دکتر علی شریعتی و تاریخ اسلام

دکتر علی شریعتی در تاریخ 2/9/1382 در روستای کاهک چشم به جهان گشود . پدر او نخستین سازنده ابعاد روحش بود و از همان کودکی او را با کتابهایش و دوستانش آشنا کرده بود. علی در سال 1319 وقتی هفت ساله بود در دبستان «ابن یمین» مشهد ثبت نام کرد.

او در سن سیزده سالگی وارد دبیرستان فردوسی شد و مغزش در آن زمان با فلسفه رشد می کرد و دلش با عرفان داغ می شد. و در شانزده سالگی وارد دانشسرای مقدماتی شد، او در سال اول دانشسرا بصورت جدی در فعالیتهای سیاسی حضور نداشت، اما در سال دوم همه چیز عوض شد. و در سال 1339 انجمن اسلامی دانشجویان را تاسیس کرد. او بعد از فارغ التحصیل شدن از دانشسرا در روز بیستم مهر 1331 در اداره فرهنگ آموزش و پرورش استخدام گردید. در مهر ماه سال 1336 بخاطر فعالیتهای سیاسی و اجتماعی خود و پدرش به همراه شانزده نفر دیگر دستگیر و به زندان قزل قلعه برده شدند. دکتر شریعتی در اردیبهشت 1338 برای انجام کارهای اداری به خارج اعزام گردید و در آنجا تحقیق درباره حلاج، سلمان و فاطمه (س) را انجام داد.

مقدمه

شریعتی و تاریخ اسلام

سه دهه است که بحث از دکتر شریعتی و آثار و افکار او به صورت مداوم و با تمام ویژگی ها و افراط و تفریط های خاص و معهودش یکی از بحث های رایج در جامعه است. نگارنده این سطور خود اولین بار نام دکتر شریعتی را وقتی شنید که مومن متعصبی بجد و با اصرار او را «سنی» معرفی کرد. و بعد از سالهای نزدیک به انقلاب اسلامی با آثار او آشنا شد و شاهد اقبال روز افزون جوانان به این آثار بود و نیز در جریان انقلاب اسلامی نام دکتر شریعتی را به کرات شنید و جملات و سخنان او را دیگر نه در کتابهای او که بر در و دیوار شهرها خواند و عکسش را بر دریای دستها مشاهده کرد پس از انقلاب نیز شریعتی از اقبال و توجه ای روز افزون برخوردار بود و حتی بسیاری که از درون نیز با او بر سر مهر نبودند در ظاهر خود را به او منسوب می کردند تا در چشم خیل مشتاقان او وجاهتی به کف آرند حوادث سهمگین سالهای اولیه دهه 1360 ش البته وضع را دگرگون کرد و از آن پس نام شریعتی چند سالی کمتر شنیده شد و کتابهایش کمتر منتشر گردید.

سال شمار زندگی دکتر علی شریعتی

• 1312 : تولد در روستای کاهک از توابع مزینان
• 1319 : ورود به دبستان «ابن یمین» در مشهد
• 1325: ورود به دبیرستان « فردوسی » مشهد
• 1327 : عضویت در «کانون نشر حقایق اسلامی»
• 1329 : ورود به دانشسرای مقدماتی مشهد
• 1331: اتمام دوره دانشسرا ، استخدام در اداره آموزش و پرورش مشهد؛ بنیان گذاری انجمن اسلامی دانش آموزان و دانشجویان
• 1332 : عضویت در نهضت مقاومت مشهد
• 1333 : گرفتن دیپلم کامل ادبی
• 1334 : انتشار کتاب های «ابوذر غفاری» و «تاریخ تکامل فلسفه» ورود به دانشکده ادبیات مشهد
• 1336 : دستگیری به همراه شانزده نفر از اعضای نهضت مقاومت در مشهد
• 1337 : فارغ التحصیلی از دانشکده ادبیات با احراز رتبه اول، ازدواج
• 1338 : اعزام به فرانسه با بورس دولتی به دلیل کسب رتبه اول، تولید اولین فرزند، آشنایی با سازمان آزادی بخش الجزایر
• 1339 : بردن همسر و فرزند به فرانسه
• 1341 : رحلت مادر و تولد دومین فرزند
• 1342 : اتمام تحصیلات و اخذ مدرک در رشته تاریخ، تولد سومین فرزند
• 1343 : بازگشت به ایران، دستگیری در مرز، انتقال به زندان «قزل قلعه» تهران
• 1344 : انتقال به تهران به عنوان کارشناس و برس کتب درسی
• 1345: استادیاری رشته تاریخ در دانشکده مشهد
• 1347: آغاز سخنرانی های او در حسینیه ارشاد به دعوت استاد شهید مرتضی مطهری، انتشار کتاب های «کویر» و «توتم پرستی» و «هبوط در کویر» و مقاله « از هجرت تا وفات»
• 1348 : سفر به خانه خدا
• 1350 : سفر به آفریقا تولد چهارمین فرزند
• 1351 : بسته شدن حسینیه ارشاد و ممنوعیت سخنرانی
• 1352 : معرفی خود به ساواک و هجده ماه زندان انفرادی
• 1354 : آزادی از زندان ، خانه نشینی و آغاز زندگی سخت در تهران و مشهد
• 1356 : هجرت به اروپا و رحلت

