اصول تربیت از دیدگاه اسلام و ویژگی‏ های حاکم بر اصول تربیتی

وجود اصول و قواعد کلّى در مناسبات انسانى و مرجعیت آن براى تفسیر رفتارها آن‏چنان آشکار است که غالباً نیازى به بیان تشریحى آن وجود ندارد. بدیهى است که هیچ کنش و واکنش انسانى نمى ‏تواند در خلا و بدون ضابطه‏اى مشخص آغاز، و بى‏هدف پایان پذیرد. رفتارهاى یکسان زیادى مى‏ توان یافت که خاستگاه واحدى ندارند؛ به منظور متفاوتى انجام مى‏شوند و احتمالاً نتایج مختلفى نیز به بار مى ‏آورند.

امر تربیت که یکى از زمینه‏ هاى مهم در مناسبات انسانى است نیز از این قاعده مستثنا نیست. نحله‏ها و مکاتب تربیتى هیچ‏گاه خود را فارغ از چارچوب‏هاى بنیادین و اصول نظرى معرفى نمى ‏کنند. حتى مکتب‏ هایى چون رفتارگرایى، که بر رفتار تاکید مى‏کنند و اهداف کلى و آرمانى را چندان قابل مطالعه و تحقیق نمى‏دانند، نیز هرگز ادعایى در شکستن حصر قواعد و اصول کلى حاکم بر رفتار را ندارند؛ چرا که پذیرش همین قواعد و اصول کلى سبب امتیاز و تشخیص مکاتب تربیتى و جدایى آنها از یکدیگر مى‏ شود. آنچه همه، بر سر آن اتفاق نظر دارند داشتن هدف و روش هاى متناسب با آن است. انتخاب هدف هاى تربیتى ریشه در نوع انسان‏ شناسى مختلف دارد و هدفها، تعیین‏کننده نوع روشهاى تربیتى‏اند. بنابراین، مى‏ توان هماهنگى اصول را با مبانى انسان‏شناسى از طریق هدف و غایت‏ شناسى کاملاً توجیه کرد. به بیانى واضحتر منشا انشقاق اصول، اهدافى است که همواره از زوایاى درک موقعیت انسان در جهان بر اساس رویکردهاى گوناگون به او و جهان دریافت شده است. با توجه به آنچه بیان شد، حداقل مفاهیمى که در دستور کار هر مکتب تربیتى قرار مى‏گیرد عبارت است از: مبنا، هدف، اصل و روش. شناخت مفاهیم مزبور و درک نحوه ارتباط آنها نسبت به یکدیگر و کارکرد متمایز هر یک در زمینه‏ى تربیت، ما را به ساخت چارچوب یا نظام تربیتىِ مشخص رهنمون مى‏سازد؛ چارچوبى که فرایند تربیت در آن آغاز، و به سرانجامى متناسب با شاخص‏ هاى آن، نایل مى ‏شود.

چکیده

این مقاله، پس از تعریف اصل و بیان ضرورت آن در مباحث تعلیم و تربیت، به ویژگى‏هاى حاکم بر اصول تربیتى مى‏پردازد، و سپس اصولى از قبیل: خدامحورى، تعبدمدارى، متربى‏محورى، زندگى محورى، فردمحورى، عمل‏گرایى، اخلاق‏مدارى، سعى‏محورى، اعتدال‏گرایى، محبت‏محورى، نظارت‏مدارى، خوف و رجا، مرگ‏اندیشى، آخرت‏اندیشى و آرمان‏گرایى را مورد بررسى قرار مى‏دهد و در پایان به دست‏آوردهاى تربیتى این اصول مى‏پردازد.

واژه ‏هاى کلیدى: اصول تربیتى، تعلیم و تربیت اسلامى، اخلاق، فطرت، انسان‏شناسى.

