- ابوریحان : (دستگاه پر کننده شیشه ها)

ب- کینگ : (دستگاه پر کننده شیشه ها)

ج- اشترونگ : (دستگاه پر کننده شیشه ها)

4. لیبل زن (برچسب زن)

– ماشین آلات بخش جامدات (ساخت قرص و کپسول)

1. میکسر مخلوط کننده
2. وی بلندر (مخلوط کننده)
3. اوسیلاتور (همسان کننده)
4. گلت : (خشک کن مواد قرص)
5. فته : (پرس و قالب دهنده ) (برای قرص)
6. من استی : (پرس و قالب دهنده ) (برای قرص)
7. بلیسترینگ : (قرار دادن در ورق آلومینیومی)، (قرص)
8. اپیدوزیبلر : (پرس ورق و بسته بندی آن) (برای قرص)
9. جی. کا. اف 800 و 2000 : برای پر کردن پوکه کپسول
10. سرواک : (بیلیستر کپسول)
11. W.K : (بیلیستر کپسول)

استقرار ماشین آلات تولیدی شرکت

ماشین آلات شرکت بصورت خطی استقرار یافته اند. به طوری که کارها به اجزاء کوچک تقسیم شده اند و واحدها و ماشین آلات جهت ساخت یک عمل مشخص طراحی و مستقر شده اند. در این روش حرکت مواد بطور زنجیره ای از ابتدا تا انتهای خط تولید ادامه دارد.

ویژگیهای استقرار

1. بعلت تقسیم شدن کار به قطعات کوچک و ساده برنامه ریزی و کنترل برنامه ساده تر است که این امر باعث می شود تا یک محصول خاص به تعداد زیاد تولید شود.
2. مواد پشت سر هم حرکت می کنند. بنابراین زمان و هزینه حمل و نقل کمتر است.
3. فضای کارخانه بیشتر به ماشین آلات اختصاص یافته است.
4. قیمت تمام شده محصول پایین است.
5. سیستم تولیدی بصورت پیوسته است و خروجی هر ایستگاه ورودی ایستگاه بعدی است و ذخیره پشت ایستگاهها کم است.
6. تولیدات انبار می شود تا شرکت توزیع کننده به سراغ آنها بیاید.
7. به کارگران ماهر نیاز زیادی نمی باشد و کارگران بیشتر نیمه ماهرند. (فرآیند آموزش کم است)
8. بعلت مشخص بودن عملیات در هر ایستگاه و پیوستگی آنها کنترل کیفیت و بازرسی تولید آسانتر است.
9. کل زمان تولید واحد محصول، حداقل است.
10. به علت یکنواخت بودن و تکراری بودن کار در هر ایستگاه امکان اتوماسیون خیلی زیاد است.

معایب استقرار

1. خرابی یک ماشین باعث توقف خط تولید می شود.
2. تکراری بودن کار برای کارگر باعث خستگی روحی و الیناسیون می شود و کار دلپذیر نمی باشد.
3. قابلیت انعطاف برای تغییر طرح محصول کمتر است.
4. سرعت خط تابع سرعت کندترین دستگاهها می باشد.
5. در تولید کم، هزینه تمام شده بالا می باشد.
6. هزینه ارتقای تکنولوژی بالاست.
7. تنوع تولید کمتر است.

محصولات شرکت

تولیدات شرکت شامل انواع قرص، کپسول، شربت، قطره و لوسیون به شرح زیر می باشد:

قرص

• الومينيوم Mg
• الومينيوم Mgs
• اكسي متالون
• ديفن هيدرامين
• بلادونا پي. بي.
• ليتيم كربنات
• تري اكسي فني توئين
• پسيرو هپتادين
• متي مازول
• اسيد فوليك+ فروس سولفات
• ري فامپين+ ايسنيازيد+ فيرازيناميد

 كپسول

• پارامومايسين
• مفناميك اسيد
• كلرا مفينكل
• زينك سولفات
• فني توئين
• مولتي ويتامين
• ري فامپين 300 Mg
• ري فامپين 150 Mg
• نالتركسون

شربت

• دیفن هیدرامین الگزیر
• فنی توئین
• دیفن هیدرامین کامپاند
• کلرا مفینکل
• دکسترومتورفان
• دکسترومتورفان پی
• بلادونا پی دی الگزیر
• اکسپکتورانت
• اتوسوکسیماید
• پارامومایسین
• دی سی کالامین
• فروس فومارات

قطره

• مولتی ویتامین
• دکسترو متورفان HBR
• ویتامین A+D
• فروس سولفات
• مولتی ویتامین
• لوسیون
• کالامین D
• فنی توئین