بالای درخت سنجد

«کاهک» ، روستای کوچک قدیمی که با ماسه های بادآوردۀ کویر پوشیده بود؛ روستایی فقر زده با آفتاب سوزان وبی رحم ودرختان«گز» و«تاق» ؛ درختانی بی نیازازآب وخاک وبی چشم داشت نوازشی وستایشی که از سینۀ خشک وسوختۀ کویر می رویند .

با آسمانی روشن وصاف درروز وستاره باران واسرارآمیز درشب . با مردمانی صبور، ساده،پاک،مهربان وسخت همچون کویر.

علی، در این روستا، دردوم آذر1312 چشم به جهان گشود. روزی که اوبه دنیا آمد ، برگ های زردونارنجی درختان دردست های نا پیدای بادسردپاییزی می لرزیدند.

صدای نالۀ نوزادی زیبا، با چشم های مشکی وپیشانی بلند، لبخند رابرصورت پدرومادر نشانده بود.

مادرعلی زهرا امینی،زنی روستایی ، مهربان ومومن بود. علی ، مادرش را«آینۀ افتادگی، عاطفه وپارسایی » می دانست. زهرا درگرداب رنج وفقر، فرزندانش را بزرگ کرد وبا زمزمه های آسمانی دعای خود- که بعد از نمازدرخانه می پیچید- جویبارپاکی وعشق رادر وجود آنان جاری ساخت. پدرعلی استاد محمد تقی شریعتی مزینانی بود .او درخانواده ای روحانی متولد شده وپدربزرگش، شیخ محمود روحانی، ازدانشمندان مزینان به شمارمی رفت .

پدر علی، مقدمات صرف و نحو عربی و منطق را نزد پدر و عموی خود آموخت و در سال 1306 ه . ش برای ادامه تحصیل به شهر مشهد رفت. سپس وارد اداره فرهنگ «آموزش و پرورش» شد و تا قبل از تولد علی، آموزگار «دبستان شرافت» مشهد بود.

«پدرم نخستین سازنده ابعاد روحم؛  کسی که برای اولین بار، هم هنر فکر کردن را به  من آموخت و هم فن انسان بودن . طعم آزادی، شرف، پاک دامنی، مناعت، عفت روح، استواری، ایمان و استقلال دل را، بی درنگ پس از آن که مادرم از شیرم گرفت، به کامم ریخت.

نخستین بار مرا به کتابهایش رفیق کرد. من از کودکی و از سال های نخستین دبستان، با رفقای پدرم – کتاب هایش – آشنا شدم و مانوس . من در کتابخانه او که همه زندگی و خانواده  اوست، بزرگ شدم و پروردم.

قلعه قدیمی

علی در سال 1319، وقتی هفت ساله بود، در دبستان «ابن یمین» مشهد ثبت نام کرد، ولی پدر به خاطر ناآرام شدن اوضاع کشور (تبعید رضا شاه و اشغال کشور توسط متفین) خانواده اش را به روستا فرستاد.

«نیمه شب آرام تابستان بود و من هنوز کودکی هفت – هشت ساله . آن سال تمام تابستان و پاییز را ده ماندیم که شهریور سیصد و بی ست بود و آن سه غم خوار بشریت (انگلیس ، روسیه، آمریکا) کشور را از هر سو اشغال کرده بودند و پدرم ما را گذاشت و به استقبال حوادث، خود تنها به شهر رفت تا ببیند چه خواهد شد؟

آن شب نیز مثل هر شب، در سایه روشن غروب، دهقانان با چهارپایانشان از صحرا بازگشتند و هیاهوی گله خوابید و مردم شامشان را که خوردند،  نمد و پلاس و رختخواب و متکا و قطیفه های سفید کرباس یا قمیص را (به جای شمد) برداشتند و به پشت بام ها رفتند و گستردند و طاق باز دراز کشیدند، نه که بخوابند، که تماشا کنند و حرف بزنند، آسمان را تماشا کنند و از ستاره ها حرف بزنند که آسمان، تفرج گاه مردم کویر است و تنها گردش گاه آزاد و آباد کویر.

