انقلاب مشروطیت

زمینه های فکری

هدف اصلی انقلاب سالهای 1323- 29 ق./ 1905-11م.، برقراری حکومتی قانونی در ایران بود.

همانند دیگر انقلابهای بزرگ، انقلابهای بزرگ، وسیعی از عقاید و اهداف را در بر می گرفت که منعکس کننده تمایلات انقلاب مشروطه ایران،طیف روشنفکران، پیش زمینه های اجتماعی و مطالبات سیاسی گوناگون بودنند. در آن دوران، حتی نص مشروطه، به خودی خود از حمایت فراگیری برخوردار نبود. مع ذلک، به رغم ابهامات عقیدتی، اما به دلیل کسب دستاوردهای سیاسی و نیل به ثمرات فرهنگی و اجتماعی در تاریخ نوین ایران ، خود نقطه عطفی به حساب آمد. نهضت مشروطه به عنوان یک انقلاب نوین و با استفاده از جنبش ملی و حمایت از اصول لیبرالیسم، سکولاریسم و ناسیونالیسم، به هدف خود که همانا براندازی نظام پیشین بود، دست یافت. برای اولین بار در در روند تاریخ نوین ایران، انقلابیون درصدد برآمدند تا قانون، حکومتی متنی بر انتخابات، و نیز عدالت اجتماعی را جایگزین قدرت استبدادی کرده و با ملی گرایی آگاهانه، ایجاد نهادهای مردمی و خودکفایی اقتصادی، در برابر تجاوز قدرتهای امپریالیستی،مقاومت نمایند. از طرفی، مشروطه خواهان سعی داشتند به واسطه برقراری اصلاحات در نظام قضایی و آموزشی، قدرت محافظه کاران مذهبی را مهار کنند. ایشان با مرکزیت بخشیدن به دولت، قصد کاهش نفوذ رجال منطقه ای و عشیره ای را داشتند. باری، عرق وطن دوستی برخاسته از این انقلاب،همچنان به عنوان اساسی هویت ایران امروزی، باقی مانده است.

نهضت مشروطه در نوع خود، اولین انقلاب در جهان اسلام محسوب می شود، یعنی حتی پیش از انقلاب ترکهای جوان به سال 1908م.؛ و دلیل آن را می توان تا اندازه ای مربوط به شرایط ایران در نیمه دوم سده نوزدهم میلادی دانست. بین سالهای 1264 ق./ 1848 م. و 1268 ق./ 1852 م.، دولت و تدین حاکمه، قادر بودند فرصتهای به دست آمده برای تغییرات بنیادی را در نطفه خفه کنند. از یک سو [تحرکات ابداعی] باب (1260- 68ق./1844-52م.؛ نک. بابیه،BABISM )با کمک نیروی نظامی درهم کوبیده شد؛ هر چند که اصل مخالفت با پادشاهی قاجار و اقتدار روحانیت وابسته، در میان قاطبه متشّتت مخالفان، همچنان باقی و زنده ماند. از سوی دیگر، انجام اصلاحات اداری، نظامی، آموزشی و اقتصادی توسّط صدراعظم نامدار، میرزا تقی خان امیرکبیر (.v.g)، کشور را هر چه بیشتر در معرض افکار و مکاتب غربی قرار داد. امّا در همان اثنی سهواً به تداوم پادشاهی قاجار و تداوم همزیستی مسالمت آمیز دولت و روحانیون در خلال سلطنت ناصرالدین شاه (1264- 1313ق./1848- 96م.) و تقابل با نیروهای مخالف مردمی، کمک نمود [1].

با آنکه طرفداران اصلاحات سیاسی در دهه های آتی به انزوا کشیده شدند و تمام جنبشها جهت گشودن تشکیلات سیاسی  سرکوب گردید، امّا منازعه و مخالفت هرگز به طور کامل ریشه کن نشد. بنابراین اعتراض در خصوص تحریم تنباکو (.v.g ) را در سالهای 1309- 1310ق./ 1891- 92م. میتوان به عنوان نخستین نشانه شورش ملّیدر برابر نظام حاکم بر شمرد. این واقعه تقریباً مشقی بود برای انقلاب مشروطه؛ اتّخاذ روشهای ضد امپریالیستی و ائتلاف روحانّیون مخالف پادشاهی؛ و نیز نقش بازار و روشنفکران ناراضی. طی سلطنت مظفرالدّین شاه (1313- 24ق./ 1896- 1906م.)، قشر جدید روشنفکر، از مطبوعات و آموزشهای نوین به منظور کسب حمایتهای گروهی، در راستای پیشبرد اصلاحات سیاسی، وطن محوری، و نیز نو گشتگی سکولارِ اصول مادّی و اخلاقی، استفاده نمودند.