مفهوم «اصل» در قلمرو تربیت

ارائه‏ى تعریفى نسبتا جامع از اصل، مبتنى بر شناخت روابط موجود میان عناصر تشکیل‏دهنده‏ى نظام تربیتى است. شاید نفى ویژگى عناصر دیگر تشکیل‏دهنده‏ى نظام از اصل، زمینه‏ى مناسب‏ترى را براى شناخت آن فراهم آورد. اصلْ داراى ماهیتى هنجارى، و ناظر به «باید»هاست؛ از این جهت با «مبنا» که خود منشا اشتقاق اصل است و ماهیتى کاملاً توصیفى دارد و ناظر به «هست»هاست، متفاوت است (هوشیار، ص 16؛ باقرى، نگاهى دوباره به تربیت اسلامى، ص 68؛ شریعتمدارى، اصول و فلسفه تعلیم و تربیت، ص 11).

از طرف دیگر، اصل با هدف نیز نمى ‏تواند یکى باشد، چراکه ابزارى براى نیل به آن (هدف) قلمداد مى‏گردد (هوشیار، ص 12 و شکوهى، ص 84). البته ذکر این نکته مهم است که اصل یک ابزار و معیار کلّى براى گزینش روش‏هاى گوناگون است؛ از این‏رو نمى‏تواند همان روش باشد، بلکه راه‏نمایى براى انتخاب روش‏هاى تربیت قلمداد مى‏شود. (هوشیار، ص 17 و احمدى، ص 107 و باقرى، ص69 و شریعتمدارى، ص 11).

هر گاه در فرایند تربیت بخواهیم به هدف برسیم باید پیوسته ارتباط ساخت (مبنا) و عمل (روش) را با عامل هدف در قالب اصل تعریف نماییم. در واقع اصل، حاصل مشارکت این سه عامل اساسى در نظام تربیتى است؛ بنابراین، ارائه‏ى هر گونه تعریفى از اصل، بدون توجه به مشارکت عوامل سه‏گانه مذکور، نمى‏تواند یک تعریف کامل و جامع باشد. بدین لحاظ، تعریف مورد نظر ما نگاهى انحصارى به هیچ یک از ساختار یعنى مبنا و کارکرد یعنى روش، ندارد؛ بلکه داراى رویکرد ارتباط متقابل میان ساختار (مبنا) و کارکرد (روش) است (هوشیار، ص 49؛ دیویى، ص 78 و شاتو، ص258).

بر اساس این رهیافت، تعریف اصل چنین است: سلسله قواعد و معیارهاى کلى (بایدها) که متناسب با ظرفیت‏هاى انسان انتخاب و به منظور تعیین روش‏هاى تربیتى براى دستیابى به اهداف، مورد توجه قرار مى ‏گیرند.

ضرورت و فایده‏ ى اصل تربیتى

تربیت به عنوان فرایندى که نتیجه‏ى آن صرفا در مقام عمل روشن مى‏شود، داراى وجهه‏اى کاملاً عملى و کاربردى است. از این جهت، هرگونه تلاش نظرى در چارچوب مفهومى باید ناظر به فواید عملى باشد. در این میان نقش مبدّل‏هاى نظرى به عملى و انتقال‏دهنده‏ها روشن مى‏شود. تبلور مفهوم مبدّل در ماهیت اصل تربیتى، به عنوان آخرین مرحله‏ى نظر و سرآغاز اوّلین مرحله عمل تربیتى، مهم‏ترین نقشى است که ضرورت وجود اصول را در نظام تربیتى تبیین مى‏کند (شکوهى، ص142).

بنابراین، مى‏توان فواید ذیل را براى اصل تربیتى ترسیم کرد:

• الف) تاثیر در نیل به هدف تربیتى (هوشیار، ص8ـ14؛ زاهدى، ص81؛ کلیات نظام آموزش و پرورش جمهورى اسلامى ایران، ص50 و راسخى، ص24)؛
• ب) انعطاف در روش‏ها (شکوهى، ص133)؛
• ج) محوریت اصول در ایجاد ارتباط منطقى بین عناصر نظام تربیتى.

