خشکسالی

خشکسالی حالتی نرمال و مستمر از اقلیم است . گرچه بسیاری به اشتباه آن را واقعه ای تصادفی و نادر می پندارند . این پدیده تقریباً در تمامی مناطق اقلیمی رخ می دهد ، گرچه مشخصات آن از یک منطقه به منطقه دیگر کاملاً تفاوت می کند . خشکسالی یک اختلال موقتی است و با خشکی تفاوت دارد چرا که خشکی صرفاً محدود به مناطقی با بارندگی اندک است و حالتی دائمی از اقلیم می باشد .

خشکسالی جزء‌ بلایای طبیعی نامحسوس است . گر چه تعاریف متفاوتی برای این پدیده ارائه شده لیکن در کل حاصل کمبود بارش در طی یک دوره ممتد زمانی معمولاً یک فصل یا بیشتر می باشد . این کمبود منجر به نقصان آب برای برخی فعالیت ها ، گروهها و یا یک بخش زیست محیطی می شود . خشکسالی بایستی در رابطه با برخی شرایط متوسط دراز مدت از موازنه مابین بارش و تبخیر و تعرق در نظر گرفته شود ، معمولاً در هر منطقه ای یک شرایط خاص بعنوان  “ نرمال ” تعریف می شود .

بعلاوه این پدیده با زمان ( فصل اصلی وقوع این پدیده ، تاخیر در شروع فصل بارانی، وقوع بارش در ارتباط با مراحل اصلی رشد گیاه ) و نیز موثر بودن بارش ها ( شدت ، بارش ، تعداد رخدادهای بارندگی ) مرتبط است .

سایر فاکتورهای اقلیمی نظیر دمای بالا ، باد شدید و رطوبت نسبی پایین تر غالباً در بسیاری از نقاط جهان با این پدیده همراه شده و می توانند به طرز قابل ملاحظه بر شدت آن بیفزایند .

تعریف عملی خشکسالی :

تعاریف عملی به افراد کمک می کند تا شروع ، خاتمه و درجه شدت خشکسالی را تشخیص دهند . برای تعیین شروع خشکسالی تعاریف عملی ، میزان انحراف از میانگین بارش یا سایر متغیرهای اقلیمی در طول یک دوره زمانی را مشخص می کند . این امر معمولاً با مقایسه وضعیت فعلی نسبت به متوسط های گذشته که غالباً مبتنی بر دوره آماری30 ساله است انجام می شود . حد آستانه تعیین شده به عنوان شروع یک خشکسالی ( مثلاً 75 درصد بارش متوسط در طول یک دوره زمانی مشخص) معمولاً‌ بیشتر به صورت قراردادی انتخاب می شود تا بر مبنای رابطه دقیق تاثیرات خاص آن بر محیط .
در تعریفی عملی از خشکسالی برای کشاورزی مقدار بارندگی روزانه با مقادیر تبخیر و تعرق مقایسه می شود تا سرعت ( نرخ ) تخلیه رطوبت خاک تعیین شود و این روابط برحسب میزان تاثیرات خشکسالی بر رفتار گیاه ( یعنی رشد و عملکرد ) در مراحل مختلف نمو گیاه بیان گردد .
تعاریفی نظیر این مورد را می توان در ارزیابی عملی شدت و اثرات خشکسالی براساس متغیرهای هواشناسی ، رطوبت خاک و شرایط گیاه در طی فصل رشد مورد استفاده قرار داد و مستمراً تاثیر بالقوه این شرایط را بر عملکرد نهایی ارزیابی کرد . بعلاوه این تعاریف عملی در تحلیل تناوب شدت و تداوم خشکسالی برای یک دوره تاریخی مفروض نیز کاربرد دارند . لیکن چنین تعاریفی نیازمند داده های جوی در مقیاس های زمانی ساعتی، روزانه ، ماهانه و سایر مقاطع زمانی و احتمالاً داده های مربوط به تاثیر پذیری از پدیده نظیر عملکرد محصول بسته به ماهیت تعریف ، مورد استفاده قرار می گیرند .تدوین ماهیت اقلیم شناسی خشکسالی یک منطقه ، و درک بیشتری از خصوصیات و احتمال وقوع مجدد در شدت های مختلف این پدیده بدست می دهد .
اطلاعاتی از این نوع در تهیه راهبردهای تقلیل اثرات و واکنش این پدیده و طرحهای آمادگی بسیار سودمند است .

