منشات خاقانی

اگر چه خاقانی شاعری است قصیده سرا و بیشتر به سرودن شعر پرداخته است اما، نوشتن نامه ها با عنوان منشات چیره دستی خویش را در هنر نویسندگی بر همعصران خویش و حتی دوره های بعد از خویش به خوبی نشان می دهد با مطالعه منشات را می توان چنین نتیجه گرفت که خاقانی نه تنها شاعری بی نظیر است بلکه نویسنده ای، چیره دست است و توانسته در هر دو حوزه نثر و شعر هنرنمایی کند.

منشات خاقانی مجموعه از نامه های اوست . این نامه ها خطاب به خویشاوندان، نزدیکان، دوستان، بزرگان ایران شهریاران روزگار شاعر می باشد و متضمن فواید تاریخی، اجتماعی و ادبی بسیاری است. نثر کتاب مصنوع و دارای لغات و ترکیبات و تعبیرات عبارات مربی بسیار است.

در این مختصر به بیان برخی فراز و نشیبهای زندگی او پرداخته شده و قسمت اعظم کار شرح و توضیح صفحات 111 تا 137 کتاب منشآت تصحیح دکتر محمد روشن می باشد در این مجموعه از نرم افزارها و کتاب ها و فرهنگهای نسبتاً متعدد استفاده شده است که منابع بسیار مفید و مفیدتر به جز موارد استفاده شده هم موجود می باشد که بدلیل کمبود وقت و نبود برخی امکانات مورد استفاده واقع شد و البته برخی موارد هم بود که در هیچ یک از فرهنگهای مورد بررسی باز یافته شد و در این راه از استاد گرانقدر جناب آقای دکتر خواجه ایم یاری جستم که در همین جا کمال تشکر و قدردانی را از ایشان به عمل می آورم.

سفرهای خاقانی

1- به استناد به گفته های مرحوم فروزانفر، نخستین سفر خاقانی بین سالهای 549 و 550 روی داده است. در این ایام، خاقانی با کسب اجازه از شروانشاه اخستان برای دیدن خراسان به راه می افتد اما در ری بیمار می شود. از طرف دیگر ترکان غُز به خراسان می تازند و آن دیار را نا امن می سازند.  والی ری نیز به اصرار از خاقانی می خواهد تا از سفر منصرف شود. این عوامل همگی دست به دست هم می دهند و شاعر را تشویق به بازگشت به شروان می کنند و او در سال 550 زمانی که شروانشاه مشغول ساختن بند باقلانی بوده به وی می پیوندد.

2- پس از مدتی در سال 551 مجدداً خاقانی با اجازه از شروانشاه به عزم سفر حج براه می افتد. در عراق به خدمت سلطان محمد سلجوقی می رسد و در موصل نیز وزیر صاحب موصل، جمال الدین محمد بن علی اصفهانی را دیدار می کند.

– گفته اند که خاقانی برای دومین بار عزم سفر حج داشته است ولی شروانشاه با این سفر موافق نبوده . در نتیجه شاعر، بی دستوری از شروان خارج می شود و پس از  مدتی گماشتگان شروانشاه او را در بین راه دستگیر می کنند و به همین سبب شاعر در حدود یک سال به زندان می افتد. درباره علت به زندان افتادن خاقانی اقوال متعددی وجود دارد. قزوینی در آثار البلاد علت را چنین ذکر می کند که پادشاه شروان قصد داشته به شاعر مقام وزارت ببخشد و شاعر به خاطر روحیه جوانمردی خود نپذیرفته، در نتیجه به خاطر سرکشی از امر شاه روانه زندان شده است.

علاوه بر سفرهایی که از آنها یاد شد، خاقانی سفرهای کوتاهی نیز به تفلیس، گنجه، ارجیش، تبریز، اصفهان و دربند داشته است.

مذهب و گرایشهای صوفیانه

از سروده های خاقانی و قراین متعددی در یوانش، چنین برمی آید که وی شاعری سنی مذهب و ازپیروان شافعیه بوده است.

