آفلاتوکسین و روش های کنترل آن در مراحل تولید پسته

تاریخچه آفلاتوکسین:

در حدود 40 سال قبل (سال 1960میلادی) و در فاصله چند ماه بیش از 100هزار بوقلمون در شرق انگلستان در اثر ابتلا به بیماری نامعلومی از بین رفتند. بیماری مشابهی نیز در جوجه اردکها و جوجه قرقاول ها مشاهده شد. همچنین در آمریکا یک نوع بیماری بین خوکهایی که از ذرت های کپک زده تغذیه نموده بودند، شیوع پیدا کرد.

حدود یکسال پس از این واقعه برای اولین بار توانایی قارچ آسپرژیلوس برای تولید آفلاتوکسین بر روی بادام زمینی و محیطهای کشت آزمایشگاهی مشخص گردید.

سالیانه مقادیر قابل توجهی از محصولات کشاورزی به ارزش میلیاردها دلار دستخوش حمله قارچها قرار گرفته و نابود می شوند. محصولات حاوی توکسین کیفیت مرغوبی نداشته و به قیمت ارزانتری ارایه می شوند و در صورتی که به عنوان مواد غذایی و علوفه برای انسان و دام مورد استفاده قرار گیرند، ضایعات مختلفی داشته و در نهایت منجر به مرگ خواهد شد. موادی که آلودگی به آفلاتوکسین در آنها آشکار شده است، عبارتند از: ذرت، پنبه دانه، بادام زمینی، پسته، گردو، بادام، نارگیل، انجیر، برنج، سورگوم، سویا، آفتابگردان، قهوه، کاکائو و        دانه های روغنی، حبوبات، محصولات ریشه ای، انواع علوفه و لبنیات.

بررسیهای انجام شده در حیوانات آزمایشگاهی مانند انواع موش، خرگوش، میمون و غیره نشان می دهد که آفلاتوکسین باعث مسمومیتهای شدید، ضایعات کبدی و مرگ آنها می شود. تعدادی از گاوها که از بادام زمینی کپک زده تغذیه کرده بودند نیز دچار کاهش وزن و ضعف شده و از بین رفتند. در سایر حیوانات مانند بز، گوسفند، سگ، غاز، مرغ، بوقلمون، اردک و… نیز آفلاتوکسین باعث آسیب رساندن به کبد و مرگ این حیوانات شده است.

تعریف آفلاتوکسین

آفلاتوکسین زهرابه است که به وسیله گروهی از قارچها (کپکها) ترشح می شود. این قارچها ضمن تغذیه و رشد و نمو، زهرابه ای را تولید می نمایند که در مواد غذایی باقی می ماند. چنانچه انسان و هر حیوان خونگرم دیگری از مواد غذایی آلوده به این زهرابه تغذیه نماید، زهرابه در داخل بدنش تجمع یافته و هنگامی که مقدار آن به حد معینی برسد خطرات جانی بوجود می آورد.

انواع آفلاتوکسین بر اساس رنگ فلورسانس و حرکت نسبی روی صفحه گروماتوگرافی (TLC) به چهار گروه عمده B1,B2,G1,G2 تقسیم بندی می شود. علاوه براین چهار نوع توکسین اصلی، متابولیتها و مشتقات دیگری از آفلاتوکسین جداسازی و شناسایی شده است. از مهمترین مشتقات سمی می توان به توکسینهای M1, M2 و GM1 که پس از تغذیه حیوانات به مواد آلوده به آفلاتوکسین در بدن و شیر آنها بوجود می آید را نام برد.

خصوصیات عامل تولیدکننده آفلاتوکسین

قارچها موجوداتی هتروتروف هستند و بایستی مواد آلی از پیش ساخته شده را مصرف نمایند. این موجودات ممکن است زندگی ساپروفیتی داشته و یا اینکه به صورت پارازیت زندگی نمایند. در تمام موارد و پس از ترشح آنزیمهای هضم غـذا، مواد غذایی محیط زیست قارچ شکسته و به صورت مواد ساده و محلول در آب، جذب سلولهای قارچ می شوند. سلولهای قارچ ممکن است مثل سلول مخمرها، تنها یک سلول تک هسته ای تشکیل دهنده تمام موجود باشد و یا ممکن است سلولهای قارچ بلند و رشته ای بوده و با اتصال به یکدیگر پیکره قارچ را تشکیل دهند. طبقه بندی قارچها تا حدود زیادی بستگی به سیکل زندگی قارچ و شکل اندامهای تولید مثلی و اسپورهایشان دارد.

آنتونیو میچلی در سال 1729 اولین فردی بود که جنس Aspergilus را نامگذاری کرد. جنس Aspergilus در راسته Eurotiales و خانواده Trichocomaceae قراردارد. منوگراف Aspergilus با حدود 100، گونه توسط راپرو فنل در سال 1963 ارایه گردید و طبقه بندی کامل آن توسط سامسون وگامز در سال 1985گزارش شد. گامز (1993) ارتباط گونه های آسپرژیلوس را با 11شکل جنسی مشخص نمود. با این حال برای بسیاری از گونه های آسپرژیلوس شکل جنسی مشخص نشده است.

شرایط بهینه رشد قارچ و تولید آفلاتوکسین

همانطور که عنوان شد، آفلاتوکسین را قارچهای گروه A flavus هنگام تغذیه از موادغذایی ترشح می نمایند، ولی ناگفته نماند که وجود قارچ مربوطه به صورت اسپور روی پسته و یا هر ماده غذایی دیگر دلیل بر آلودگی به آفلاتوکسین نیست. زیرا این گونه قارچها به صورت اسپور تقریباً در همه جا یافت می شوند و اسپورها زمانی جوانه زده و فعالیت می نمایند که حداقل شرایط زندگی برای آنها مهیا باشد.

ایجاد آفلاتوکسین و روشهای کنترل آن در مراحل تولید پسته

نتایج تحقیقات متعدد نشان می دهد در صورتی که فرآوری پسته براساس اصول صحیح علمی انجام گیرد، علت اصولی آلودگی محصول پسته به عدم مدیریت صحیح باغ بر می گردد. عوامل عمده آلودگی محصول پسته در باغ وجود پسته های زودخندان حمله آفات و تاخیر در برداشت محصول می باشد.