اوّلین مدافعان اصلاحات

در طول سده نوزدهم میلادی، عدالتخواهی را می شد بوضوح در نوشته های اصلاح طلبان، خطابه های وعّاظ معروف، و عریضه های تجّار بازار، مشاهده کرد. چنین خواسته هایی طبق نگرش ایران- اسلامی به حکومت، در تطابق با مفهوم «عدالتخواهی» و کاملاًً طبیعی و شرعی به نظر می رسید.

اعتقاد به ظهور منجی بشر،«مهدی موعود» – همو که به اصلاح خطاها و برقراری عدالت همّت می گمارَد – در خود آگاه جمعی ایران شیعی، همواره درخشان بوده است. چنین تصوّرات مالوف از عدالت،بازتاب جدیدی در نوشته های اصلاح طلبان سده نوزدهم میلادی پیدا کرد؛ که یا مستقیماً از انقلاب فرانسه، فراماسونری (.v.g) و سایر آزاداندیشان الهام می گرفتند و یا به طور غیر مستقیم، ملهم از عثمانی های جوان و نیز سایر مدافعان اسلامی اصلاحات اخلاقی و سیاسی، بوده اند. اصلاح طلبان ایران درصدد برابرسازی مفهوم«عدالت» در کنار واژه فرانسوی“egalite“ که تجسّم آراء عدالت اجتماعی و تساوی حقوق شهروندی است، بودند.

حوادث و رخدادها:

حکومت ایران پس از سال 1308ق./1890م.، خود را مشکلات فزاینده اقتصادی مواجه دید، چنانچه تورّم باعث سقوط شدید ارزش «مالیات»بر زمین شد]1[ و در پایان قرن نوزدهم میلادی و سقوط سریع قیمت نقره در بازار های جهانی،  «قرآن» ارزش خود را در مقابل پوند استرلینگ از دست داد]2[.این مشکلات،دولت را به گرفتن وام 2 میلیون پوندی در سال 1317ق./1900م. و یک میلیون پیوندی در سال 1319ق./1902م. از دولت روسیه واداشت. در سال 1315ق./1898م.،«صدر اعظم» یعنی میرزا علی خان امین الدّوله(v.g)، تلاشهایی را برای اصلاح اوضاع مالی دولت آغاز نمود]3[. اوّلین توفیق او سازماندهی مجدّد اداره گمرکات (.v.(g به ریاست ژوزف نوز بلژیکی بود(نک. رورابط ایران و بلژیک RELATIONS BELGIAN- IRANIAN ). درآمدهای گمرکی نیز از سالی 200000 پوند در سال 1316ق./1898م. به سالی 600000 پوند در اوایل سال 1322ق./1904م.، بالغ گردید.

حوادثی که منجر به پذیرش مشروطیت شد

تجّار بزرگ در واکنش به مقرّرات سفت و سخت اداره گمرکات، اقدام به برپایی تظاهرات در مراکز بزرگی نظیر تبریز، تهران، اصفهان و شیراز طی سالهای 1317ق./1900م. و 1323ق./1905م. کردند]4.[ در سال1322ق./1904م.، به خاطر جنگ میان روسیه و ژاپن و کسر درآمد حاصله در داد و ستد با روسیه- بزرگترین شریک تجاری ایران- شرایط و خیمتر شد]5[. در سال 1323ق./1905م.، تجّار به جهت عدم رضایت از اصلاحات گمرکی به طور اخّص و سیاستهای مالی دولت به طور اعّم، به سمت سازماندهی و حمهیت مالی از یک جنبش مخالف در تهران،کشیده شدند. سخنگوی اصلی این جنبش «مجتهدی» به نام سید عبدالله بهبهانی بود. همزمان با موافقت بهبهانی و سید محمد طباطبایی_ «مجتهدی» که تحت تاثیر اهداف اصلاح طلبانه دولت در چارچوب قانون و کارایی هر چه بیشتر عملکردها، قرار داشت (نک.فصل اوّل)_ بر سر همکاری با یکدیگر، در آستانه 25 رمضان 1323ق./23 نوامبر 1905م.، این جنبش رنگی اصلاح طلبانه به خود گرفت .[6]

بحران مشروطه در سال 1325ق./1907م.