خاقانی در آثار خود، اشعاری درمدح امام محمد بن یحیی پیشوای شافعیه نیشابور و «محمد حفده» از فقها و اصولیون مشهور شافعی دارد و این دو تن را مرثیه گفته است، و روشن است که این امر بدون گرایش عمیق و استوار به مذهب شافعیه نتواند بود.

خاقانی همچنین نام خلفای اربعه را با احترام یاد می کند و گرایش به «چهاریار» در سروده های او آشکار است، چنان که می سراید :

بی مهر چهاریار درد این پنج روز عمر   نتوان خلاص یافت از این ششدرفنا

(دیوان خاقانی /6)

شاعران معاصر خاقانی

قرن ششم یعنی روزگار خاقانی از ادوار مهم شعر فارسی است بویژه که در این قرن، شعر فارسی از محدوده اقلیمی خراسان بیرون آمد و در نواحی دیگری از جمله عراق عجم (= نواحی مرکزی ایران) و آذربایجان نیز گسترش یافت و بدین سبب خحاقانی با شاعران مشهوری در نواحی خراسان آشنا گردید. او که با شماری از این سرایندگان همعصر بود، با بعضی مشاعره و مکاتبه نیز داشت.

یکی از مشهورترین شاعران معاصر خاقانی، جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی است که به سبب آشنایی با هنر نقاشی، به جمال نقاش شهرت داشت. و از قصیده سرایان برجسته قرن ششم در ناحیت عراق عجم محسوب می شود. وی سفری نیز به منطقه آذربایجان داشته و شهر گنجه را ستوده است. او پس از انتشار قصیده هجو اصفهان، منسوب به خاقانی و توطئه مجیر الدین بیلقانی در این باب، قصیده ای خطاب به خاقانی سرود با این مطلع :

کیست که پیغام من به شهر شروان برد    یک سخن از من بدان مرد سخندان برد

سبک شعر خاقانی

خاقانی بدون شک در شاعری دارای مکتب خاص و شیوه بدیع و تازه و ابتکاری است، و بیشتر تذکره نویسان نی زاو را مبتدع و مبتکر خوانده اند. اگر او در آغاز شاعری پیرو شاعران سبک خراسانی مانند عنصری و سنائی بوده، بعداً خود دارای سبکی ممتاز و خاص شده و دیگران از او تقلید کرده اند. او برای افکار و اندیشه های تازه و بدیع خود، ترکیبات و تعبیرات مخصوصی ساخته که در شعر دیگران دیده نمی شود.در اینجا مناسب است که نوشته استاد فقید فروزانفر را درباره سبک خاقانی از سخن و سخنوران نقل کنیم که بهترین معرف سبک شاعر است:

«توانائی او در استخدام معانی و ابتکار مضامین از هر قصیده او پدید است… آن معانی و مضامینی که قدما از نظم کردن آن به واسطه وجود زمینه های روشن تر تن زده یا بر آن ظفر نیافته بودند به نظم در آورده و در عرصه شاعری روش و سبک جدید به ظهور آورد که مدتها سرمشق گویندگان پارسی به شمار می رفت.»

شعر خاقانی دارای صلابت و فخامت و استواری، و در بسیاری از موارد نیز ساده و یکدست و روان، حتی به زبان محاوره نزدیک است، و اشعارش فراوان به مثل در آمده است. و به خلاف بعضی از شاعران قرن ششم هجو و ناسزا و هزل در شعر کم دارد.

خاقانی در شعر، مانند سایر شاعران قرن ششم، از علوم زمان خود، نیز از صنایع بدیعی بسیار استفاده کرده، اما غالب اشعار او هم سنگین و دشوار و نیازمند شرح و تفصیل است. از خصوصیات شعر او گرفتن ردیفهای مشکل در شعر و تجدید مطلع است.

