کارکرد راه ، معابر و میادین در فضای شهری و عوامل موثر در شکل گیری آن ها

پیوند ارگانیک راه ها با سایر فضاها و عناصر شهری

فضاها و عناصر شبکه ارتباطات با سایر فضاها و عناصر شهری دارای یک رابطه کمابیش سازمان یافته و منظم بوده است ، زیار نحوه‌شکلگیری فضاها و عناصر شهری در کنار راهها ، تحت تاثیر الگوهای رفتاری و فرهنگ مردم جامعه قرارداشته است و شهرهای تاریخی مانند بسیاری از شهرهای امروز همواره با یک آهنگ سریع و شتابان و تحت تاثیر نیازهای آنی گروههای مختلف شکل نمی گرفتند ، بلکه در حالت معمول، هماهنگ با نیازهای مادی و معنوی جامعه و با رشد و توسعه ای تدریجی پدید می آمدند و تغییر شکلهای لازم را می پذیرفتند .

بعنوان مثال از الگویی یاد می کنیم که در بسیاری از شهرهای تاریخی کشور مشاهده می شود ، در کنار جاده‌ اصلی منتهی به شهر و در مکانی نزدیک شهر و حوالی دروازه یا مدخل آن ، گورستان شهر قرارداشت و معمولاً در کنار بزرگترین گورستان شهر ، مزار یکی از بزرگان مذهبی بنا شده بود . بعد از آن در داخل شهر و در امتداد راه مزبور ، بازار و میدان شهر به چشم می خورد و آنگاه راسته ها و کویهای اصلی از آن منشعب می شد و به محله ها و فضاهای مسکونی و غیره منتهی می شده است .

بازار در شهرهای کوچک و بزرگ ، مهمترین مسیرو فضای ارتباطی بشمار می آمده است که مسجد جامع جامع و برخی از مساجد بزرگ شهر ، بعضی از مدرسه ها ی علمیه ،کاروانسراها و تیمچه ها ی متعدد و سایر فضاهای تجاری در کنار آن یا در ارتباط نزدیک با آن قرارداشتند . در واقع ، بازار به صورت همزمان یک محور مهم ارتباطی ، اقتصادی و فرهنگی شهر بود و نقش و منزلت بسیار مهمی در حیات اجتماعی شهر داشت و به همین جهت بود که در مواقع بسیار حساس اجتماعی ، اعتصاب بازاریان و تعطیل بازار تاثیر مهمی بر روند رویدادهای اجتماعی و سیاسی داشت ، به سخن دیگر همان رابطه و پیوندی که در تاریخ اجتماعی کشور بین تجار و بازاریان بزرگ ، اصناف و پیشه وران ، علما و روحانیون و گاه کشاورزان و دهقانان وجود داشت ، در شهر نیز بین فضاهای کالبدی متعلق به هی یک از گروههای فوق کمابیش برقرار بود ، زیرا شهرهای تاریخی انعکاس کالبدی و ملموس روابط اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی بوده اند که در آنها برقرار بوده است .

بازار رضا در مشهد که برخی از مسئولان آن در شهر در پیش از انقلاب ، پس از ویران کردن بافت کالبدی پیرامون مجموعه مطهر حضرت امام رضا (ع) آن را ساختند ، مثال خوبی برای تبیین بیشتر این موضوع است . این بازار به صورت یک راسته فقط تجاری و کاملاً مجزا و منفک از محیط پیرامون آن ساخته شده است و از نظر کارکردی و حتی کالبدی هیچ ارتباط و پیوند مناسبی با فضاهای مجاور ندارد ، به گونه ای که اگر زمانی آن را خراب کنند و در نقطه دیگری از شهر احداث نمایند ، هیچ اتفاق مهم و خاصی در محیط پیرامون آن روی نمی دهد ، مگر اینکه مقداری از حجم تردد در آنجا کاسته می شود .در حالیکه بازارهای قدیمی ، علاوه بر جنبه‌اقتصادی ،‌ازنظر ارتباطی ، اجتماعی ، مذهبی و سیاسی از نقش و موقعیت ممتازی برخوردار بودند و با عناصر و فضاهای پیرامون خود رابطه ای ناگسستنی داشتند و علاوه بر در بر داشتن فضاهای اقتصادی ، جایگاه سایر فضاهای مهم شهری نیز بوده اند .

انواع راه

انواع راهها را از لحاظ کارکردی می توان به دو گروه طبقه بندی کرد . نخست راههایی که از میان محله ها و برخی از فضاها و بناهای معماری و شهری می گذرند و ضمن آن که کارکرد  حرکتی و عبوری دارند ، دسترسی به واحدهای مسکونی و سایر بناها رانیز مُیسر می سازند . این گونه راهها را معبر می نامیم . البته در مناطق و شهرهای گوناگون نامها و اصطلاحات مختلفی برای نامیدن این معابر وجود داشته است ، چنانکه آنها را کوی ، کوچه ، راسته ، گذر و غیره می گفته اند که برخی از آنها هنوز به کار میروند .

