لزوم اندازه گیری هوش هیجانی و دلالت های ارتقا تحصیلی خود به خود

در این یادداشت با استفاده از دو مقاله به بررسی دلالت های استفاده از فنون ارزشیابی توصیفی در نظام برنامه ریزی درسی با توجه به نظام موجود ارزشیابی تحصیلی و مقررات موجود ارتقاء تحصیلی در آموزش و پرورش کشور می پردازیم.
متاسفانه در ادبیات آموزشی موجود در کشور ما، امتحان که نوعی اندازه گیری (Assessment) می باشد؛ با ارزشیابی (Evaluation) که نوعی قضاوت است؛ یکسان پنداشته شده است. در حالیکه امتحاناتی که در نظام فعلی ارتقاء تحصیلی در ایران با استفاده از مقیاس کمی (20-0) از دانش آموزان گرفته می شود تنها بخشی از قابلیت های هوش شناختی (IQ) دانش آموزان را می سنجد و در مورد اندازه گیری هوش هیجانی (Emotional Intelligence) اطلاعاتی را فراهم نمی آورد. لذا در این یادداشت به تدقیق پیرامون هوش هیجانی و ارتقاء تحصیلی می پردازیم. سید احمد جلالی در مقاله ای تحت عنوان “هوش هیجانی” که در فصلنامه تعلیم و تربیت شماره مسلسل 70 و 69 منتشر شده، به کالبد شکافی این واژه پرداخته است.

در قسمت اول این یادداشت به نقل مستقیم مطالب ذیل از این مقاله پرداخته ایم:

1. تعریف هوش هیجانی
2. بررسی پیشینه نظری هوش هیجانی
3. بررسی مطالعات انجام شده درباره هوش غیر شناختی
4. مولفه های اصلی هوش هیجانی و عوامل تشکیل دهنده آنها

در قسمت دوم یادداشت به بررسی دلالت های ارتقاء خود به خود تحصیلی در نظام ارزشیابی تحصیلی ایران پرداخته ایم. محمد حسنی با مساعدت و همفکری هفت تن از همکارانش در دفتر ارزشیابی تحصیلی و تربیتی وزارت آموزش و پرورش به سفارش شورای عالی آموزش و پرورش مقاله ای تحت عنوان “ارتقاء خودکار قبولی تضمینی یا حذف مردودی” تهیه کرده است. در این مقاله معنی، کاربرد، دلایل، چالش ها و الزامات ارتقاء خود به خود در نظام ارزشیابی تحصیلی کشور با استفاده از شواهد پژوهشی و مطالعاتی و آئین نامه ها و مقررات تحصیلی تشریح شده است. (حسنی، بی تا )
در قسمت دوم این یادداشت به نقل مطالب ذیل از این مقاله پرداخته ایم:

• معنی ارتقاء خود به خود
• دلایل و شواهد موید ارتقاء خود به خود
• تعمیم و گسترش آموزش همگانی
• توجه به تمامی عوامل موثر در افت تحصیلی
• عوارض روحی و روانی مردودی
• آموزش و پرورش جدید و دلالت های آن
• امتحانات و عوارض آن
• اعتبار و توان امتحان در سنجش اهداف
• خسارت های اقتصادی نظام موجود ارزشیابی تحصیلی
• بررسی و نقد نظرهای طرفداران نظام فعلی ارتقاء تحصیلی در ایران
• چالش ها و الزامات ارتقاء خود به خود

در انتهای یادداشت نیز فهرست منابع دو یادداشت و مقاله اخیر الذکر درج گردیده است.