توضیحات نامه به شمس الدین

1. طوعاً اوکرهاً: خواه ناخواه [فرهنگ لغات و تعبیرات]
2. عنا : رنج ، اندوه ، غصه [معین]
3. عنان برتافتن : روی برگرداندن ] فرهنگ کنایات]
4. مولد: زادگاه جای ولادت [معین]

5. کلاه گوشه عرش سودن : کنایه از قدر و منزلت یافتن [فرهنگ نامه شعری]
6. قندوز: بر وزن هرمز نامه ولایتی به ظلمات و نام جانوری هم هست شبیه به روباه ، پوستی باشد که سلاطین پوشند وکلاه سازندگویندپوست همان جاندار است و بعضی گویند جانوری است شبیه به سگ در ترگستان بسیار است [برهان قاطع]
7. کلاه درخاک زدن : کلاه درزمین زدن: اعتراض کردن و آشفته شدن و عدم رضایت نشان دادن به کاری که برخلاف خواسته و میل باشد . [دهخدا]
8. مصلی :صلی،به پا داشتن نماز و دعا کرد.نمازگزار،نمازخانه [المنجمد الابجدی]
9. ابدال : مردان نیک ،مردان خدا [معین]
10. دررفته : درآمده ،به درون رفته به پلاس در آمده
11. جوزا :صورت فلکی در منطقه البوج ،مربوط به برج سوم  از سال خورشیدی ( خرداد ماه ) درگذشته صورت فلکی جبار( شکارچی رانیزبه همین می خواندند.) [فرهنگ اختر شناسی]
12. نطاق: کمربند میان بند [معین]
13. ناب: چهار دندان نیش سباع وبهایم [معین]
14. سماک رامح: سماک : نام ستاره ای که منزل چهاردهم  قمر است دو ستاره  روشن  است  که دو سماک نام داده اند سماک اعزل سماک رامح] فرهنگ لغات و تعبیرات سماک رامع : رامع در عربی به معنی  نیزه دار [فرهنگ اختر شناسی]
15. اعزل : درعربی به معنی مرد بی سلاح آمده شده است [فرهنگ  اختر شناسی]
16. نسر طایر: یکی از صور شمالی فلک که چون عقابی به پرتوهم شده و bستاره از قدر  اول هم درصورت واقع است که آن سر طایر نامیده نام صورت دهم از صور نوزده گانه شمالی  قدما که آن را عقاب و سهیم نیز می گویند [دهخدا، مفاتیح].
17. واقع( نسر واقع): ستاره ای است روشن به صورت کرکس که از بالا فرود آمده باشد و آن به جانب قطب جنوب است [دهخدا]
18. قطب: ستاره ای  است ساکن نزد قطب شمال که به آن جهات را معین کنند [دهخدا از آنندراج]
19. عقابین: خارهای آهنین [دهخدا از غیاث اللغات]
20. سطوات:جمع سطوت، حمله ابهت. [معین]

نثر روان نامه به سراج الدین

جایگاه درودها و جایگاه جوانمردی ها مجلس والا مقام خواجه امام بزرگوار فاضل تر، افزون کننده و بسیار فضل، گرامی تر و اکرام کننده و عزیز کننده ، عالم بزرگ، ماهر، دانا پیشگاه سراج الدین ، خورشید اسلام و مسلمین،  در تکیه گاه بزرگیها مقصود عادتها و در تکیه گاه فضایل جایگاه بزرگان باد. دوستداران او همچون چراغ روشن درخشان در پیشگاه بساط و گستره کرامت و دشمنان او همچون پنبه زده شده در پای ما چال آفتها باد.

خادم کوچکتر سلام و درود فراوان می فرستد و بیان می دارد که دو دلیل محکم باعث این درود که سرآغاز دفتر صفااست شد. یکی جنبش آشنایی اصل و ذات و جاذبه دوستی سابق که در پیمانگاههای راهها اتفاق افتاده است و دیگری برانگیختن ابلاغ کننده مبلغ خدمت امام نجم الدین که طرفداری راستین برای آن آستان بلند مرتبه است. و ستاره چه انجام دهد و چه کند اگر خدمتکاری چراغ درخشان آفتاب (سراج الدین) را نکند.