ویژگى‏هاى حاکم بر اصول تربیتى:

ویژگى‏هاى حاکم بر اصول تربیتى را مى‏توان به شرح زیر برشمرد:

• الف) اصل امرى ابداعى و اختراعى نیست، بلکه با توجه به مبانى خود قابل دستیابى است و یا از رهگذرِ دریافتِ عنصر مشترکِ روش‏هاى مختلف قابل احراز و کشف است؛
• ب) اصل مفهومى کلى است و ملاک و معیار واقع مى‏شود؛ بنابراین نمى‏تواند امرى جزئى و داراى یک مصداق معین باشد (شاتو، ص194)؛
• ج) اصل صرفا یک پدیده مفهومى است. تفاوت ماهوى اصل با دیگر عناصر نظام تربیتى، یعنى مبنا، هدف و روش، در بعد مفهومى آن است؛ به این معنا که، اصل از ارتباط میان دیگر مفاهیم زاییده مى‏شود، در حالى که مفاهیم مبنا، هدف و روش داراى منشا انتزاع عینى هستند؛
• د) اصل ماهیتى هنجارى (ارزشى) دارد. نظر به این‏که اصل، قاعده و معیارِ عمل و ناظر بر آن‏است، نمى‏تواند رویکردى توصیفى‏نسبت به واقعیات تحت عنوان خود داشته باشد، بلکه، برخلاف مبنا که جنبه‏ى توصیفى از واقعیات دارد، درصدد ارائه‏ى واقعیتى مطابقِ مدلول خود و هنجارى متناسب با خاستگاه خود است. به طور کلّى، اصول تربیت متضمن ارزش‏گذارى متناسب با مبناى پذیرفته شده در تربیت و اهداف مورد نظر آن است؛
• ه ) اصل بر روش حاکمیت است و ضابطه مفهومى و رابطه‏اى براى استفاده از روش‏هاست؛ بدین معنا که اصلْ راه‏نمایى نظرى براى گزینش روش‏هاى خاص متناسب با اهداف و طرد دیگر روش‏هاست.

ارتباط اصول با دیگر عناصر نظام تربیتى

نظام مشتمل بر ارکان و عناصرى است که به گونه‏اى منظم با یکدیگر در ارتباط متقابلند. درک بهتر از موقعیت هر یک از عناصر تشکیل دهنده‏ى آن، منوط به کشف ارتباط آن عنصر با دیگر عناصر تشکیل دهنده‏ى نظام مزبور است.

به طور خلاصه، اصل داراى رابطه‏اى یک جانبه با «مبنا» در قالب اشتقاق از آن است و مبانى نیز مفاهیم توصیفى از هست‏ها و واقعیات‏اند. اصل‏ها همان قوانین حاکم بر اعمال تربیتى‏اند که با توجه به ظرفیت‏ها و استعدادهاى متربى، یعنى مبانى انسان‏شناسى شکل گرفته‏اند. اگرچه، این ارتباط به معناى اشتقاق یکپارچه در رابطه علّى و معلولى نیست، بلکه به معناى توجه به زیرساخت‏هاى وجودى در تدوین قوانین تربیتى است.

ارتباط اصل با هدف ارتباطى دوسویه است؛ یعنى همان‏طور که اصل دخالت کاملى در نحوه‏ى وصول به هدف دارد و بدون تمسّک به آن دست‏یابى به هدف میّسر نیست، هر هدفى نیز مى‏تواند براى تحقق خود اصولى را تجویز نماید. مسلما با توجه به ماهیّت اهداف درمى‏یابیم که هر هدفى متناسب با موضوع تربیت، یعنى انسان در نظر گرفته مى‏شود؛ از این رو، اصولى که با توجه به اهداف استخراج مى‏شوند، بدون عنایت به مبانى انسان‏شناسى مورد ارزیابى قرار نمى‏گیرند. بدین لحاظ مى‏توان چنین نتیجه گرفت که اصول، با توجه به پیش‏فرض‏هاى انسان‏شناسى و در نظر گرفتن توانایى‏ها و ویژگیهاى انسان، او را براى دستیابى به اهداف کمک مى‏کنند.