 اهمیت اندازه گیری هوش هیجانی

در اندازه گیری هوش هیجانی بیشتر به توان بالقوه انجام کار توجه می شود تا حاصل کار، یعنی بیشتر به فرایندها توجه داریم تا پیامدها. جلالی تاکید نموده است که نتایج پژوهش های انجام شده در خصوص هوش هیجانی در خارج از کشور نشان داده است که “مدارسی موفق هستند که به ایجاد رابطه مناسب بین دانش آموزان، دانش آموزان و معلمان و دانش آموزان و سایر اعضای مدرسه کمک می کنند”. (جلالی، 1381).
این نتایج با یافته های پژوهش دیگری در خصوص فرهنگ مدرسه (School culture) در داخل کشور مشابهت دارد. (مقنی زاده،1380) در یافته های این پژوهش که در مقاله ای تحت عنوان: “ارتقای فرهنگ مدرسه، بنیانی برای اصلاح مدرسه” در فصلنامه تعلیم و تربیت شماره مسلسل 71 منتشر شده بر این نکته تاکید شده است که مدرسه صرفاً یک سازمان آموزشی نیست، بلکه جامعه ای کوچک است که از طریق فعالیت و مشارکت دانش آموزان خود به عنوان عناصر اصلی و بزرگسالان مدرسه، سمت و سو و فرهنگ خاص خویش را پیدا می کند و دارای هویت است.(مقنی زاده، 1381).

تعریف و پیشینه هوش هیجانی

تعریف هوش هیجانی نیز همانند هوش شناختی شناور است. این اصطلاح از زمان انتشار کتاب معروف گولمن (Gole man) (1995) به گونه ای گسترده به صورت بخشی از زبان روزمره درآمد و بحث های بسیاری را برانگیخت. گولمن طی مصاحبه ای با جان انیل (1996) هوش هیجانی را چنین توصیف می کند:
“هوش هیجانی نوع دیگری از هوش است. این هوش مشتمل بر شناخت احساسات خویشتن و استفاده از آن برای اتخاذ تصمیم های مناسب در زندگی است. توانایی اداره مطلوب خلق و خوی و وضع روانی و کنترل تکانش هاست. عاملی است که به هنگام شکست ناشی از دست نیافتن به هدف، در شخص ایجاد انگیزه و امید می کند. هم حسی یعنی آگاهی از احساسات افراد پیرامون شماست. مهارت اجتماعی یعنی خوب تا کردن با مردم و کنترل هیجان های خویش در رابطه با دیگران و توانایی تشویق و هدایت آنان است.”

پیشینه مطالعه هوش غیر شناختی

پیشینه هوش هیجانی را می توان در ایده های وکسلر به هنگام تبیین جنبه های غیر شناختی هوش عمومی جست و جو کرد. وکسلر در صفحه 103 گزارش 1943 خود درباره هوش می نویسد:” کوشیده ام نشان دهم که علاوه بر عوامل هوشی، عوامل غیر هوشی ویژه ای نیز وجود دارد که می تواند رفتار هوشمندانه را مشخص کند. نمی توانیم هوش عمومی را مورد سنجش قرار دهیم مگر این که آزمون ها و معیارهایی نیز برای سنجش عوامل غیر هوشی در برداشته باشد.”

روان شناسان در قلمرو فعالیت های پژوهشی خود علاوه بر این دو نوع هوش، به انواع دیگری از هوش نیز پی برده و به طور کلی آنها را به سه گروه به شرح زیر تقسیم کرده اند (ری زل 1992):

• هوش انتزاعی: منظور توانایی درک و فهم حل مسائل از طریق نمادهای کلامی و ریاضی است.
• هوش عینی: منظور توانایی درک و فهم و حل مسائل از طریق دستکاری و به کارگیری اشیا است.
• هوش اجتماعی: منظور توانایی درک و فهم دیگران و ایجاد ارتباط باآن ها است.
  (مایر و سالوی 1993) ” هوش هیجانی” را نوعی هوش اجتماعی و مشتمل بر توانایی کنترل هیجان های خود و دیگران و تمایز بین آنها و استفاده از اطلاعات برای راهبرد تفکر و عمل دانسته و آن را متشکل از مولفه های “درون فکری” و “میان فردی” گاردنر می دانند و در پنج حیطه به شرح زیر خلاصه می کنند.

1. خود آگاهی (Self-Awareness) به معنای آگاهی از خویشتن خویش توان خود نگری و تشخیص دادن احساس های خود به همان گونه ای است که وجود دارد.
2. اداره هیجان ها (Managing Oneself) به معنای اداره یا کنترل هیجان ها، کنترل احساسات به روش مطلوب و تشخیص منشاء این احساسات و یافتن راه های اداره و کنترل ترس ها و هیجان ها و عصبانیت ها و امثال آن است.
3. خود انگیزی (Motivating Oneself): به معنای جهت دادن و هدایت عواطف و هیجان ها به سمت و سوی هدف، خویشتن داری هیجانی و به تاخیر انداختن خواسته ها و بازداری تلاش هاست.
4. هم حسی (Empathy) : به معنای حساسیت نسبت به علایق و احساسات دیگران و تحمل
   دیدگاه های آنان و بها دادن به تفاوت های موجود بین مردم در رابطه با احساسات خود نسبت به اشیا و امور است.
5. تنظیم روابط (Handling Relationship) به معنای اداره هیجان های دیگران و برخورداری از کفایت های اجتماعی و مهارت های اجتماعی است.