داستان آغاز شد!

علی در سیزده سالگی وارد دبیرستان «فردوسی» شد.

«مغزم در این زمانه با فلسفه رشد می کرد و دلم با عرفان داغ می شد و گرچه بزرگ ترهایم  بر  من بیمناک شده بودند و خود نیز کم کم با یاس و درد آشنا می شدم – اولی ، ارمغان فلسفه و دومی، هدیه عرفان – ولی به هر حال پر بودم و سیر بودم و سیراب لذت …»

علی از کتاب های معمولی شروع کرد، ولی در ادامه به کتاب های «موریس مترلینپک» و «آناتول فرانس» علاقه مند شد. او در نوجوانی سخنان عارفان بزرگ را در دفتری یادداشت می کرد. در همین دوره، سئوال ها و تردیدها به ذهن بحران زده او هجوم آورده بودند، اما باورهای دینی و ریشه دار خانواده و انس همیشگی با کتاب بزرگ «مثنوی مولوی» چراغ راه او شد.

در شانزده سالگی، سیکل اول دبیرستان (کلاس نهم نظام قدیم) را به پایان رساند و وارد دانشسرای مقدماتی شد. او دانشسرا را دوست نداشت و می خواست تحصیلات عالی خود را ادامه دهد، اما پدر تاکید داشت که وارد دانشسرا شود، شاید علت اصلی این اصرار ، وضع اقتصادی خانواده بود.

مستشار آمریکایی

علی ضمن کار در دبستان، در کلاس های شبانه به تحصیل ادامه داد و دیپلم کامل ادبی گرفت. در همان روزها، در کنکور حقوق نیز شرکت کرد. در سال 1332، اداره فرهنگ مشهد کلاس هایی تابستانی برای آموزش معلمان برگزار کرد. شرکت معلمان در این کلاس ها اجباری بود. کلاس ها پنج روز طول کشید و برنامه ها زیر نظر مستشاران آمریکایی اداره می شد.

روزی همه معلمان را در سالن بزرگی جمع کردند و یک خانم آمریکایی، موضوع بسیار مبتذل و پیش پا افتاده ای را به عنوان بحث علمی مطرح کرد. مترجم نیز حرفه های او را ترجمه می کرد.

خانم آمریکایی گفت : «اگر از کوزه آب خوردید، بعد سر آن را ببندید.»

و سپس با کوزه و لیوانی که همراه خود داشت، آن را به طور عملی نشان داد تا به قول خودش سمعی و بصری باشد. یکی از دوستان علی با لحن تمسخر آمیزی گفت : «جل الخالق!»

دونامه

علی در تیر 1337 ازدواح کرد. بعد از مراسم عقد، چند ماه در منزل پدر خانمش بود، ولی بعدها خانه ای در خیابان «فردوسی» اجاره کرد، خانه ای کوچک و قدیمی با ماهی صد و سی تومان اجاره.

از مهرماه همان سال، همسرش به استخدام اداره فرهنگ ( آموزش و پرورش) درآمد و علی نیز از دبستان به دبیرستان منقل شد. دو هفته بعد از استقرار در خانه جدید، نامه اول، ابلاغی از طرف اداره نظام وظیفه بود که در آن از او خواسته شده بود که خود را معرفی کند و حقوش تا اطلاع ثانوی به کلی قطع خواهد شد.

نامه دوم از طرف دانشکده بود و حاوی بر شادی بخش شاگرد اولی علی و اعزام او بـه خـارج بـرای ادامـه تحصیـل، او می بایست هرچه زودتر پایان نامه تحصیل اش را به دانشکده تحویل می داد تا در اعزامش به خارج ، اشکالی پیش نیاید. بنابراین، روزها تدریس می کرد و شب ها تا دیر وقت، برای نوشتن پایان نامه اش بیدار می ماند. موضوع پایان نامه او ترجمه کتاب (در نقد ادب) نوشته مندور (نویسنده مصری) بود. او این موضوع را به پیشنهاد مرحوم دکتر علی اکبر فیاض برگزیده بود.