«نحوه تولید دارو»

برای ساخت داروها مراحلی وجود دارد که عبارتند از:

الف- مراحل تولید شربت و قطره:

1. مواد اولیه موردنیاز با توجه به تعداد تولید مورد نظر، برای یک بچ تولیدی، توزین و در تانکهای ساخت، مخلوط و همسان شوند.
2. ماده مخلوط شده، توسط نماینده آزمایشگاه مورد کنترل کیفی قرار می گیرد.
3. شربت بدست آمده پس از تایید آزمایشگاه بوسیله شلنگهایی به دستگاه فیلینگ منتقل می شود.
4. همزمان شیشه ها نیز توسط دستگاه دیگری شسته و تمیز شده و به دستگاه فیلینگ منتقل می شوند (توسط نقاله)
5. شیشه ها بوسیله شربت پر می شوند. و درب آنها محکم می شود.
6. شیشه های پر شده از لحاظ مقدار شربت پر شده مورد بازرسی قرار می گیرند.
7. شیشه ها با نقاله به دستگاه لیبل زنی منتقل می شود و لیبل می خورند.
8. شیشه های شربت توسط کارگران در جعبه ها قرار گرفته و بسته بندی می شوند.

ب- مراحل تولید قرص

1. مواد اولیه توزین و به دستگاههای «وی بلندر» و «اوسیلاتور» منتقل می شوند تا مخلوط گردند.
2. مخلوط بدست آمده توسط نماینده آزمایشگاه کنترل کیفی می شود.
3. مخلوط بدست آمده بوسیله دستگاه «گلت» خشک می شود. و سپس دستگاه اوسیلاتور بصورت پودر در می آید و همسان می شود.
4. پودر بدست آمده در دستگاه «فته» ریخته می شود تا پرس شده و به صورت قرص درآید.
5. قرص پرس شده از لحاظ استحکام (نه باید نرم باشد که موقع حمل و نقل و غیره به راحتی پودر شود و نه باید سخت باشد که از لحاظ هضم مشکل ایجاد کند) و همچنین اندازه و سایز آن نیز باید در رنج باشد که موقع بسته بندی مشکل ایجاد نکند و یا مواد کمتر و یا زیادتری نداشته باشد و وزن آنها نیز کنترل می شود.
6. قرصهای پرس شده به دستگاه سرواک منتقل می شوند تا بیلیستر شوند.
7. قرصها بعد از بیلیستر شدن از لحاظ استحکام بیلستر در مقابل نفوذ رطوبت و هوا و سالم بودن کنترل می شوند.
8. قرصهای بیلستر شده توسط کارگران در جعبه ها بسته بندی می شوند.

ج- مراحل تولید کپسول :

1. مواد اولیه موردنیاز، توسط دستگاههای اوسیلاتور و وی بلندر تولید و به پودر تبدیل می شود.
2. پودر حاصل شده توسط نماینده آزمایشگاه، کنترل کیفی می شود.
3. پودر تایید شده به دستگاه «جی کا اف» منتقل می شود.
4. پوکه کپسول نیز به دستگاه «جی کا اف» منتقل می شود.
5. در دستگاه جی کا اف پودر در پوکه ها پر شده و بیرون می آید.
6. کپسول بیرون آمده از دستگاه جی کا اف از نظر وزنی کنترل می شود.
7. ضایعات (پوکه های خالی) از کپسولها جدا می شود.
8. کپسولها به دستگاه بیلیستر منتقل می شوند و بلیستر می گردند.
9. کپسولهای بیلیستر شده، از لحاظ مقاومت بیلستر و سالم بودن آن کنترل می شوند.
10. بیلیسترها توسط کارگران در جعبه های مخصوص گذاشته بسته بندی می شوند.

ساخت دارو

برای ساخت دارو ابتدا با توجه به برنامه تولید، موادی که برای هر بچ توزین شده است مخلوط می شود و سپس در مدار تولید قرار می گیرد بر اساس نوع محصولات، (شربت، قرص، کپسول، قطره، لوسیون) طرز مخلوط کردن و تهیه مواد با هم فرق می کنند برای مثال نمونه ای برای ساخت هر یک از محصولات را می نویسیم.