گروه دوم راههایی هستند که ضمن دارا بودن کارکرد حرکتی و عبوری ، از جهت اقتصادی و اجتماعی نیز اهمیت بسیار داشتند و در واقع مرکز اقتصادی و اجتماعی شهر به شمار می آمدند ، زیرا که همه یا اغلب بناهای مهم اقتصادی و اجتماعی در کنار آنها ساخته می شدند . این راهها بازار نامیده می شوند . هر یک از این راهها شامل انواع گوناگونی است که به اختصار به آنها اشاره می شود .

انواع معابر

معابر اصلی

این معابر کویهای ممتدی بودند که محله های اصلی و سایر فضاهای معماری و شهری را به یکدیگر متصل می ساختند . بعضی از این معابر از یک دروازه‌ شهر تا دروازه‌ دیگر امتداد می یافتند . در بیشتر موارد این معابر به همه  محله های شهر یا حداقل به تعدادی از آنها تعلق داشتند . در برخی از شهرهای بزرگ نیز یک معبر اصلی در میان برخی از فضاهای مهم معماری و  شهری ، مانند خیابان چهارباغ اصفهان ، ساخته می شد .

معابر فرعی :

همه راههایی که معابر اصلی را به یکدیگر متصل می کردند یا معابری که برای تامین دسترسی بخشی از یک محله یا تعدادی از واحدهای مسکونی یا شهری ساخته می شدند ، معابر فرعی به شمار می آیند . طول این راهها کمتر از طول معابر اصلی بود ، اما محدوده ای که یک معبر فرعی آن را در بر می گرفت ، متنوع بود . برخی از این معبرها دو محله را به هم مرتبط می ساختند و در نتیجه بین آنها مشترک بودند و گروهی نیز تنها در محدوده  یک محله قرار داشتند . شکل این معابرگاه مستقیم و گاه پیچ در پیچ بود .

انواع بازار

بازارهای دائمی

در شهرهای متوسط و بزرگ و گاهی در شهرهای کوچک ، یک یا چند را ه اصلی شهر به بازار اختصاص می یافت . معمولاً بازار دائمی و اصلی هرشهر از مهمترین دروازه شهر شروع  می شد و تا مرکز شهر یا تا دروازه یا دروازه های دیگر امتداد می یافت . در دو سوی راسته های این بازارها تعدادی دکان متصل به یکدیگر وجود داشت . درپشت دکانها تعدادی کاروانسرا و تیمچه می ساختند که در ورودی آنها در راسته اصلی و گاه در راسته های فرعی قرار داشت . بازار ها مهمترین محور ارتباطی ، اقتصادی و اجتماعی و به عبارت دیگر مرکز شهر بودند و علاوه بر فضاهای اقتصادی ،مهمترین فضاهای فرهنگی و اجتماعی شهر مانند مسجد جامع و سایر مساجد بزرگ ، مدرسه های علمیه ، خانقاه ها ، زورخانه ها و غیره در امتداد آن قرارداشتند .

بازارهای ادواری :

تا گذشته ای نه چندان دور در بعضی از شهرها ( و نیز در بعضی از روستاها ) بازارهایی در مواقع معینی از سال یا ماه یا حتی هفته به صورت ادواری تشکیل می شد . وسعت و دوره‌ زمانی این بازارها به نوع کالاهای مورد معامله و حجم مبادلات و حوزه‌ نفوذ آنها بستگی داشت و معمولاً  این بازار به نام همان روز موسوم می شد مانند دوشنبه بازار ، پنجشنبه بازار ، جمعه بازار … درمواردی نیز این بازارها ماهانه یا سالانه برگزار میشد .

زمین پهن می کنند . در چاه بهار نیز بازارگاهی وجود دارد که درآن کالاهای وارداتی عرضه می شود . د رآنجا نیز هر فورشنده یک دکه‌ معین دارد . در شیراز ، تهران ، اصفهان ، تبریز و سایر شهرها نیز نمونه هایی از این بازارگاهها ، به خصوص بازارگاههای میوه و تره بار یافت می شود .