جنبه های مختلف در زمینه خشکسالی :

• هواشناسی ،
• هیدرولوژیکی ،
• کشاورزی
• اقتصادی – اجتماعی

خشکسالی کشاورزی :

خشکسالی کشاورزی اثرات ویژگیهای مختلف هواشناسی یا هیدرولوژیکی خشکسالی را به این پدیده کشاورزی بویژه کمبود بارش ، اختلاف بین تبخیر و تعرق واقعی و پتانسیل ، کمبود رطوبت خاک ، افت سطح آب زیرزمینی یا مخزن و … مرتبط می سازد . نیاز آبی گیاه بستگی به شرایط جوی غالب ، خصوصیات زیستی گیاه خاص ، مرحله رشد آن و خصوصیات فیزیکی و بیولوژیکی خاک دارد .تعریفی خوب از خشکسالی کشاورزی آن است که بتواند حساسیت متغیر گیاهان زراعی را در طی مراحل نمو گیاه از سبز شدن تا بلوغ لحاظ نماید . کمبود رطوبت در لایه های فوقانی خاک به هنگام کاشت می تواند باعث تاخیر جوانه زنی شود که موجب کاهش تراکم بوته در هکتار و نقصان عملکرد نهایی گردد .
لیکن چنانچه رطوبت خاک فوقانی(سطح الارضی) برای نیازهای مراحل اولیه رشد کافی باشد کمبودهای رطوبتی درلایه های زیرین خاک در صورت تامین نیازهای آبی گیاه بوسیله بارندگی یا آبیاری بر عملکرد نهایی گیاه تاثیر چندانی نخواهد داشت .

خشکسالی هیدرولوژیکی :

خشکسالی هیدرولوژیکی با تاثیرات دوره هایی از نقصان ریزش های جوی ( شامل برف ) بر منابع تامین های آبهای زیرزمینی یا سطحی همراه می شود ( جریان رودخانه ها ، مخازن ، دریاچه ها و آب زیرزمینی ) .
فراوانی و شدت خشکسالی های هیدرولوژیکی غالباً‌در مقیاس یک آبخیز یا حوزه آبریز رودخانه بیان می شود . گرچه همه خشکسالی ها از کمبود بارش منشا می گیرند لیکن هیدرولوژیست ها بیشتر به این موضوع توجه دارند که این کمبود چگونه در سیستم هیدرولوژیکی ظاهر می شود ؟ خشکسالی های هیدرولوژیکی معمولاً‌ با تاخیر بیشتری نسبت به خشکسالی های هواشناسی یا کشاورزی رخ می دهند .
زمان بیشتری طول می کشد تا اثر کمبود بارش در اجزاء سیستم هیدرولوژیکی نظیر رطوبت خاک ، جریان رودخانه و سطح مخازن و آبهای زیرزمییی نمایان شود . در نتیجه زمان این تاثیرات با سایر موارد موجود در دیگر بخشهای اقتصادی یکسان نیستند چرا که بخشهای مختلفی برای تامین آب موردنیاز خود به این منابع متکی هستند.
مثلاً کمبود بارش می تواند موجب تخلیه سریع رطوبت خاک شود که تقریباً بلافاصله برای متخصصان کشاورزی مشهود است ولی این کمبود بر سطح آب مخازن تا ماهها بر تولید نیروی برق آبی یا مصارف تفریحی تاثیر نمی گذارد .
بعلاوه آب موجود در سیستم های ذخیره هیدرولوژیکی ( مثلاً مخازن ، رودخانه ها ) معمولاً در مقاصدی مختلف و رقابتی ( مانند کنترل سیلاب ، آبیاری ، تفرج ، کشتیرانی ، نیروی برق آبی ، زیستگاههای حیات وحش ) بکار می رود . رقابت بر سر آب در این سیستم های ذخیره ای در طی دوره خشکسالی شدت می گیرد و منازعات مابین استفاده کنندگان آب به طرز قابل ملاحظه ای افزایش می یابد .

خشکسالی هیدرولوژیکی و آمایش سرزمین ( کاربری اراضی ) گرچه اقلیم عامل اولیه ای در بروز خشکسالی هیدرولوژیکی است ولی سایر عوامل نظیر تغییرات کاربری اراضی ( مانند جنگل زدایی ) ، تخریب اراضی و ساخت سدها همگی بر خصوصیات هیدرولوژیکی حوزه اثر می گذارند .

