زبان و ادبیات در ایران بعد از اسلام

در گذشته، دوره های تاریخ ادبیات را بر مبنای سلسله ها تقسیم بندی می کردند مانند: شعر دوره­ی غزنوی یا ادبیات دوره­ی مغول. اما امروزه سیر ادبیات فارسی را بر مبنای شاخص ها و سنتهای ادبی و با توجه به افراد شاخص و سنت گذار تقسیم بندی می کنند. منظور از شاخصها و سنت گذاران، افرادی هستند. که مهمترین ویژگی های ادبی یک مقطع را می­توان در آثار آنها پیدا کرد.

تقسیم دوره های ادبی بر این مبنا، لزوماً با تقسیمات سیاسی، تاریخی و جغرافیایی همخوانی و هماهنگی ندارد. گاهی شاعری که از نظر زمانی در دوره­ای زندگی می­کند از لحاظ ادبی و فکری در دوره­ پس یا پیش از خود قرار می­گیرد.

 تقسیم بندی دوره های ادبی

2-1- از انقراض حکومت ساسانی تا پایان قرن سوم هجری

2-2- قرن چهارم، عصر سامانی و آل بویه

2-3- قرن پنجم و ششم عصر غزنویان و سلجوقیان و خوارزمشاهیان

2-4- وضع عمومی علم وادب در قرن هفتم و هشتم

2-5- قرن نهم دوره تیموری (782 ـ 907 هجری

2-6-  از آغاز قرن دهم تا میانه قرن دوازدهم عهد صفوی (907 ـ 1148

2-7-  از میانه قرن دوازدهم تا اواسط قرن چهاردهم دوره افشاری و زندی و قاجاری و مشروطیت

از انقراض حکومت ساسانی تا پایان قرن سوم هجری

دولت ساسانی با شکست های پیاپی سپاهیان ایران از لشکر اسلام در جنگهای ذات السلاسل (12 هجری) و قادسیه (14 هجری) و جلولاء (16 هجری) و نهاوند (21 هجری) واژگون شد، و نفوذ مداوم مسلمین در داخله شاهنشاهی ایران تا ماوراءالنهر که تا اواخر قرن اول هجری بطول انجامید، سبب استیلای حکومت اسلامی بر ایران گردید و ایرانیان برای قرونی محدود و معدود تحت سیطره عرب درآمدند.

ادبیات پهلوی در سه قرن اول هجری

چنانکه می دانیم زبان رسمی و ادبی ایران در دوره ساسانی لهجه پهلوی جنوبی یا پهلوی پارسی بود. این لهجه در دربار و ادارات دولتی و حوزه روحانی زرتشتی چون یک زبان رسمی عمومی بکار میرفت و در همان حال زبان و ادب سریانی هم در کلیساهای نسطوری ایران که در اواخر عهد ساسانی تا برخی از شهرهای ماوراءالنهر گسترده شده است، مورد استعمال داشت.

پیداست که با حمله عرب و برافتادن دولت ساسانیان برسمیت و عمومیت لهجه پهلوی لطمه‏ای سخت خورد لیکن بهیچ روی نمیتوان پایان حیات ادبی آن لهجه را مقارن با این حادثه بزرگ تاریخی دانست چه از این پس تا دیرگاه هنوز لهجه پهلوی در شمار لهجات زنده و دارای آثار متعدد پهلوی و تاریخی و دینی بوده و حتی باید گفت غالب کتبی که اکنون بخط و لهجه پهلوی در دست داریم متعلق به بعد از دوره ساسانی است.

آغاز ادب فارسی

اگرچه ادبیات پهلوی در برابر نفوذ و رسمیت زبان عربی اندک اندک راه ضعف و فراموشی می‏پیمود لیکن لهجات محلی دیگر ایران با آمیزش با زبان عربی آماده ایجاد ادبیات کامل و وسیعی میگردید و از آن جمله بود لهجه آذری، لهجه کردی، لهجه فارسی(معمول در فارس)، لهجات مرکزی ایران، لهجه طبری، لهجه گیلی و دیلمانی، لهجه سگزی، لهجه خراسانی، لهجه سغدی، لهجه خوارزمی و جز آن.