مهتاب غمزده

در شهریور  1339،  علی  همراه  خانواده اش از راه، زمینی به فرنسه بازگشت. آن ها مدت در هتل قدیمی و کوچکی در کوچه «داگر» پاریس و سپس در خانه کوچکی در خیابان «آلزیا» سکونت داشتند.

همسرش در آلیانس مشغول یاد گرفتن زبان شد تا بتواند سال بعد در دانشگاه ثبت نام کند. در این زمان، علی با پرفسور لویی ماسینیون (شرق شناس فرانسوی) در جمع آوری، خواندن، ترجمه و سنجش آثار فارسی همکاری داشت.

«پرفسور لویی ماسینیون، استاد بزرگوار و نابغه من – که خیلی چیزها از او دارم و در ساختمان (شخصیت) من دست داشته است – عمر علمی خود را همه بر سر تحقیق درباره حلاج، سلمان و فاطمه (س) گذارد و آثار او در زندگی این سه شخصیت بزرگ تاریخ اسلام، معروف است. من در سال های 1960 تا 1962 با وی که سرگرم تدوین تحقیقات خود درباره شخصیت سیاسی، اخلاقی و روحی حضرت فاطمه (س) بود، همکاری حقیری داشتم و او را در جمع آوری و خواندن و ترجمه کردن و سنجیدن آثار فارسی ( به خصوص در لهجه های مختلف) مربوط به این کار، کمک می کردم و این دو سال، یکی از اوقات پر افتخار و فراموش نشدنی حیات من است که در کاری بزرگ با مردی بزرگ هم گام و همکار بودم و بیش از همه آن چه مرا سخت لذت می داد و زندگی را برایم معنادار، ارجمند و عزیز می ساخت، تماس و آشنایی با روحی بزرگ، گرامی ، زیبا ، نابغه و دانشمند بود.»

مجموعه آثار

1. خودسازی
2. ابوذر
3. بازگشت ، بازگشت به خویش، بازگشت به کدام خویش؟
4. ما و اقبال
5. تحلیلی از مناسک حج
6. شیعه
7. نیایش
8. تاریخ تمدن ( دو جلدی)
9. هبوط در کویر
10. تاریخ و شناخت ادیان (دو جلدی)
11. اسلام شناسی ( سه جلدی)
12. چه باید کرد؟
13. زن
14. جهان بینی و ایدئولوژی
15. انسان
16. انسان بی خود
17. علی (علیه السلام)
18. بازشناسی هویت ایرانی – اسلامی
19. روش شناخت اسلام
20. میعاد با ابراهیم
21. اسلام شناسی
22. ویژگی های قرون جدید
23. هنر
24. گفت و گوهای تنهایی (دو جلدی)
25. آثار گوناگون (بخش 1 و 2)

نتیجه

نتیجه گیری که از این مقاله می شود این است که دکتر علی شریعتی در یک خانواده از سطح ضعیف جامعه و کاملاً مذهبی و روحانی بدنیا آمده بود. پدر او، استاد محمد تقی شریعتی فریمانی سازنده روح و روان او بود و تمامی تجربیات و اطلاعات یک عمر زندگانی خود را از همان سنین کودکی به او انتقال می داد.

میل به تنهایی، سکوت، با خود حرف زدن، حواس پرتی خارق العاده، بی اعتنایها درس و کلاس و معلم و عشق به خواندن و کتاب و صحافی و چیدن آنها در او بارز بود. دکتر شریعتی تا قبل از ورود به دانشسرا غرق کتاب و تصوف بود و اصلاً به سیاست کاری نداشت تا سال دوم دانشسرا که هم زمان با اوج گیری نهضت ملی و نخست وزیری «دکتر محمد مصدق» بود گویی همه چیز عوض شد.

• مقدمه  –  1
• سال شمار زندگی  – 2
• زندگی نامه  –  4
• مجموعه آثار  –  28
• خلاصه مقاله  –  30
• منابع و ماخذ  – 31

منابع

1. کتاب های دکتر علی شریعتی به ویژه کویر، نیایش، حج و گفت و گوهای تنهایی انتشارات چاپخش ، چاپ اول : 1374.

1. یادگاران مانا / گرد آورنده : دکتر پوران شریعت رضوی، نشر ژرف ، چاپ اول : 1376.
2. چهره های درخشان
3. کتابهای دکتر عل شریعتی و تاریخ اسلام
4. شریعتی به ویژه کویر، نیایش ، حج و گفت و گوهای تنهایی
5. شریعتی و تاریخ اسلام ، حج و گفت و گوهای تنهایی، چهره های درخشان «کویر کتاب و دکتر شریعتی نیایش»