  بازارچه ها

درشهرهای بزرگ و متوسط درمرکز هر محله یک بازار کوچک متشکل از چند دکان مانند بقالی ، قصابی ، میوه فروشی و گاه نانوایی ، نجاری و پینه دوز ی که نیاز های روزانه و هفتگی مردم محله را تامین می کردند ، وجود داشت . و معمولاً بازارچه نامیده می شد .وسعت هر بازارچه وتعداد دکانهای آن بستگی به وسعت و جمعیت محله داشت . فضای محله ها و بازارچه ها دو نوع بود نخست به صورت میدانچه که در مبحث میدانها به آن اشاره می شود . نوع دوم به صورت یک گذر بود که در بخشی از معبر اصلی محمله قرارداشت . در مواردی عرض آن بخش از معبر که بازارچه در ان جای داشت ، پهن تر از سایر قسمتها ی معبر بود تا توقف وداد و ستد خریداران و مردم محله ایجاد زحمت برای عابران نکند . بازارچه های همدان و تهران قدیم دارای این خصوصیت بودند .

سلسله مراتب کارکردی – فضایی راهها

هر یک از انواع راهها از موقعیت و خصوصیات کمابیش معینی برخوردار بود که موجب هدایت و کنترل فعالیتها و رفتارهای جاری در آن می شد . مثلاً بچه های متعلق به یک محله‌مسکونی در شهر به صورت مستقیم یا غیرمستقیم فرا می گرفتند که می توانستند تنها در کوی و محله خودشان بازی کنند و در بازارشهر ، یا در کویهای محله های دیگر بدون اجازه‌ضمنی اهالی آنهانباید به بازی بپردازند . به همین ترتیب بازرگانان و پیشه وران یا افراد دیگری که به یک شهر وارد می شدند ، می دانستند که نباید در کوی های مسکونی دور از بازار و سایر فضاهای عمومی برای ملاقات یکدیگر به انتظار بایستند ، بلکه باید در بازار یا کاروانسراهای تجاری یا محلهای دیگر ی که برای این منظور مناسب بود ، توقف یا اقامت کنند . بنابراین موقعیت و خصوصیات هر را ه ، برای هدایت و کنترل فعالیتهای جاری درآن از خوانایی کافی برخوردار بود .

کارکردهای اجتماعی راهها

علاوه بر فعالیتهای ارتباطی و دسترسی که یکی از مهمترین کارکردهای فضاهای شهری و ارتباطی به شمار می آید ، فعالیتهای دیگری نیز دراین فضاها جریان می یافت . نخستین فعالیت اجتماعی جاری در معابر و کوچه ها ، تماس و ارتباط حضوری بین افرادی بودکه در هنگام ملاقات یکدیگر به گفتگو می ایستادند و به تبادل اطلاعات و افکار می پرداختند . این امر درسطح دیگری ، در کویهای متعلق به محله های مسکونی بین مردان و بین زنان هم محله یا هم کوچه صورت می گرفت و مرم بخشی از اوقات فراغت خود را درکوچه ها صرف گفتگو و بحث می کردند. قدم زدن و گردش د ربازار ها نیز یکی از روشهای گذراندن اوقات فراغت بود .

اهمیت راهها در کل نظام شبکه‌ارتباطات و اطلاعات شهر چنان بود که برای ترساندن و عبرت خلافکاران و گاه مردم  ،‌برخی ازمحکومان را در بازار و کویهای پر رفت و آمد به مجازات می رساندند یا بعضی از مجرمان را به گونه ای مضحک ( وارونه و کلاه کاغذی بر سر ) سوار قاطر یا الاغ می کردند و در بازار و کویهای اصلی شهر می گرداندند . همچنین در اوقات ضروری اگر می خواستند خبر یا فرمانی را به سرعت  به گوش مردم برسانند ، عده ای موسوم به جارچی در بازار و معابر اصلی «جار » می زدند و مطلب موردنظر رابه اطلاع مردم می رساندند .

بعضی از مراسم و آداب اجتماعی و مذهبی نیز در معابر برگزار می شد . بهترین نمونه‌آن ، مراسم عزاداری ایام عاشورا است که ضمن آن بخشی از مراسم یعنی حرکت گروههای عزادار و سینه زن از بازار و کویهای شهر انجام می گرفت و بخش مهم و پرشوری از مراسم به شمار می آمد . بنابراین بسیاری از فعالیتهای اجتماعی در درون فضای معابر جریان می یافت .

 برخی عوامل موثر در نحوه‌ شکل گیری راهها

راههای اصلی بسیاری از سکونتگاهها اغلب در امتداد جاده های منشعب از آن سکونتگاههای توسعه می یافته است . رشد ارگانیک و تدریجی سکونتگاه نیز د رامتداد یا به موازات راههای مزبور صورت می گرفته است . راههای تهران قدیم ، نایین ، یزد و بسیاری از شهرهای تاریخی کشور ، نمونه هایی از این نوع شکل گیری شهری بوده اند . د راین حالت ، در اغلب موارد سایر معابر کمابیش به موازات یا عمود برراههای فوق شکل می گرفتند .