قرن چهارم، عصر سامانی و بویی

توجه سامانیان بزبان پارسی

خاندان سامانی یکی از خاندانهای اصیل ایرانست که نسل آن ببهرام چوبین سردار مشهور ساسانی میرسید. شاهان این خاندان در احترام میهن و بزرگداشت مراسم ملی و احیاء سنن قدیم ایران و علی الخصوص در ترویج زبان پارسی حد اعلی کوشش را بکار میبردند و باین نظر در تشویق شاعران و نویسندگان و مترجمان نکته‏یی را فرو نمیگذاشتند مثلاً چون دیدند که کلیله و دمنه پهلوی مدروس شده و ممکن است مردم ایران بر اثر رغبتی که بدان دارند از ترجمه عربی آن که بدست عبدالله پسر مقفع صورت گرفته بود استفاده کنند، با ترجمه آن از تازی به نثر پارسی فرمان دادند و این کار در عهد سلطنت نصر بن احمد سامانی (301ـ 331 هجری) انجام شد و سپس بهمت وزیر او ابوالفضل بلعمی، رودکی شاعر مشهور آنرا از نثر بنظم پارسی در آورد، و یا چون دو کتاب مشهور محمد بن جریر الطبری (متوفی بسال 310) یعنی تاریخ الرسل و الملوک و جامع البیان تفسیر القرآن او در خراسان شهرت یافت، ابوصالح منصور بن نوح سامانی (350ـ366 هجری) نخستین را به همت وزیر خود ابوعلی محمد بن ابوالفضل محمد بلعمی و دومین را بدست گروهی از فقیهان بپارسی درآورد و این هر دو ترجمه اکنون در دست و ار ذخایر گرانبهای ادب پارسی است.

اهمیت قرن چهارم در علوم و ادبیات

قرن چهارم بر تارک تاریخ ایران چون تاجی درخشنده است که بانواع گوهرهای تابان مزین باشد. این گوهرهای درخشان علم و ادب مردان بزرگی مانند محمد بن زکریای رازی و ابو نصر فارابی و احمد بن عبدالجلیل سگزی و ابونصر عراق و علی بن عباس مجوسی اهوازی و ابوسهل مسیحی و رودکی و شهید بلخی و دقیقی و ابن العمید و ابن عباد و قابوس و بدیع الزمان همدانی و ابوبکر خوارزمی و بسیاری از رجال نامبردار مانند ایشانند که فرصت شمارش همه آنان در این وجیزه نیست. در پایان این قرن سه تن از مفاخر عالم انسانی یعنی ابوریحان بیرونی و ابوعلی بن سینا و ابوالقاسم فردوسی وارث همه ترقیات و پیشرفتهای ایرانیان در علوم و ادبیات شدند و قسمتی از آغاز قرن پنجم را نیز بنور وجود و آثار گرانبهای خود روشن داشتند.

نثر پارسی در قرن چهارم

نثر پارسی این دوره تنها از همین آثار گرانبها بهره‏مند نبود بلکه آثار متعدد دیگری نیز درین عهد بوجود آمده که برخی از آنها هنوز باقی و از آن جمله است.

1. کتاب عجائب البر و البحر یا عجایب البلدان از ابوالموید بلخی که حاوی اطلاعات ذیقیمتی راجع نواحی مختلف خاصه ایرانست.
2. کتاب حدود العالم من المشرق الی المغرب که مولف آن معلوم نیست ولی چنانکه در مقدمه آن ذکر شده تالیف آن بسال 372 هجری صورت گرفته است.
3. کتاب الابنیه عن حقایق الادویه از ابومنصور موفق هروی در داروشناسی که نسخه‏یی از آن به خط اسدی طوسی شاعر موجود است.
4. ترجمه تاریخ طبری که اصل آن یعنی تاریخ الرسل و الملوک از محمد ابن جریر الطبری است و ترجمه آن به فرمان ابوصالح منصور بن نوح بدست وزیر او ابوعلی محمد بن ابوالفضل محمد بلعمی بسال 352 با اضافات و استفاداتی از منابع دیگر صورت گرفته است.
5. ترجمه تفسیر طبری از جامع البیان محمد بن جریر الطبری معروف به تفسیر کبیر که بامر ابوصالح منصور بن نوح و بدست گروهی از فقهای خراسان و ماوراءالنهر انجام شد.
6. مقدمه شاهنامه ابومنصوری از ابومنصورالمعمری. این مقدمه که اکنون در دست است بنا بر شرحی که خواهد آمد بر شاهنامه ابو منصور محمد بن عبدالرزاق سپهسالار خراسان نوشته شده است.