مولفه های اصلی هوش هیجانی و اجتماعی و عوامل تشکیل دهنده آن ها

الف) مولفه های درون فردی Interpersonal Components

1. خودآگاهی عاطفی (هیجانی) Emotional Self Awareness
2. جراتمندی (AS) Assertiveness)
3. حرمت نفس (SR) SELF-REGARD)
4. خودشکوفایی (SA) SELF-ACTUALIZATION)
5. استقلال عمل (IN) (INDEPENDENCE)

ب) مولفه های سازگاری ADAPTABILITY-COMPONENTS

1. آزمون واقعیت (RT) REALITY TESTING)
2. انعطاف پذیری (FL) FLEXIBILITY)
3. حل مساله (PS) PROBLEM SOLVING)

پ) مولفه های خلق و خوی عمومی(کلی) GENERAL MOOD-COMPONENTS

1. خوش بینی (OP) OPTIMISM)
2. نشاط (HA) HAPPINESS)

ت) مولفه های میان فردی INTERPERSONAL COMPONENTS

1.  هم حسی (EM) EMPATHY)
2. مسئولیت اجتماعی (RE) SOCIAL RESPONSIBILITY)
3. روابط بین فردی (IR) INTERPERSONAL RELATIONSHIP)

ث) مولفه های کنترل تنش ها STRESS MANAGEMENT-COMPONENTS

1. تحمل تنش ها (ST) STRESS –TOLERANCE)
2. کنترل تکانه ها (IC) IMPULSE-CONTROL)

مولفه ها

1. مولفه درون فردی: توانایی های شخص را در آگاهی از هیجان ها و کنترل آنها مشخص می کند.
2. مولفه های میان فردی: توانایی های شخص را برای سازگاری با دیگران و مهارت های اجتماعی بررسی می کند.
3. مولفه سازگاری: انعطاف پذیری و توان حل مساله و واقع گرایی شخص را مورد بررسی قرار می دهد.
4. مولفه اداره یا کنترل تنش ها: توانایی تحمل تنش و کنترل تکانه ها را بررسی می کند.
5. مولفه خلق و خوی عمومی: نشاط و خوش بینی فرد را مورد بررسی قرار می دهد.

عوامل

1. خودآگاهی عاطفی (هیجانی) (ES): میزان آگاهی فرد از احساسات خویش و درک و فهم این احساسات را بررسی می کند.
2. جراتمندی (AS): ابراز احساسات، باورها، افکار و دفاع منطقی و مطلوب از حق و حقوق خویشتن را مورد بررسی قرار می دهد.
3. حرمت نفس (SR): توان خودآگاهی و درک و پذیرش خویش و احترام به خود را بررسی می کند.
4. خود شکوفایی (SA):توانایی تشخیص استعدادهای ذاتی و استعداد انجام دادن کارهایی را که شخص می تواند و می خواهد و از انجام دادن آنها لذت می برد ، بررسی می کند.
5. استقلال (IN): توانایی خود رهبری، خویشتن داری فکری و عملی و رهایی از وابستگی های هیجانی را بررسی می کند.

دلالت های ارتقاء تحصیلی خود به خود

محمد حسنی با مساعدت و همفکری هفت تن از همکارانش در دفتر ارزشیابی تحصیلی و تربیتی وزارت آموزش و پرورش در مقاله ای تحت عنوان ” ارتقاء خودکار “قبولی تضمینی” یا حذف مردودی معنی، کاربرد، دلایل، چالش ها و الزامات” به بررسی شواهد تجربی و مطالعاتی پیرامون ارتقاء تحصیلی پرداخته است. با توجه به اهمیت و ارتباط فنون ارزشیابی توصیفی و ارتقاء خود به خود تحصیلی به نقل بخشی از مطالب این مقاله می پردازیم.

