فتنه به شرک و کفر

فتنه در میان مفاهیم قرآنی از اهمیتی ویژه برخوردار است. در آیات قرآنی از جمله فلسفه نهایی، رفع فتنه دانسته شده است. در نگاهی گذرا روشن خواهد شد که مفسران در تفسیر فتنه نظر واحدی ندارند. برخی آن را شرک دانسته، عده ای کفر تلقی کرده اند و مفسرانی جزّ خفقان و فضایی ؟ ناک را مراد کرده اند. گوناگونی این دیدگاهها از کجا سرچشمه گرفته است؟ در این تحقیق برآنیم تا با بررسی معنای فتنه و کاربرد اصطلاحی آن مفهوم فتنه را آشکار کنیم.

فتنه در فرهنگهای واژگانی، معانی مختلفی برای واژه فتنه آورده اند. خلیل بن احمد فراهیدی نخستین نگارنده معجم لغات نوشته است. فَتن سوزاندن چیزی در آتش را گویند مثلاً الورق المحَدق چنانکه خداوند می فرماید: «یوم هم علی النار یُفتنونَ» (العین ج 8، 127)

ابن فارس ذیل این ماده می نویسد: الَفاء التاء و النون اصلی است واحد که بر اختیار و آزمایش دلالت دارد. گفته می شود: «فتنتَ الذّهبَ بالنار» هنگامی که آن را بیازمایی و شی آزموده شده «مفتون» و «فتین» خوانده می شود. (مقئیس الّغه ج 4، 472)

راغب اصفهانی واژه شناس و مفسر ارجمند می نویسد:

فتن، داخل کردن طلا در آتش است تا خالصی وناخالصی آن آشکار گردد و در مورد به آتش افکندن انسان نیز به کاربرده می شود. (مفردات، 623)

در این میان نگارنده «التحقیق» نظر دیگری دارد. او در تبیین این واژه چنین می نویسد:

آنچه موجب اختلال و اضطراب گردد فتنه نامیده می شود که دارای مصادیقی است. مانند اموال و اولاد، اختلاف در دیدگاهها، عذاب، کفر، جنون، آزمایش و هر آنچه موجب اضطراب و پریشانی گردد. (التحقیق فی  کلمات القران الکریم ج9، 24)

در منابع واژه شناسی قرآنی نیز «فتنه» با توجه به کاربرد قرآنی آن معنا شده است. کهن ترین این منابع کتاب «الوجوه و النظائر» نگارش «هارون بن موسی» است. او معانی «فتنه» در قرآن را ده وجه دانسته است. این وجوه عبارتند از: شرک، کفر، امتحان، عذاب در دنیا، به آتش سوزاندن، قتل، بازداشتن و مانع شدن گمراه ساختن، عذر آوردن وعبرت گرفتن.(الوجوه انظائر، 78)

فارسی

1. حبیش بن ابراهیم، ابوالفضل، وجوه قرآن، تصحیح مهدی محقق، بنیاد قرآنی وزارت اوقاف، 1360 ه.ق
2. طالقانی، سید محمود، پرتوی از قرآن، 6 جلد، چاپ سوم، شرکت سهامی انتشار، بی تا
3. طباطبایی، سد محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، 20 جلد، قم، دفتر انتشار رات اسلامی، بی تا
4. مطهری، مرتضی، جهاد، تهران، انتشارات صدرا، بیتا
5. معادیخواه، عبدالمجید، فرهنگ آفتاب، 10 جلد، چاپ اول، بی جا، نشر ذره، 1373 ش

عربی

1. ابن عاشور، محمد الطاهر، التحریر و التنویر، 30 جلد، بیجا، دارالتونسیّه للنشر، بی تا
2. ابن فارس، ابوالحسین احمد، معجم مقائیس اللّغه، 6 جلد، قم، دارالکتب العلمیه، بی تا
3. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، 8 جلد، چاپ اول، ریاض، دارطیبه للنشر، 1408 ه. ق
4. ابن منظور، ابوالفضل محمد بن مکرم، لسان العرب، 18 جلد، چاپ اول، بیروت، دار احیاء التراث العرابی، 1408 ه. ق
5. بخاری، ابوعبدالله، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، 4 جلد، چاپ اول،بیروت، دارالکتب العلمیه، 1419 ه. ق
6. دروزه، محمدعزّه،تفسیر الحدیث، 12 جلد، بیروت، داراحیاء الکتب العربی، 1383 ه. ق
7. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد بن فضل، مفردات الفاظ قران، چاپ اول، دمشق، دارالقلم، 1412 ه. ق
8. رشید رضا، محمد ، المنار، 12 جلد، بیروت، دار العرفه، بی تا
9. زحیلی، وهبه، التفسیر المنیر، 32 جلد ، چاپ اول، بیروت، دارالفکر، 1991 م
10. صادقی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن، 30 جلد، چاپ دوم، قم، انتشارات فرهنگ اسلامی،1408 ه. ق
11. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآنن، 10 جلد، چاپ دوم، بیروت، دارالمعرفه، 1408 ه. ق
12. طبرسی، محمدبن جریر، جامع البیان لتادیل آلی قرآن، 15 جلد، بیروت، دارالفکر، 1415 ه. ق
13. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، 10 جلد، چاپ اول، بی جا، مکتب اعلام اسلامی، 1409 ه. ق
14. طوسی، محمد بن حسن، کتاب الخلاف، جلد اول، چاپ پنجم، قم، موسسه النشر الاسلامی 1418 ه. ق
15. قطب، سد، فی ظلال القرآن، 6 جلد، چاپ بیست و چهارم، بیروت، دارالشروق، 1415 ه.ق
16. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار،110 جلد، چاپ سوم، بیروت، دار احیاء ؟ العرب، 1403 ه.ق
17. مسلم بن حجاج نیشابوری، ابوالحسین، صحیح مسلم، 5 جلد، چاپ اول، بیروت، مکتبه المعارف، 1416 ه. ق
18. مصطوفی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآنم الکریم، چاپ اول ، بی جا، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368 ه. ش