پیامد اثرات خشکسالی :

پیامد اثرات توام با خشکسالی های هواشناسی ، کشاورزی و هیدرولوژیکی تفاوت های آنها را بیشتر آشکار می کند . زمانی که خشکسالی آغاز می شود ، بخش کشاورزی بدلیل وابستگی بیش از حد به ذخیره رطوبتی خاک ، معمولاً نخستین بخشی است که تحت تاثیر قرار می گیرد . در طی دوره های ممتد خشکی ، چنانچه کمبود بارش ادامه یابد ، رطوبت خاک به سرعت تخلیه می شود در این صورت اتکاء مردم به سایر منابع آبی بایستی تاثیرات این کمبود را مرتفع سازد مثلاً آنهایی که متکی به منابع آبهای سطحی ( نظیر مخازن و دریاچه ها ) و آبهای زیرزمینی هستند معمولاً دیرتر از سایرین تحت تاثیر قرار می گیرند . یک خشکسالی کوتاه مدت که 3 تا 6 ماه به طول می انجامد بسته به خصوصیات هیدرولوژیکی سیستم و نیازهای مصرف آب احتمالاً تاثیرات اندکی بر این بخش ها به همراه دارد .
زمانی که بارش به حالت نرمال برمی گردد و شرایط خشکسالی هواشناسی پایان می پذیرد ، تا زمان احیاء مجدد منابع آبهای سطحی و زیرسطحی پیامدهای سوء‌این پدیده ادامه می یابد . در ابتدا ذخایر رطوبت خاک و به دنبال آن جریانهای سطحی ، مخازن و دریاچه ها و آبهای زیرزمینی جایگزین می شود .
ممکن است اثرات خشکسالی در بخش کشاورزی به دلیل وابستگی آن به رطوبت خاک سریعاً ‌از بین برود لیکن در سایر بخش ها که متکی به ذخایر سطحی و یا زیرسطحی آب هستند تا ماهها یا حتی سالها طول بکشد . استفاده کنندگان از آبهای زیرزمینی که معمولاً آخرین افرادی هستند که به هنگام بروز خشکسالی تحت تاثیر آن قرار می گیرند دیرتر از سایرین بازگشت به وضعیت عادی سطح آب زیرزمینی را تجربه می کنند . طول دوره تجدید ذخیره منبع تابعی از شدت و تداوم خشکسالی و مقدار بارش دریافتی است .

پیشنهادات

مهمترین و اصلی ترین موضوع در مدیریت خشکسالی و قبل از هر گونه اقدام، ایجاد اراده کافی در مدیریت سیاسی، قانون گذاری، اجرایی، علمی و بخش مردمی کشور بر لزوم برخورد اساسی و ریشه ای، مستمر، برنامه ای با مساله خشکسالی می باشد.

بعد از توفیق به این مهم موارد پیشنهادی به شرح ذیل به استحضار می رساند:

1. قویت و بکارگیری مبانی علمی هواشناسی Agrometeorology در کشاورزی کشور،     خشکسالی یکی از پدیده های اقلیمی است بنابراین مجرد توجه به خشکسالی نمی تواند نتایج کافی به وجود آورد. بسیاری از پدیده ها و حوادث اقلیمی به یکدیگر مربوطند و همه آن ها منشا تغییرات و پارامترهای اقلیمی دارند.
2. تشکیل و تقویت و حمایت و به کارگیری جدی تشکل های مردمی (NGO) در امر خشکسالی. در این رابطه هم می توان بر تشکل های تخصصی (همچون فیزیولوژیست ها، هیدرولوژیست ها، ارگونومیست ها) و همچنین تشکل های عمومی نظیر NGO های مربوط به خشکسالی و یا حوادث اقلیمی و… توجه کرد.
3.  گسترش و تقویت ارتباط با محافل علمی- اجرایی بین المللی و نیز مراکز فعال در کشورهای پیشرفته مرتبط با خشکسالی (اقلیم شناسی).
4. هماهنگی و سازماندهی واحدهای مختلف دولتی مرتبط با خشکسالی در قالب برنامه های خشکسالی توام با وظایف شفاف و مسوولیت های مشخص. طرح فائو یکی از این راهکارها می باشد.
5. تهیه طرح جامع خشکسالی کشور، شامل تعاریف منطقه ای و محصولی، استانداردها و شاخص ها و راهکارهای اساسی بلند مدت، میان مدت و مدیریت بحران، تحقیقات، اعتبارات، ارزیابی و…
6. ایجاد دهکده های خشکسالی در مناطق مختلف اقلیمی به عنوان پایلوت، برای ارزیابی راهکارهای توصیه شده و رفع مشکلات اجرایی آنها و نیز برای گسترش مطمئن فناوری ها در عرصه های متنوع کشور.
7. مشورت های مستمر با محافل داخلی و خارجی مرتبط، از طریق اینترنت، دعوت از آنان، مسافرت های ضروری، سمینارها و گردهمایی و…
8. هدف گذاری WUE(و یاWP ) برای ده سال آینده در دو برنامه پنجم و ششم با کف واحد مسوول برای تحقق این هدف، برنامه و روش کار ارایه داده و پاسخ گو باشد.