معنی ارتقاء خود به خود

ارتقاء خود به خود(Automatic promotion) به موضوع سیاستهای ارتقاء (promotion policy) مربوط می گردد. از آنجا که برنامه درسی ماهیتاُ یک سیر صعودی را داراست و صعود طی مراحل به شکلی جزء ذات برنامه درسی است. لذا برای صعود و طی مراحل، مقدمات و پیش نیازهایی لازم است.
این پیش نیازها را می توان شروطی دانست که احراز آن موجب صعود خواهد شد. این شروط همان سیاستهای ارتقاء است. در دنیای امروز در نظامهای آموزش و پرورش کشورهای جهان حداقل چهار نوع سیاست ارتقاء وجود دارد که عبارتند از:

1. ارتقاء به شرط امتحان پایانی
2. ارتقاء به شرط موافقت معلم
3. ارتقاء به شرط موافقت شورای معلمان مدرسه
4. ارتقاء به شرط سن “ارتقاء خود به خود” دبیرخانه شورای عالی آموزش و پرورش- 1376).

دلایل و شواهد موید ارتقاء خود به خود

این دلیل در هفت زمینه به شرح زیر می باشد:

1. تعمیم و گسترش آموزش همگانی و اجباری
2. توجه به تمامی عوامل موثر در افت
3. عوارض روحی روانی مردودی
4. آموزش و پرورش سنتی و جدید و دلالتهای آنان
5. امتحانات و عوارض آن
6. اعتبار و توان امتحان
7. خسارت های اقتصادی

بررسی و نقد نظرهای طرفداران نظام فعلی ارتقای تحصیلی در ایران

حال به جایی از بحث رسیده ایم که از روی انصاف علمی می بایستی دلیل یا دلایل طرفداران نظام فعلی ارتقای تحصیلی را دقیق تر بررسی نمود و ببینیم بر اساس چه شواهدی، مردودی را به عنوان یک امر قابل قبول در نظام آموزشی پذیرفته اند. آنان اینچنین استدلال می کنند:
نظام برنامه درسی یک نظام پلکانی و سلسله مراتبی است یعنی اجزای برنامه درسی- مفاهیم و اصول و قوانین در یک ساختار طولی- پلکانی قرار گرفته اند که مفاهیم اولیه مقدمه کسب و درک مفاهیم بعدی می باشد یا این که مفاهیم در آغاز به صورت ساده و بسیط طرح می شوند اندک اندک با صعود از این پلکان مفاهیم پیچیده تر و غامض تر می گردند. روابط مفاهیم و موضوعات درسی یک رابطه طولی است- گرچه روابط عرضی هم وجود دارد- لذا دانش آموز می بایست مفاهیم پایه را فراگیرد تا بتواند مفاهیم بالاتر را درک و فهم نماید.
در این راه سیاست گذاران و برنامه ریزان آموزشی شرایط و حدودی را مشخص کرده اند تا دانش آموز بر اساس آن بتواند طی طریق نموده و از این پلکان صعودی بالا رود. اگر کسی این مفاهیم را در حد و میزان مطلوبی فرا نگرفته باشد عمدتاً در یادگیری مفاهیم بالاتر دچار مشکل خواهد شد اگر نگویم یاد نخواهد گرفت.

چالش ها و الزامات ارتقاء تحصیلی خود به خود

علی رغم تمامی مباحث مطرح شده این تردید علمی وجود دارد که ارتقاء خود به خود اکسیر و نوشداروی درد افت تحصیلی نیست به سخن دقیق تر باید دانست که نه ارتقاء خود به خود و نه تکرار پایه فی نفسه نمی تواند مشکل دانش آموزان را در تسهیل یادگیری حل نماید( حسن زاده، 1998). درست است که دانش آموزانی که بدون یادگیری مطالب و مباحث به سطوح بالاتر یادگیری می روند در فهم، مفاهیم جدید تر دچار مشکل می شوند. در عین حال تکرار پایه موجب موفقیت بیشتر نخواهد شد و حتی عوارض و خطرات بیشتری دارد. در مورد نخست یعنی ارتقاء خود به خود، گرچه ممکن است دانش آموزان با اطلاعات کم و ناقص بالا آمده و مشکلات یادگیری آنها حل نشود، حداقل آسیب های روانی کمتری به همراه دارد.