در اوایل ماه دسامبر، قضایا به اوج خود نزدیک میشد، به طوری که شاه و «انجمن»ها، هر دو نیروهایشان را فراخواندند. شاه در تکاپوی انتظام بخشیدن به ارتشی مرکّب از محافظینش تحت امیر امیربها در و افراد قبایلِ به تهران آورده شده از تبریز بود   .[68]با شنیدن شایعاتی در این خصوص، «انجمن»های رادیکال در سرزنش و پرخاش خود نسبت به شاه و مشاوران متعصّبش بخصوص سعدالدّوله، امیربهادر، شاپشال (معلّم سرخانه پیشین شاه) و همچنین شیخ فضل الله ، به جهت مشکلات پیش آمده برای کشور، جدّیتر شدند. در نشستی مشترک بین «انجمن»ها مورّخ اوّل ذیقعده/6 دسامبر، سید جمالالدّین و ملکالمتکلّمین، خواستار عزل این افراد شدند.

کودتای 1326ق./1908 میلادی شاه

شاه به دنبال شکست کودتایش، برای مدّتی از درگیری مستقیم در امور سیاسی کنار کشید، امّا مشکلات دولت با ایجاد شکاف میان «آزادیخواهان» که شامل عمدتاً نمایندگان آذربایجان بودند و «معتدلین» در خود مجلس، وخیمتر شد. «معتدلین» مجموعهای ناهمگن از رجال، تجّار و «علما» بودند با منافع کوتاه مدّت مشترک و هیچگونهبر برنامه سیاسی منسجم. از زمره آنها میتوان بهبهانی، طباطبایی، امینالضّرب، حاجی محّمداسماعیل، معینالتجّار بوشهری و حاجی محمّدتقی ننکدار را برشمرد. آنها به تشکیلات آذربایجانیها به عنوان گروهی تازه به دولت رسیده مینگریستند که نقش اندکی را در تاسیس مجلس به عهده داشتهاند و نمی بایست اجازه داده شود تا اختیار مجلس را در دست بگیرند. جناحهای مجلس، به رغم بدگمانیهای متقابل، در مخالفت با شاه، همپیمان بودند.

قانون اساسی

اصلاح «قانون اساسی» در ایران، از امپراتوری عثمانی طی قرن 19 میلادی، به عاریت گرفته شد. در خلال ادوار اوّلیه اسلامی، «قانون»، اصطلاحی رایج برای مقرّرات اداری و مالی بود که از سوی حاکم و مستقلّ از شریعت اسلام، وضع میشد. اعتقاد به قوانین حکومتی مستقلّ، در اواخر قرن 15 و اوایل قرن16 میلادی به وضع «قوانین» بزرگی انجامید؛ که از آن جمله قوانین اوزون حسن در ایران و قوانین محمّد فاتح، بایزید دوّم و سلیمان قانونی، در امپراتوری عثمانی، قابل ذکر هستند.

پیش نویسی قانون اساسی 1324- 25ق./ 1906- 1907م.

مجلس اوّل پیش از اعلام هرگونه قانون اساسی تشکیل شد. اعضای این مجلس بر حسب حکم سلطنت مورّخ 14 جمادیالثانی 1324ق./ 5 اوت 1906م. (نک. فصل دوّم همین کتاب) و بر پایه یک قانون انتخاباتی تنظیم شده از سوی هیئتی مرکّب از دو پسر صدراعظم، یعنی میرزا حسن خان مشیرالملک و میرزا حسین خان موتمنالماک و مرتضی قلی خان صنیعالدّوله و برادرش یعنی مهدی قلی خان مخبرالسّلطنه، انتخاب شده بودند. مجلس رسماً در تاریخ 18 شعبان 1324ق./ 7 اکتبر  1906م. آغاز به کار کرد و اعضا در فردای آن روز صنیعالدّوله را به ریاست آن برگزیدند. صنیعالدّوله بلافاصله اعلام کرد که تهیه پیش نویس  مقرّرات داخلی مجلس و نیز اصل قانون اساسی بباید مقدّم بر هر کاری صورت پذیرد. هیئتی مرکب از قانون گذاری فوقالذکر، بیدرنگ کار تنظیم پیشنویسقانون اساسی را آغاز نمودند. تعجیل از ضروریات بود؛ چرا که با رو به و خامترفتن سلامت مظفّرالدّین شاه (دوره حکومت: 1313- 24ق./ 1896- 1907م.)، مجلس و سنای پیشنهادی میبایست پیش از فوت وی، نهادینه شوند. منشوری بسرعت تنظیم شد و به نزد شاه فرستاده شد؛ شاه رسید آن رادر تاریخ 29 شعبان 1324ق./ 18 اکتبر 1906م. تایید کرد

