آل بویه در فارس

عیلامی‌ها یا ایلامیان یکی از اقوام سرزمین ایران بودند که از ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد تا ۶۴۰ پیش از میلاد، بر بخش بزرگی از مناطق جنوب غربی فلات ایران فرمانروایی می‌کردند.(تاریخ مکتوب موجود از ۳۲۰۰ پیش از میلاد است. تمدن عیلام یکی از قدیمی‌ترین و نخستین تمدن‌های جهان است. بر اساس بخش‌بندی جغرافیایی امروز، عیلام باستان سرزمین‌های خوزستان، فارس، ایلام و بخش‌هایی از استان‌های بوشهر، استان کرمان، لرستان و کردستان را شامل می‌شد.

آل بویه یا بوییان، (۳۲۰-۴۴۷ ق / ۹۳۲-۱۰۵۵ م) از دودمان‌های ایرانی پس از اسلام است که در بخش مرکزی و غربی ایران و عراق فرمانروایی می‌کردند.

در غرب و مرکز ایران دو سلسله دیلمی به نام آل زیار ( ۳۲۰ ه.ق. ) و آل بویه که هر دو از مناطق شمال برخاسته‌اند نواحی مرکزی و غربی ایران و فارس را از تصرف خلفا آزاد کردند. دیلمی نام قوم و گویشی در منطقه کوهستانی گیلان بود به نام دیلمستان. دیلمیان سخت نیرو گرفتند و مدت ۱۲۷ سال حکومت راندند و چون خلفا در برابر آن‌ها چاره‌ای جز تسلیم ندیدند حکومت بغداد را به آنها واگذاشتند و خود بعنوان خلیفگی و احترامات ظاهری قناعت کردند. این سلسله در سال ۴۴۷ ه. ق. بدست سلجوقیان و در نتیجهٔ اختلاف دائمی که با آل زیار و دیگر امیران محلی ایرانی داشتند، منقرض شد.

تقسیم ممالک آل بویه

از سه پسر بویه چنانچه ذکر کردیم عماد الدوله در سال 338 مرد و جانشین  بعضد الدوله  پسر رکن الدوله  برادر زاده او رسید . معز الدوله هم در سال  356 وفات یافت  و پسرش عز الدوله بختیار مقام او را گرفت  تنها رکن الدوله برادر میانه باشد  تا سال 366 حیات داشت و او به شرحی که در فصل پیش گذشت تا محرم سنه 357 که سال مرگ و وشمگیر زیاری است با او و سپهسالار اردوی خراسان از جانب امیر نوح یعنی ابوالحسن محمد بن ابراهیم سیمجور کشمکش سخت داشت . چون وشمگیر غفلتهً از میان رفت ابوالحسن سیمجوری از جنگ با رکن الدوله احتراز جست لیکن حال خصومت بین رکن الدوله  و امیر نوح سامانی تا تاریخ 361 باقی بود. در این تاریخ ابوالحسن سیمجوری امیر نوح را به صلح  با رکن الدوله وا داشت و قرار شد که امیر دیلمی و پسرش عضد الدوله هر سال 150000 دینار به سامانیان بپردازند  تا ایشان متعرض  ری و کرمان که در تصوف آل بویه  درآمده بود نشوند  و نوح دختر عضد الدوله  را هم به عقد ازدواج خود درآورد  و این قرار تا سال 366 که سال فوت رکن الدوله  و بهستون است  از جانب طرفین محترم و مرعی بود .

آل بویه بعد از معز الدوله  و رکن الدوله در حقیقت به سه شعبه تقسیم می شوند که به قرار زیر است:

• دیالمه فارس: یعنی عضد الدوله قائم مقام عماد الدوله  و جانشین او
• دیالمه عراق و خوزستان و کرمان یعنی عزالدوله بختیار پسر و وارث معز الدوله و جانشینان او
• دیالمه ری و همدان و اصفهان یعنی موید الدوله و جانشینان او .

دیلمان فارس

اولین امیر دیلمی  فارس در حقیقت عماد الدوله ابوالحسن علی است که تفصیل استیلای او را بر سرزمین  در حدود 320 و دوره امارت هجده ساله اش را سابقاً مذکور داشته ایم. چون عماد الدوله که در ایام حیات امیر الامراء دیالمه بود و بر دو برادر دیگر ریاست داشت از فرزند ذکور محروم بود پسر بزرگتر برادر عضد الدوله بن رکن الد.له  را به فارس خواست و ولایت عهد  خود ا به او واگذاشت. عضد الدوله که پس از مرگ  عم در 338 امیر فارس و سواحل و بنادر شد و تحت ریاست پدر خود رکن الدوله  و اطاعت عم خویش معز الدوله  بر کرسی آن ولایت مستقر گردید.

پادشاهان  آل بویه در فارس

• عمادالدوله علی پسر بویه
• عضدالدوله ابوشجاع فنا خسرو پسر رکن الدوله حسن پسر بویه
• شرف الدوله ابوالفوارس شیرزیل پسر عضدالدوله ابوشجاع فنا خسرو
• صمصام الدوله ابوکالیجار مرزبان پسر عضدالدوله ابوشجاع فنا خسرو
• بهاءالدوله ابونصر پسر عضدالدوله ابوشجاع فنا خسرو
• سلطان الدوله ابو شجاع پسر بهاءالدوله ابونصر
• ابوکالیجار مرزبان پسر سلطان الدوله

1. اقبال , عباس تاریخ مفصل ایران , تهران , 1313 ه.ش
2. پرویز , عباس : تاریخ دیالمه و غزنویان , تهران , وزارت فرهنگ و هنر
3. هورن پاول : تاریخ مختصر ایران , ترجمه دکتر شفق
4. بیات , دکتر عزیزالله :کلیات تاریخ ایران موسسه میراث ملل با همکاری موسسه فرهنگی حنفا , تهران 1370
5. احیای فرهنگ در عصر بویه نویسنده: جوئل کرمر مترجم محمد سعید حنایی
6. دیلمیان در گستره تاریخ ایران نویسنده: دکتر پروین ترکمنی آذر
7. تاریخ گزیده نویسنده: حمدالله مستوفی