نثر روان نامه به عصمه الدین

زندگی پرده نشین بزرگ و پرده نشین گرامی داشته شده مجلس بالامقام پادشاه سرور، ملکه بزرگ، بانوی بزرگ، بزرگوار بریده از دنیا و مجاهد، پارسای سالک هدایت کننده راست و درست، حق دار، دانای عادل، یاری شده ی پیروز شده منصور ، عصمته الدنیاوالدین، برگزیده اسلام و مسلمین، پسندیده خلفای هدایت کننده، یاری گر سلاطین بزرگ، یاری گر امت، پشتیبان ملت، حاکم طریقت، حافظ حقیقت، دایه هدایت، رابعه زمان، بخشنده شرق و غرب، بزرگ داشته شده مشرق و مغرب، فریاد رس حج گذران، بزرگترین گوهر تاج پادشاهی ، گرامی ترین مادر نیکیها، بزرگترین پارسای کریمان، فخر آل بهرام، بتول زمان، سرور سروران امتها، تاج پادشاهان عجم، ملکه ایران بزرگ داشته ی توران، خدمت شده سامانیان، پاک و معصوم اشکانیان، زبیده پادشاهان کیانی، بلقیس دوران، صفورای زمان، آسیه راستین، ساره زمان و زمین دربزرگی درجات  پادشاهی، بدست آوردن سعادتهای بی نهایت، و زنده گرداندن دین و دولت، نو کردن ملک و ملت همیشگی و ابدی باد.

نثر روان نامه به ظهیرالدین

حریم عزت مجلس سامی امیر سپهسالار بزرگوار تکریم کننده، اکرام گرامی کننده، عالم با کفایت، یاری گر با وقار، ظهیر الدین، شکوه اسلام و مسلمین ، استوار کننده دولت، برگزیده ملوک و سلاطین، تاج شاهان شروان، پیشوای بزرگان ایران، پیشگاه بزرگیها، مرکب ستودنها و اندوختن نیکیها همیشه بلند نام باد. وجود شریف مجلس سامی در اصطلاح احوال سرزمینها و کامروایی آرزوی عابدان، شهره روزگار، و منظور مخلوقات و پشت گرمی هنرمندان و فاضلان به کوشش مجلس سامی حاصل شد. خدمتکار سلام و درود به دو چندانی انواع بسیار عطا و الطاف خوی کریم مجاس سامی – عزتش همیشگی باد – پیوسته می فرستد  و به رسیدن بخت مشاهده و سعادت ملاقات در نهایت آزرمندی می باشد و چون مکتوب شریف در بردارنده لطفهای بسیار آرام بخش و عاطفه آرامش رسان رسید. خادم کهتر با رسیدن آن لطیفه غیبی ] مکتوب[ از خوشرویی در پوست و قالب وجود نمی گنجد و در هنگام جوار قدس الهی سجده های شکر می گذارد. و دعای خالص صادق می خواند وطالب سعادتهای مجلس سامی می کرد. به مکان قبول جایگاه پذیرش برساند.

نثر روان نامه به امیر مبارزالدین

مجلس شریف . امیر سپهسالار. خالص تر و خاص تر . شریف تر معروف تر، بزرگوارتر و زاهدتر، کریم تر بخشنده ، مبارز الدین، شجاع اسلام و مسلمین، شمشیر ملوک، مایه افتخار امیران صالح، آقا و بزرگ زاهدان بزرگ، یاری گر لشگر هدایت، زاهدترین همه مردم، یارگیر حاجیان، صاحب اختیار آستانها، در گسترش جاه و افزونی جایگاه و مورد توجه و نگریستن صاحب دلان و حفظ دینداران و بزرگ داشتن فاضلان و هنرمندان، جاودانه عمر باد.

و وجود شریف که پیشینه نیکی ها مقصد افکنده شده یاران و برگزیدگان. خواهنده بر درگاه جاه مجلس شریف امیدوار است. و خداوند و بلند مرتبه ضمانت کننده کاروانیهای آرزوها. و سازنده مصالح احوال. برحبیب خداوند مصطفی و یارانش که ستارگان هدایتند.