راههای ارتباطی بعضی از شهرها و سایر سکونتگاهها به موازات مسیر رودخانه ، نهرها ، یا جویهای آب شکل می گرفته است .  همچنین گاه مسیر های آب در نواحی کوهستانی و کوهپایه ها الگویی برای نحوه‌ شکل گیری راههای  شبکه ارتباطات بوده اند . د ربعضی از مناطق که بادهای مطلوب یا نامطلوب و زیان آور نقش مهمی در زندگی مردم داشته اند ، معابر را اغلب به گونه ای طراحی می کردندکه حتی الامکان از آسیب بادهای مضر در امان باشند و از بادهای مطلوب حداکثر استفاده را بنمایند . برای نمونه راهها و کویهای بافت قدیمی برخی از شهرها و آبادیهای واقع در حاشیه خلیج فارس ، مانند بندرعباس ، عمود برساحل و به گونه ای بوده است که صبحها نسیمی که از سوی دریا به طرف ساحل می وزد ، بتواند به سادگی بیشترین مسافت ممکن را در درون معابر طی کند و هوای موجود در راهها و خانه های کنار ساحل را جابه جا نماید . همچنین بادی که در شبها از سوی ساحل به سمت دریا حرکت می کند ، به سادگی بتواند د رامتداد راههای موجود در بافت شهر حرکت نماید و هوای داخل آنها و خانه ها را تعویض کند و به حرکت درآورد.

خصوصیات و عوارض جغرافیایی ، جهت تابش آفتاب و نحوه‌جهت گیری واحدهای معماری و شهری نسبت به آن نیز در سمت یابی راههای برخی از سکونتگاهها موثر بوده است ، چنان که در بسیاری از شهرها واحدهای مسکونی پیروی می کرد تا به بهترین شکل ممکن دسترسی به آنهارا تامین نماید .

• انواع راه 1
• انواع معابر 2
• معابر اصلی 2
• معابر فرعی 2
• معابر بن بست 3
• کوچه باغها 3
• انواع بازار 4
• بازارهای دائمی 4
• بازارهای ادواری 4
• بازارچه ها 5
• پیوند ارگانیک راهها با سایر فضاها و عناصر شهری 6
• سلسله مراتب کارکردی – فضایی راهها 8
• راههای شهری 9
• راههای ناحیه ای 10
• راههای محله ای 11
• راههای همسایگی 12
• برخی اصول و عوامل موثر در نحوه استقرار فعالیتها در کنار راهها 14
• امنیت 14
• مذهب 15
• همگرایی فعالیتهای همنوع و هماهنگ 17
• واگرایی فعالیت های ناسازگار 18
• کارکردهای اجتماعی راهها 19
• نحوه استقرار فعالیت ها و فضاها در کنار معابر 20
• معابر اصلی 20
• معابر فرعی 21
• معابر بن بست 22
• کوچه باغها 22
• برخی عوامل موثر در نحوه شکل گیری راهها 22
• شکل راهها 24
• راههای ارگانیک 25
• راههای مستقیم .25
• شکلهای غیر منظم 26
• انواع میدانها 26
• میدانهای عمومی 26
• میدانهای تجاری 27
• میدانهای حکومتی 27
• میدانهای نظامی 28
• میدانهای محله ای 29
• میدانهای ارتباطی 30
• میدانهای ورزشی 30
• پیوند ارگانیک میدانها با سایر فضاها و عناصر شهری 31
• سلسله مراتب کارکردی – مکانی میدانها 33
• میدانهای برون شهری 33
• میدانهای شهری 34
• میدانهای ناحیه ای 35
• میدانهای محله ای 36
• میدانهای همسایگی 37
• موقعیت میدان نسبت به راههای منتهی به آن 38
• میدان در محل تقاطع راهها 38
• میدان در کنار راهها 39
• میدان در امتداد راهها 40
• شکل زمین 40
• شکلهای منظم 40

منابع

1. فضاهای شهری در بافتهای تاریخ ایران ، حسین سلطان زاده
2. روند شکل گیری شهر و مراکز مذهبی در ایران ، تهران ، انتشارات آگاه
3. مقدمه ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران ، چاپ دوم ، تهران ، انتشارات امیرکبیر 1367
4. فضاهای شهری در بافتهای تاریخی ایران ، تهران ، دفتر پژوهش های فرهنگی ، 1372
5. بازارها در شهرهای ایرانی ، به کوشش محمد یوسف کیانی ، تهران
6. واحد ها و محله های مسکونی در شهر های ایران ، به کوشش محمد یوسف کیانی ، تهران
7. برخی از خصوصیات شهرسازی و معماری بازارهای ایران ، تبریز ، بنیاد دایره المعارف اسلامی و سازمان میراث فرهنگی جهان