مفاد قانون اساسی

قانون اساسی 1906م.، شامل دیباچهای کوتاه و 51 مادّه میشد، که دستکم 6 مادّه (مواد 12، 31، 32، 34، 46، 48)، کاملاً یا قسمتی، مطابق با قانون اساسی بلژیک و حدّاقلّ 5 مادّه (مواد13، 18، 23، 25، 42) مطابق با قانون اساسی  1879م. بلغارستان بود؛ گر چه ترجمه هیچ یک از این مواد، طابق النعل بالنعل محسوب نمیشدند. ایده دو مجلس مقنّنه، متشکّل از یک مجلس شورا و یک سنا نیز از قانون اساسی بلژیک گرفته شد؛ هر چند که ضرورت انتصاب نیمی از اعضای سنا از طرف شاه، تا حدودی نشات گرفته از قانون اساسی روسیه بود که تزار در ابتدای سال 1906م. آن را اعلان نمود.

مفاد قوانین انتخاباتی

در اوّلین قانون انتخاباتی که در 20 رجب 1324ق./9 سپتامبر 1906م.، به تصویب مظفّرالدّین شاه رسید، حیطه انتخابیه شامل «طبقات» ششگانه میشد: «اصناف»، «شاهزادگان و قاجاریه»، «علما و طلاب»، «اعیان و اشرف»، «تجّار» و «ملّاکین و فلّاحین». حدّاقلّ سنّ برای رایدهندگان، 25 سال تعیین شد و حّدنصابی نبز از لحاظ وضعیت مایملکات برای ملّاکین در نظر گرفته شد.

پیامدهای مشروطیت

در دهه 1329- 39ق./1911-21م.، از اولتیماتوم روسیه و انحلال مجلس دوّم تا کودتای 1299ش./1921 م.، مشروطه در معرض یکسری محکّهای تمام عیار قرار گرفت. با آنکه استقلال ایران در مقدّمه قرارداد 1325ق./1907م. روس- انگیس تصریح شده بود ، امّا در واقع کشور به دو حوزه تحت تسلّط آنها تقسیم شد، که این امر بیاساس بودن ادّعای استقلال کشور را میرساند. قوای روس، شمال کشور را اشغال خود درآوردند و نیروهای قزّاق، ژندارمری، خزانه، گمرکات و سایر سازمانهای دولتی، همگی به دست اجانب هدایت میشد. دو بانک موجود در کشور در تصاحب اروپاییها بود و کارشناسان اروپایی در وزارتخانههای داخله، مالیه، جنگ و عدلیه مشغول به کار بودند. بیشتر عواید گمرکی جهت بازپرداخت بهره وامهایی که قبلاً از بانکهای اروپایی گرفته شده بود، به گرو گذاشته شده بودند.

«تعطیلی» مجلس (1330-33ق./1911-14م.)

به دنبال مقاومت مجلس دوّم در قبال اولتیماتوم روسیه، قوای کشورهای روس و انگلستان بخشهایی از کشور را اشغال کردند. نایبالسلطنه احمد شاه ( دوره حکومت: 1327-44ق./1905-25م.) یعنی میرزا ابولقاسم خان ناصرالملک، که هرگز حامی دموکراسی در ایران نبود، فرصت را برای بستن مجلس مغتنم شمرد ( 2 محرّم 1330ق./24دسامبر 1911م.)؛ گرچه دوره مجلس از قبل به اتمام رسیده بود، امّا نمایندگان رای به تمدید آن داده بودند. حکومت نظامی برقرار شد، رهبران ملّی تبعید شدند و آزادی مطبوعات ملغی گردید.