گام هایی به سوی استقرار طرح

از آنجا که استقرار طرح جدید یعنی ایجاد دگرگونی و تحول در نظام ارتقاء تحصیلی به صورتی دفعی موجب تنش و نابسامانی می گردد، لذا می بایست طرح طی مراحلی همراه با بستر سازی های مناسب، اندک اندک به همراه مطالعه و پژوهش و ارزشیابی واقع بینانه و عملی، استقرار یابد. مراحل زیر به عنوان گامهای مقدماتی رسیدن به مرحله استقرار طرح پیشنهاد می گردد. بدون شک گامهای بدیل دیگری قابل تصور است:

1. نهادینه کردن ارزشیابی مستمر به صورت حقیقی آن در رفتار معلمان در دوره ابتدایی.
   
2. توسعه و اشاعه روش های جدید ارزشیابی در دوره ابتدایی.
   
3. کاهش یا حذف امتحانات کتبی در سالهای اول و دوم ابتدایی.
   
4. تفویض اختیار، ارتقاء دانش آموز به معلم.

بسترهای مناسب طرح ارتقاء خود به خود
همانطور که گفته شد برای استقرار هر طرحی، می بایست بسترهای مناسب آن را فراهم نمود. بدون تحقق این بسترها اجرای طرح یعنی آب در هاون کوفتن.

الف) بسترهای آموزشی

1. توسعه و گسترش دوره آمادگی (پیش دبستانی)
2. طراحی نظام آموزشی ترمیمی برای دانش آموزان ضعیف
   
3. ایجاد نظام ارزشیابی از برنامه درسی و نظارت ملی بر کیفیت آموزش کشور
   
4. اشاعه روش های جدید تدریس و برنامه ریزی درسی
   
5. تغییر در برنامه درسی تربیت معلم و ضمن خدمت
   
6. افزایش اعتبار سنجش دانش آموزان ورودی به پایه اول ابتدایی

ب) بسترهای فرهنگی

نگرش معلمان نسبت به هر طرحی و آگاهی عمیق آنها به اهداف و روش ها و اصول مربوطه سرنوشت طرح را تعیین می کند در عین حال والدین و جامعه در کنار نگرش معلم نیز نقش تعیین کننده ای دارد لذا ارتقاء خود به خود با این دو گروه چالش های جدی خواهد داشت.

1. بستر سازی فرهنگی بین معلمان و کارکنان
   
2. بستر سازی فرهنگی بین والدین و جامعه

1. جلالی، سید احمد، 1381، هوش هیجانی، فصلنامه تعلیم و تربیت، سال هجدهم، شماره 1و2، بهار و تابستان 1381، شماره مسلسل 70-69، صفحات 89 تا 105
2. حسنی، محمد، بی تا، ارتقاء خودکار “قبولی تضمینی” یا حذف مردودی معنی، کاربرد، دلایل، چالش ها و الزامات.
3. مقنی زاده، محمد حسن، 1380، بررسی راه های افزایش مشارکت دانش آموزان در انجام فعالیتهای پرورشی مدارس، معاونت پرورشی و تربیت بدنی وزارت آموزش و پرورش .
4. مقنی زاده، محمد حسن، 1381، ارتقای فرهنگ مدرسه، بنیانی برای اصلاح مدرسه، سال هجدهم، شماره 3، پاییز 1381، شماره مسلسل 71، صفحات 103 تا133.
5. شریفی، حسن پاشا؛ نظریه و کاربرد آزمودنی های هوشی و شخصیت، تهران، 1376.
6. Goleman Daniel,.(1995) Emotional Intelligence Why it can matter more than IQ. New York: Bantam Books.
7. Kirk,A,S. Gallagher, J,J. Anastasiow, J,N. (1997) Educating Exceptional Children. Boston, Houston Company.
8. Stein,J,S. (1998) Insights publication of the Northeast Human Resources Association.
9. O’Neil,J. (1996) M.A. Nehra On Emotional Intelligence.
10. Bar-On,R. (1997)A measure of Emotional and Social intelligence Chicago.
11. HR Reporter, Canadian The National Journal of Human Resource Management (1998).EQ beats IQ in Workplace.
12. Validity Issues in Measuring Psyc . . . : The Case of Emotional Intelligence Page 1-33.