فهرست آیات و احادیث

اَنزلنا الحَدیدَ فیهِ بَاس شدید . (حدید /25)

و حاق بهم ما کانوا (احقاف/26)

کالسراج المنیر (احزاب /46)

کالفراش المبثوث (قارعه / 4)

کاالنجم الثاقب . (طارق / 3)

مثلَُ نورهِ کِمشکاه فیها مصباح . (نور 35)

یریدون لیطفئوا نورالله بافواههم و یابی الله الا ان یُتِمَّ نورَهُ (توبه / 32)

نُصِرتُ بالصبا و اَُهلِکَت عادٌ بالدَّبور (حدیث نبوی)

رَبَّنا افرغ عَلینا و ثَّبَت اَقدامَنا (بقره / 250)

• مقدمه
• زندگینامه
• مذهب و گرایشهای صوفیانه
• شاعران معاصر خاقانی
• ممدوحان
• سبک شعر خاقانی
• نامه به شمس الدین
• نامه به سراج الدین
• نامه به عصمه الدین
• نامه به ظهیرالدین
• نامه به مبارزالدین
• توضیحات به شمس الدین
• نثر روان نامه به شمس الدین
• توضیحات به عصمه الدین
• نثر روان به عصمه الدین
• توضیحات به ظهیرالدین
• نثر روان نامه به ظهیرالدین
• توضیحات به مبارزالدین
• نثر روان نامه به مبارزالدین

• فهرست آیات و احادیث
• فهرست عبارتهای عربی
• فهرست لغات و واژه ها
• فهرست اعلام و کسان
• فهرست مکانها و جایها
• فهرست منابع و ماخذ

منابع

1. نصرالله ، ارمغان صبح ، انتشارات جام ، تهران ، چاپ اول  1375
2. انوری حسن ، فرهنگ کنایات سخن،  انتشارات  سخن تهران
3. برزگر خالقی محمدرضا محمدی ومحمدحسین، مرثیه خوان  مدائن ، انتشارات  زوار تهران ، چاپ اول  ، 1379
4. بندریگی محمد 8 مترجم المنجد
5. ثروت منصور،غیاث اللغات، امیرکبیر، تهران ،چاپ اول 1363
6. ثروت منصور،فرهنگ کنایات انتشارات سخن ،تهران، چاپ سوم ، 1379
7. جبران مسعود مترجم : انزابی نژاد رضا،الرائد،انتشارات آستان قدس رضوی مشهد  چاپ اول  1372
8. حسینی دشتی سید مصطفی،معارف و معاریف،موسسه فرهنگی آراء،چاپ اول1369
9. خلف تبریزی محمد حسین ، برهان قاطع
10. دهخدا،علی اکبر، لغت نامه
11. سجادی ،سید ضیاءالدین ،شاعر صبح ،انتشارات سخن ،تهران ،چاپ سوم 1374
12. سجادی،سید ضیاءالدین ، مجموعه  نامه های خاقانی  شروانی  انتشارات  دانشسرای عالی تهران 1346
13. سجادی،سید ضیاءالدین ،فرهنگ لغات و تعبیرات دیوان خاقانی ، انتشارات زوار تهران 1374
14. سرمدی ،مهرداد ،فرهنگ اخترشناسی ، انتشارات کمانگیر تهران 1371
15. سیاح ، احمد ،فرهنگ دانشگاهی ( ترجمه المنجد الابجدی) انتشارات فرجان تهران ، چاپ  چهارم  1379
16. عادل ،محمدرضا ،فرهنگ جامع نامهای  شاهنامه ، نشر صندوق تهران ،چاپ اول 1372
17. عادل ،محمدرضا ،فرهنگ عبارتهای عربی درشعر فارسی ،انتشارات امیرکبیر  تهران ، 1375
18. عبدالنبی قیم ، فرهنگ معاصر به فارسی ، انتشارات  فرهنگ معاصر تهران ، 1381
19. عفیفی رحیم ، فرهنگنامه شعری ،انتشارات سروش ،تهران ،چاپ دوم،1376
20. علیزاده جمشید،برگزیده و شرح  اشعار خاقانی ، انتشارات نشر و پژوهش ،چاپ اول ، 1383
21. فولادوند ، قرآن کریم (نرم افزار قرآنی جامع التفاسیر)
22. معین ، محمد، فرهنگ معین ، انتشارات امیرکبیر تهران ،چاپ پانزدهم 1379