الف- روش ساخت شربت اکسپکتورانت

1. شکر را به مقدار معین در آب دیونیزه شده حل کرده و 20 دقیقه می جوشانند و سپس آن را تا 70 درجه سرد می کنند.
2. سوربیتول مایع را به شربت بالا اضافه می کنند.
3. مواد زیر را در تانک با آب دیونیزه شده حل کرده و به تانک اصلی که تا 40-30 درجه خنک شده است اضافه می کنند.
   – کلرافنیرامین مالئات
   – فنیل پرو پانولامین هایدرو کلراید
   – سدیم سیترات
   – سیتریک اسید
   – سدیم ساخارین
4. بنزوئیک اسید و گلیسرول گایا کولات را در پروپلین گلیکول در دمای 60 درجه در یک تانک جداگانه حل کرده و به تانک ساخت اضافه می کنند.
5. کارامل را در آب دیونیزه شده حل کرده و به تانک ساخت اضافه می کنند.
6. مانیتول را در گلیسیرین حل کرده و به تانک ساخت اضافه می کنند.
7. حجم شربت را با آب دیونیزه شده به مقدار لازم افزایش داده و نیم ساعت مخلوط می کنند.
8. نمونه ای از شربت به دست آمده برای آزمایش به آزمایشگاه ارسال می شود.
9. بعد از تایید آزمایشگاه کنترل، از نظر شیمیایی و فیزیکی شربت به تانک ذخیره فیلتر می شود.
10. شربت به دست آمده آماده پر شدن در شیشه های 60 میلی لیتری است.

ب- روش ساخت قطره ویتامین A+D

1. به مقدار لازم آب مقطر را در تانک ساخت جوشانده و پس از سرد شدن تا دمای 60 درجه سدیم ساخارین را در آن حل می کنند.
2. میتیل پارابن و پروپیل پارابن را داخل گلیسیرین حل نموده و محلول حاصل را به تانک ساخت اضافه می کنند.
3. پلی سوربات را تا دمای 60-50 درجه گرم کرده و ویتامین A و D را به آن اضافه نموده حاصل بدست آمده را به تانک ساخت اضافه می کنند.
4. PH محلول به دست آمده در تانک ساخت را کنترل می کنند.
5. رنگ های خوراکی را در مقدار 10 لیتر آب حل نموده و به محلول بالا اضافه می کنند.
6. اسانس پیچ فلاور را در پروپیلن گلیکول حل نموده، به تانک ساخت اضافه کرده، نیم ساعت به هم می زنند.
7. با آب مقطر حجم داخل تانک را به میزان لازم افزایش می دهند.
8. PH محلول بدست آمده را مجدداً کنترل می کنند.
9. توسط آزمایشگاه نمونه برداری صورت می گیرد.
10. پس از تایید آزمایشگاه کنترل، محلول بدست آمده را فیلتر و به تانک ساخت منتقل کرده و زیر گاز ازت نگهداری می کنند.

ج- روش ساخت قرص الومینیوم MG

1. مانیتول و نشاسته را از مش 40 رد کرده با آلومینیوم هایدروکساید و منیزیوم هایدروکساید در میکسر مخلوط می کنند.
2. آب را به اندازه لازم جوشانده و مقدار معینی شکر به آن اضافه کرده و تا حد جوش حرارت می دهند. سدیم ساخارین را در کمی شربت حل و به آن اضافه می کنند. همچنین به مقدار لازم نشاسته را در آب حل کرده به مواد بالا اضافه می کنند تا چسب شربت آماده شود. ماده بدست آمده را در حرارت 40 درجه گرانول تهیه می کنند و آنرا به مدت یک شب خشک می کنند.
3. به مقدار معین نشاسته استریل و منیزیوم استئارات را از مش 40 رد کرده و منتول را در الکل حل کرده پودر حاصل را از مش 12 رد کرده و به مدت نیم ساعت بلند می نمایند.

د- روش ساخت کپسول ترامادول 50 میلی گرم

1. مواد اولیه ترامادول هایدروکلراید، نشاسته، لاکتوز و سلولز میکروکریستالین را از مش 60 دستگاه اوسیلاتور عبور داده و مخلوط می کنند.
2. تالک، منیزیوم استئارات، کلوئیدال سیلیکون دی اکساید، سدیم لوریل سولفات و سدیم استارچ گلیکولات را از مش 60 دستگاه اوسیلاتور عبور داده و به مخلوط کن منتقل می کنند.
3. محتویات مخلوط کن را به مدت 45 دقیقه مخلوط می کنند و پس از تخلیه در ظروف سربسته، نمونه برداری کرده و پس از انجام آزمایشات لازم و تایید آزمایشگاه در کپسولهای سایز 2 پر می کنند.