احزاب سیاسی دوران مشروطیت

احزاب سیاسی اوّلین بار رسماً بعد از آنکه محمّد علی شاه در سال 1327ق./1909م.، مجبور به کنارهگیری شد، همزمان با شروع انتخابات مجلس دوّم، سازماندهی شدند.

چهار «حزب» در مجلس حضور داشتند: دموکراتها (فرقه دموکرات ایران، اجتماعیون عامیون)، سوسیالیستها میانهرو (اجتماعیون اعتدالیون) و دو حزب بسیار کوچک یعنی لیبرالها (آزادیخواهان) و حزب «اتّفاق و ترقّی». در آذربایجان نیز شماری از احزاب سوسیالیست فعّالیت داشتند، مثل حزب «سوسیالیست- یونیفیه»و حزب «داشناک» ارامنه؛ امّا از آنجایی که در مجلس حضور نداشتند، در اینجا به آنها پرداخته نمیشود.

دموکراتها

حزب دموکرات، قویترین حزب در مجلس دوّم محسوب میشد. سرمنشا آن از اجتماعیون عامیون یا حزب سوسیال دموکرات میباشد که گروهی مخفی و تندرو بودند و احتمالاً از سوی حیدرخان عمواو غلی درست پیش از انتخابات مجلس اوّل در اواخر سال 1324ق./1906م.، ساماندهی میشدند. عماو غلی از سوی حزب سولیالیست روسیه در باکو برای استقرار شعبهای ازآن در ایران درست قبل از ظهور انقلاب مشروطیت در همان سال، به ایران فرستاده شد. برنامههای اجتماعیون عامیون، اصولی را شامل میشد از قبیل: جدایی دین از سیاست، تقسیم اراضی در میان زارعین، و سیاستهای فقرزدایی.

جنبش مشروطه ایران

جنبش مشروطه ایران مجموعه کوشش‌ها و رویدادهائی است که در دوره مظفرالدین‌شاه قاجار و سپس در دوره محمدعلی‌شاه قاجار برای تبدیل حکومت استبدادی به حکومت مشروطه رخ داد و منجر به تشکیل مجلس شورای ملی و تصویب اولین قانون اساسی ایران

از اوائل سلطنت ناصرالدین شاه قاجار نارضایتی مردم از ظلم وابستگان حکومت رو به رشد بود. تاسیس دارالفنون و آشنائی تدریجی ایرانیان با تغییرات و تحولات جهانی اندیشه تغییر و لزوم حکومت قانون و پایان حکومت استبدادی را نیرو بخشید. نوشته‌های روشنفکرانی مثل حاج زین‌العابدین مراغه‌ای و عبدالرحیم طالبوف و میرزا فتحعلی آخوندزاده و میرزا ملکم خان و میرزا آقاخان کرمانی و سید جمال‌الدین اسدآبادی و دیگران زمینه‌های مشروطه‌خواهی را فراهم آورد. سخنرانی‌های سیدجمال واعظ و ملک‌المتکلمین توده مردم مذهبی را با اندیشه آزادی و مشروطه آشنا می‌کرد. نشریاتی مانند حبل‌المتین و چهره‌نما و حکمت و کمی بعد ملانصرالدین که همه در خارج از ایران منتشر می‌شدند نیز در گسترش آزادی‌خواهی و مخالفت با استبداد نقش مهمی داشتند.

فرمان مشروطیت

بالاخره مظفرالدین شاه فرمان مشروطیت را امضا کرد. علما و دیگرانی که به حضرت عبدالعظیم و قم رفته بودند بازگشتند و تحصن در سفارت انگلیس پایان یافت. مردم صدور فرمان مشرویت را جشن گرفتند.

مشروطه ایران

نهضت مشروطه خواهی حرکت اجتماعی و سیاسی بسیار مهمی بود که در تاریخ ایران به ظهور رسید، و درباره آن گاه به گزاف سخن گفته و گاه به تحریف حقایق آن برآمده اند، و گاه حقیقت و افسانه را به هم آمیخته اند و گاه به تخطئه اش برآمده اند.