شعر فارسی در قرن چهارم

اما از جهت شعر فارسی، قرن چهارم را باید یکی از بهترین دوره‏های ادبی زبان فارسی دانست. در نیمه دوم قرن سوم هجری یعنی در همان اوان که شعر عروضی پارسی نخستین مراحل حیات خود را میپیمود و چون کودکی نوخاسته افتان و خیزان پیش میرفت یکی از نوابغ بزرگ ادب فارسی یعنی ابو عبدالله جعفربن محمد رودکی سمرقندی(م.329) ولادت یافت و تمام قسمت اول حیات خود را در این قرن گذراند و تربیت شد تا آنجا که شاعری فحل گردید و چون به آغاز قرن چهارم رسید مرتبتی یافت که بقول ابوالفضل بلعمی او را در عرب و عجم نظیری نبود. بیست و نه سال اول قرن چهارم دوره استحصال رودکی از زحماتی بود که در آغاز حیات خود یعنی اواخر قرن سوم کشیده بود. رودکی شعر فارسی را از حالت ابتدائی و ساده خود بیرون آورد، در انواع مضامین و اقسام مختلف شعر از قبیل قصیده، غزل، مثنوی، رباعی و ترانه وارد شد و از همه آنها پیروز بیرون آمد. بقولی که معقول‏تر و مقبول‏تر است نزدیک صد هزار بیت (صد دفتر) و بقولی دیگر که قبول آن دشوار می نماید یک میلیون و سیصد هزار بیت شعر از خود به یادگار گذاشت. کتاب کلیله و دمنه را بنظم فارسی درآورد، قصیده‏های بزرگ ساخت، غزلهای لطیف که عنصری هم خود را در برابر آنها عاجز می‏یافت سرود. رودکی سخنی شیرین، کلامی لطیف و طبیعی و خالی از هرگونه اشکال دارد و اگر از کهنگی زبان و لهجه او که نسبت بما امری طبیعی و نتیجه گذشت ده قرن و نیم مدت است، بگذریم باید سخن او را بهمان اندازه ساده و سهل بدانیم که سخن فردوسی و سعدی را . بهر حال رودکی پدر شعر فارسی است و در این امر خلافی نتوان کرد و از همین جاست که شاعران بعد از وی او را «استاد شاعران» و «سلطان شاعران» لقب داده‏اند.

از خصائص شعر فارسی قرن چهارم

فصاحت، سادگی، مضامین تازه و بکر، توجه به طبیعی بودن تشبیهات، توصیفات طبیعی منطبق بر عالم خارج، سعی در جستن مطالب تازه و بدیع و متنوع، عدم استعمال اصطلاحات علمی در شعر، خالی بودن شعر از کلمات مشکل عربی و حتی کم بودن لغات عربی، حفظ بسیاری از لغات کهنه دری، کوتاه بودن اوزان و بحور شعر است.

کمترین آشنایی با لهجه کهنه قرن چهارم خواننده را در فهم زیبایی و فصاحت معجزه‏آسای اشعار آن عهد یاوری خواهد کرد. بزرگترین نماینده شعر این دوره بی‏خلاف فردوسی و ابیات غرای او بی‏تردید بهترین نشانه فصاحت زبان فارسی است تا بجایی که قرن چهارم تنها با داشتن شاهنامه می‏تواند بر زبان فارسی حکومت کند و منشاء هر گونه اصلاحی در این زبان و دور داشتن آن از افراطها و تفریطهای متاخران گردد.

نثر فارسی در قرن پنجم و ششم

قرن پنجم و ششم از حیث نثر فارسی یکی از ادوار بسیار مهم ادبی است. در این دو قرن نه تنها نثر فارسی دنباله ترقیات قرن چهارم را طی کرد بلکه به مراتب بیش از شعر ترقی و تحول یافت و انواع آثار مختلف در آن بوجود آمد چنانکه از حیث تنوع و تعدد آثار منثور می‏توان هیچیک از ادوار ادبی را با این دو قرن مقایسه کرد.