• مقدمه – 2
• تاریخچه شرکت – 4

فصل اول : انبارداری

• انبار و انواع آن – 7
• انبار از نظر مواد و محصولات – 8
• انبار از نظر چگونگی نقش و ماهیت عمل – 8
• انبار از نظر فیزیکی – 9
• نقش انبار – 9
• اهمیت انبارداری – 10
• انباردار – 12
• انبار مواد اولیه شرکت – 13
• انبارهای مواد اولیه – 14
• تأمین کنندگان مواد اولیه – 14
• کارکنان انبار مواد اولیه – 14
• محل سازمانی انبار مواد اولیه – 15
• اهم وظایف انباردار – 15
• رعایت اصول ایمنی در انبار مواد اولیه – 16
• وسایل کار در انبار مواد اولیه – 17
• نظام خروج مواد اولیه از انبار مواد اولیه – 17
• روشهای انبار کردن – 17
• کارهای اداری انبار مواد اولیه – 18
• گردش مواد در انبار مواد اولیه – 19
• انبار محصولات – 19
• وظایف انباردار – 19
• گردش محصولات در انبار محصولات – 20
• انبار گردانی – 21

فصل دوم: تولید

• تولید و عملیات – 26
• ماشین آلات شرکت – 27
• استقرار ماشین آلات شرکت – 28
• ویژگیهای استقرار ماشین آلات شرکت – 28
• معایب استقرار ماشین آلات شرکت – 29
• محصولات شرکت – 30
• نحوه تولید دارو – 31
• مراحل تولید شربت و قطره – 31
• مراحل تولید قرص – 32
• مراحل تولید کپسول – 33
• ساخت دارو – 34
• روش ساخت شربت اکسپکتورانت – 34
• روش ساخت قطره ویتامین A+D – 35
• روش ساخت قرص الومینیوم MG – 36
• روش ساخت کپسول ترامادول 50 میلی گرمی – 37

فصل سوم : ارزیابی کار

• بهره وری – 39
• تاریخچه و مفهوم بهره وری – 39
• آنالیز بهره وری – 41
• اندازه گیری بهره وری – 43
• معیارهای بهره وری – 43
• عوامل مؤثر بر بهره وری – 45
• بهره وری در صنعت – 46
• زمینه بهره وری – 47 –
• برداشت کارگران از بهره وری – 49
• عوامل مؤثر بر بهره وری – 50
• راههای افزایش بهره وری – 52
• ارزیابی کار – 54
• ارزیابی کار وسیله مستقیم افزایش بهره وری – 54
• چرا ارزیابی کار سودمند است؟ – 56
• فنون ارزیابی کار و ارتباط آنها با یکدیگر – 60
• شیوه اصلی ارزیابی کار – 62
• ارزیابی روش (تعریف و هدفها) – 64
• شیوه اصلی ارزیابی روش – 65
• ثبت بررسی، ایجاد (ثبت واقعیات) – 67
• نمودار خلاصه فرآیند – 68
• نمودارهای گردشی فرآیند – 70
• مثالی برای نمودار گردشی فرآیند – 74
• بررسی انتقادی: فن پرسش و پاسخ – 75
• پرسشهای اولیه – 76
• پرسشهای ثانویه – 78
• ایجاد روش اصلاح شده – 80
• مثالی برای روش اصلاح شده – 82
• ملاحظات کلی در مورد کارسنجی – 85
• مقصود از کارسنجی – 86
• موارد استفاده کارسنجی – 92
• شیوه اصلی کارسنجی – 93
• فنون کارسنجی – 95
• منابع و مأخذ – 96

منابع و ماخذ

1. الوانی، سید مهدی و میرشفیعی، نصرا… . مدیریت تولید، انتشارات آستان قدس رضوی،1374
2. جعفرنژاد، احمد وفاریابی با سمنج، محمد.مفاهیم اساسی مدیریت تولید، انتشارات صفار، چاپ دوم ، پاییز 1381
3. شرکت داروسازی الحاوی. کاتالوگها و بروشورها
4. کاظمی بابک. ایمنی و بهداشت کار، انتشارات پشوتن، چاپ دوم 1382
5. کاظمی،بابک. مدیریت تدارکات انتشارات، دانشگاه آزاد اسلامی
6. کمال زاده، عباس. آشنایی با ارزیابی کار و زمان،مرکز نشر دانشگاهی، چاپ پنجم 1381
7. مرعشی، نصرا…. ارزیابی کار و زمان، انتشارات کارآفرینان بصیر،بهار 1381
8. معتدل، محمدرضا. جزوه درس مدیریت کارخانه. مقطع کارشناسی، رشته مدیریت صنعتی بهار 1383