ارتباط اصل با روش در قالب حاکمیت اصل بر آنها توجیه مى‏شود. این ارتباط صرفا از لحاظ کارآیى و سودمندىِ روش، جهت نیل به هدف موردنظر است؛ از این‏رو این‏که گفته مى‏شود روش‏ها از اصول اخذ مى‏گردند، به معناى این نیست که روش‏ها معلول اصول‏اند، بلکه اصول صرفا تبیین‏کننده‏ى نحوه‏ى استفاده از آنها هستند.

اصول تربیت

مهم‏ترین اصولى که در این زمینه مى‏توان از متون دینى استخراج کرد عبارتند از:

1. اصل خدامحورى
2. اصل تعبّدمدارى
3. متربى‏ محورى
4. زندگى محورى
5. فردمحورى
6. عمل‏گرایى
7. اخلاق ‏مدارى
8. سعى‏ محورى
9. اعتدال‏گرایى
10. محبت ‏محورى
11. نظارت‏مدارى
12. خوف و رجا
13. مرگ‏ اندیشى (فناپذیرى دنیوى)
14. آرمان‏ گرایى
15. آخرت‏ اندیشى

• چکیده
• مقدمه
• مفهوم «اصل» در قلمرو تربیت
• ضرورت و فایده‏ ى اصل تربیتى
• ویژگی‏ هاى حاکم بر اصول تربیتى
• ارتباط اصول با دیگر عناصر نظام تربیتى
• منابع اکتشاف اصول تربیت اسلامى
• اصول تربیت
• ۱. اصل خدا محورى
• ۲. اصل تعبّدمدارى
• ۳. متربى ‏محورى
• ۴. زندگى محورى
• ۵. فردمحورى
• ۶. عمل‏گرایى
• ۷. اخلاق‏مدارى
• ۸. سعى‏ محورى
• ۹. اعتدال ‏گرایى
• ۱۰. محبت ‏محورى
• ۱۱. نظارت ‏مدارى
• ۱۲. خوف و رجا
• ۱۳. مرگ‏ اندیشى (فناپذیرى دنیوى)
• ۱۴. آرمان ‏گرایى
• ۱۵. آخرت ‏اندیشى
• منابع

منابع

1. قرآن کریم
2. نهج‏ البلاغه، تهران، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، 1373.
3. ابن فارسى، احمد. 1410 ق، معجم مقائیس اللغه، [بى‏جا] الدار الاسلامیه.
4. ابن منظور. 1408 ق، لسان العرب، بیروت، دار احیاء التراث العربى.
5. استیس، والتر. 1377، دین و نگرش نوین، ترجمه احمدرضا جلیلى، تهران، انتشارات حکمت.
6. اعتمادى، میرزا آقا. 1376، اصول و فنون آموزش و پرورش، تهران، آواى نور.
7. باقرى، خسرو. 1368، نگاهى دوباره به تربیت اسلامى، تهران، سازمان پژوهش و برنامه‏ریزى آموزشى وزارت آموزش و پرورش
8. جیمز، ویلیام. 1367، دین و روان، ترجمه مهدى قائینى، قم، دارالفکر.
9. درایتى، مصطفى، معجم الفاظ غرر الحکم و درر الکلم، 1372، قم، مرکز الابحاث و الدراسات الاسلامیه.
10. زاهدى، مرتضى. 1375، فلسفه تربیت و فعالیت های تربیتى، تهران، آواى نور.
11. شاتو، ژان. 1369، مربیان بزرگ، ترجمه غلامحسین شکوهى، تهران، دانشگاه تهران.
12. شریعتمدارى، على. 1367، اصول و فلسفه تعلیم و تربیت، تهران، امیرکبیر.
13. شکوهى، غلامحسین. 1367، تعلیم و تربیت و مراحل آن، مشهد، آستان قدس رضوى.
14. شکوهى، غلامحسین. 1368، مبانى و اصول آموزش و پرورش.
15. الصطفوى، حسن. مقدمه حول کتاب المصباح الشریعه، 1379، تهران، مرکز نشر کتاب.