نثر ساده در قرن پنجم و ششم

مراد از نثر ساده یا نثر مرسل نثری است که خالی از صنایع و قیود لفظی و آزاد از هرگونه تصنع و تکلفی باشد. نثری که به این سبک نوشته شده باشد کاملترین و سودمندترین نوع آنست زیرا مقصود را بنحو اتم بیان و از فوت معنی پیش گیری می‏کند. این سبک نثر همچنانکه گفتیم در قرن چهارم در ادب فارسی معمول بود و مانند سبک شعر فارسی در تمام قرن پنجم و قسمتی از قرن ششم ادامه و تکامل یافت و اختلافی که در آن بتدریج وجود می یافت نه از باب اصول و بنیاد و سبک و روش و نگارش بلکه از جهت تغییرات و تحولاتی بود که بتدریج در زبان فارسی صورت می‏گرفت و ما راجع به آن پیش از این سخن گفته‏ایم.

• نثر مصنوع در قرن ششم:

سبک دیگری که از اواخر قرن پنجم و قرن ششم در نثر فارسی ظهور کرد به سبک مصنوع یا سبک فنی مشهور است. مراد از نثر مصنوع یا نثر فنی نثری است که آمیخته با صنایع لفظی مانند سجع و جناس و امثال آنها باشد. در این سبک نویسنده بیشتر بظاهر الفاظ توجه دارد و مهمترین عنصر آن سجع است. سجع به کلماتی گویند که در پایان دو یا چند جمله متعاقب بکار رود و از حیث وزن و گاه از حیث وزن یا حروف اواخر خود تقریباً یکسان باشد مانند وعید و تهدید در این عبارت: «مضمون او همه وعید و مقرون او همه تهدید» و واقعه و داهیه و قاصی و عاصی در این عبارت: «چنانکه در چنین واقعه‏یی و در چنین داهیه‏یی خداوند ضجر قاصی به بندگان عاصی نویسد.»

• کتب علمی

قرن ششم را از یک لحاظ دیگر هم باید برای نثر فارسی دوره بارور و پرحاصلی دانست و آن تالیف بسیاری کتب علمی است به فارسی. در این قرن در انواع علوم مانند ریاضیات و طب و طبیعیات و نجوم و ملل و نحل و لغت و علوم ادبی کتبی به زبان فارسی تالیف شده است. از جمله این کتب یکی مقدمه الادب در لغت عربی به فارسی است که ابوالقاسم محمود بن عمر زمخشری از اجله متکلمین معتزله (متوفی به سال 538) آنرا تالیف کرد.

دیگر کتاب ذخیره خوارزمشاهی در طب و دارو شناسی تالیف زین الدین ابو ابراهیم اسمعیل بن حسن جرجانی معاصر ابوالفتح قطب الدین محمد خوارزمشاه (490ـ521) است. سید اسمعیل در سال 531 در گذشته و دارای چند کتاب در طب است. کتاب ذخیره او یکی از کتب مهم طب و اهمیت آن خصوصاً در آنست که اولین و مهمترین کتاب جامعی است که به زبان فارسی در طب و داروشناسی نگاشته شده و نثر آن ساده و فصیح و روشن و حاوی بسیاری از لغات و اصطلاحات فارسی در باب امراض و ادویه است.

شعر فارسی در قرن پنجم و ششم

شعر فارسی در قرن پنجم و ششم از ثمرات ترقی ادب فارسی در قرن چهارم برخوردار بود.
در آغاز قرن پنجم دربار یمین الدوله و امین المله محمود ابن سبکتکین (متوفی به سال 421) و شهاب الدوله مسعود بن محمود (م:432) و بر اثر ثروت فراوانی که از غزوات هند نصیب دولت آل سبکتکین شده بود، از مامنهای بزرگ شاعران گردید و با وجود شاعران استاد و بزرگی مانند عنصری و فرخی و زینتی و عسجدی و مسعودی رازی مرکز مهمی برای ادامه و تکامل سبک ادبی دربار سامانی شد. استاد ابوالقاسم حسن عنصری(متوفی به سال 431) شاعر بزرگ آغاز قرن پنجم است که دربار محمود و برادرش نصربن ناصرالدین سبکتکین(م.412) و پسران محمود یعنی محمد و مسعود بوجود او آراسته بود. وی در دقت الفاظ و رقت معانی و حسن ترکیب کلمات و مهارت در تلفیق عبارات و باریک اندیشی و خیال پردازی و چیره دستی در بیان مضامین و مطالب نو در عصر خویش سرآمد استادان سخن و در تمام ادوار ادبی بعد از خود مشهور است.