با بررسی تاریخنگاری انقلاب مشروطه این نکته مسلم به نظر می رسد تاریخ مشروطیت ایران غالباً با نگاهی یک سویه و جهت دار نوشته شده و به ویژه کسانی که سنگ بنای نگارش این بخش از تاریخ را نهاده اند، پیش از آنکه در صدد کشف و تبیین بی طرفانه حقیقت باشند، مخدوش سازی چهره جناح مغلوب و توجیه اعمال جناح غالب در آن برهه حساس را مد نظر داشته اند. طبیعی است با چنین رویکردی به تاریخ، متون مزبور از تحریف حقایق و کتمان واقعیت مصون نخواهد بود. به خصوص اینکه تاریخنگاری مشروطیت ایران به جهت وجود نزاعهای سیاسی همواره آلوده به غرضورزی بوده و همین باعث کتمان حقایق و شایع شدن مشهورات نادرست شده است. «چون غرض آمد هنر پوشیده گشت.»

وقایع پیش از انقلاب مشروطه

در سالهای پایانی حکومت ناصر‌الدین شاه قاجار اوضاع ایران به تدریج رو به وخامت نهاد و با مرگ شاه اوضاع آشفته‌تر شد. مظفر‌الدین شاه که پس از کشته‌شدن پدر به سلطنت رسید فردی بیمار و ملایم بود و دست کم مدتی برای پذیرش افکار اصلاح‌طلبانه آمادگی داشت. وی امین‌السلطان را که مورد تنفر عامه بود برکنار و امین‌الدوله را به جای او منصوب کرد او برای پرداخت حقوق حرمسرای پدر، برآوردن خواستهای مالی مکرر درباریان تازه وارد که سالها متنظر چنین فرصتی بودند و سفر «درمانی» به چشمه‌های آب معدنی اروپا به پول فراوان نیاز داشت. ولی صدراعظم نتوانست وام جدیدی از انگلیس دریافت کند. بدین سبب شاه امین‌الدوله را برکنار و بار دیگر امین‌السلطان را به صدراعظمی انتخاب کرد.

چگونگی آغاز انقلاب مشروطه

استعفای امین‌السلطان و صدراعظمی عین‌الدوله و مشکلات گمرک، شکست روسیه از ژاپن و برخی عوامل دیگر سبب آغاز این نهضت شد.
مهمترین حوادث، دو واقعه که در بر افروختن آتش خشم مردم موثر بود عبارتند از:

1. کردار توهین آمیز نوز در پوشیدن لباس روحانی که سبب بسته شدن بازار و تجمع مردم در حضور روحانیان شد.
2. چوب و فلک کردن دو بازرگان به جرم گران فروختن شکر البته دو بازرگان اصرار داشتند که افزایش بهای شکر وارداتی به دلیل جنگ روسیه و ژاپن سبب بالا رفتن قیمت شکر شده است. مردم به رهبری علما در برابر این حوادث لب به اعتراض گشودند. لجاجت عین‌الدوله در مقابل اعتراضها، به مهاجرت علما به حرم حضر‌ت‌ عبدالعظیم انجامید. (مهاجرت صغری) در آنجا برای اولین بار حکومت آشکارا مورد انتقاد قرار گرفت و سخنرانان درباره ستم‌کارگزاران حکومت و تیره‌ روزی مردم سخن گفتند.

نحوه پیروزی اولیه و شکست نهایی انقلاب مشروطه

با ادامه اعتراضات مردم با دو مهاجرت و نیز خواسته مردم مبنی بر عزل عین‌الدوله و همچنین اندیشه تاسیس مجلس شورای ملی در افکار مردم شاه مجبور به برکناری عین‌الدوله شد و با تاسیس مجلس موافقت کرد.

1. بهار، محمدتقی.تاریخ مختصر احزاب سیاسی. تهران: شرکت سهامی کتاب های جیبی، ۱۳۵۷.
2. کسروی، احمد. انقلاب مشروطه ایران.
3. کسروی، احمد.تاریخ هجده‌ساله آذربایجان.
4. سفری، محمدعلی. مشروطه‌سازان.
5. آجودانی، ماشاالله. مشروطه ایرانی.
6. تاریخ بیداری ایرانیان.
7. ایران در دوره سلطنت قاجار./دکتر پیمان متین
8. انقلاب مشروطّیت./علی اصغر شمیم