پاره‏ای از اختصاصات شعر فارسی در قرن پنجم و ششم

از مسائلی که بطور کلی باید در شعر قرن پنجم و ششم و علی الخصوص از نیمه دوم قرن پنجم به بعد ذکر کرد یکی وجود تاثیرات محلی است در اشعار که نتیجه تجاوز لهجه دری از محیط مکالمه خود است. دیگر ورود هر شاعر است در مباحث مختلقی مانند مسائل فلسفی و صوفیانه و زهد و اندرز و وصف و غزل و مدح و هجو و نظایر آنها. دیگر تاثیر اطلاعات مختلف هر شاعرست در اشعار او که مسلماً نتیجه تعلیمات مدرسه‏یی آنان بوده.

• 1- زبان و ادبیات در ایران بعد از اسلام    1
• 2- تقسیم بندی دوره های ادبی   1
• 2-1- از انقراض حکومت ساسانی تا پایان قرن سوم هجری   3-1
• 2-1-1- مقدمه  2
•  2-1-2- ادبیات پهلوی در سه قرن اول هجری    3-2
•  2-1-3- آغاز ادب فارسی   3
• 2-2- قرن چهارم، عصر سامانی و بویی   9-3
• 2-2-1- توجه سامانیان به زبان پارسی  4-3
• 2-2-2- اهمیت قرن چهارم در علوم و ادبیات  4
• 2-2-3- نثر پارسی در قرن چهارم   5-4
• 2-2-4- شعر فارسی در قرن چهارم    8-6
• 2-3- قرن پنجم و ششم عصر غزنویان و سلجوقیان و خوارزمشاهیان    20-9
• 2-3-1- نثر فارسی در قرن پنجم و ششم   9
• 2-3-2- نثر ساده در قرن پنجم و ششم:   11-9
• 2-3-3- نثر مصنوع در قرن ششم  14-11
• 2-3-4- کتب علمی  14
• 2-3-5- شعر فارسی در قرن پنجم و ششم    20-14

منابع

1. از انقراض حکومت ساسانی تا پایان قرن سوم هجری مقدمه
2. ادبیات پهلوی در سه قرن اول هجری نفوذ لغات عربی در لهجات ایرانی آغاز ادب فارسی
3. قرن چهارم، عصر سامانی و بویی
4. قرن پنجم و ششم عصر غزنویان و سلجوقیان و خوارزمشاهیان آمیزش زبان فارسی با زبان عربی
5. قرن پنجم و ششم عصر غزنویان و سلجوقیان و خوارزمشاهیان،رواج زبان ادبی در نواحی مرکزی و جنوبی و غرب
6. انتشار زبان فارسی در خارج از ایران
7. نثر فارسی در قرن پنجم و ششم
8. نثر ساده در قرن پنجم و ششم
9. قرن پنجم و ششم عصر غزنویان و سلجوقیان و خوارزمشاهیان، نثر مصنوع در قرن ششم
10. قرن پنجم و ششم عصر غزنویان و سلجوقیان و خوارزمشاهیان ،انتشار زبان فارسی در خارج از ایران
11. قرن پنجم و ششم عصر غزنویان و سلجوقیان و خوارزمشاهیان، نثر فارسی در قرن پنجم و ششم
12. قرن پنجم و ششم عصر غزنویان و سلجوقیان و خوارزمشاهیان ،نثر ساده در قرن پنجم و ششم
13. قرن پنجم و ششم عصر غزنویان و سلجوقیان و خوارزمشاهیان، نثر مصنوع در قرن
14. ششم قرن پنجم و ششم عصر غزنویان و سلجوقیان و خوارزمشاهیان ،کتب علمی
15. قرن پنجم و ششم عصر غزنویان و سلجوقیان و خوارزمشاهیان ، شعر فارسی در قرن پنجم و ششم
16. قرن پنجم و ششم عصر غزنویان و سلجوقیان و خوارزمشاهیان ،عرفان در شعر فارسی