در مورد آثار باقی مانده از رودکی هنوز بحث است. رشیدی سمرقندی، از شاعران نامدار قرن ششم گفته است :

شعر او را برشمردم سیزده ره صد هزار

هم فزون آید اگر چونانکه باید بشمری

به استناد یان بیت مجموعه اشعار رودکی به صد هزار یا یک میلیون و سیصد هزار می رسد. عوفی هم در لباب الالباب می گوید که : «اشعار او به صد دفتر برآمده است.» دریغا که از آثار ماندگار این شاعر برجسته شعر فارسی تا امروز بیش از پانصد و پنجاه بیت بدست نیامده است.

در مورد نابینایی رودکی بسیار گفته و نوشته اند. دانشمندان روسیه گور رودکی را یافته و از بقایای بجا مانده از رودکی به این نتیجه رسیده اند که : 1- رودکی در سنین بالای هشتاد در گذشته 2- کور مادرزاده نبوده بلکه در پایان عمر او را کور کرده اند. 3- برخی از استخوانهای بدن او را شکسته بودند. محققان حدس می زنند که شاید یکی از علتهای کور شدن او در روزگار پیری گرایش وی به مذهب اسماعیلی باشد.

سالشمار حوادث عصر رودکی

251 هـ ق / 865 م تولد زکریای رازی، مرگ مستعین خلیفۀ عباسی، خلافت معتیز
254 مرگ شاپور بن سهل گندیشاپوری پزشک، خلافت مهتدی، مرگ جاحظ، مرگ ابوحاتم سجستانی
256 خلافت معتمد خلیفه عباسی
258 مرگ یعقوب بن اسحاق کندی دانشمند، مرگ یحیی بن معاذ صوفی
259 پایان حکومت طاهریان، مرگ محمد بن موسی بن شاکر ریاضی دان
260 تولد رودکی – تولد ابونصر فارابی
261 مرگ بایزید بسطامی عارف نامدار
262 مرگ احمد بن عبدالله خجستانی از امرای طاهریان
264 مرگ حنین بن اسحاق مترجم کتابهای پزشکی، مرگ ابوحفص حداد نیشابوری صوفی
271 مرگ حمدون قصار صوفی، مرگ ابوعثمان نیشابوری صوفی

کتابشناسی رودکی

نام و یاد رودکی در اغلب تذکره های قدیم و تواریخ آمده است. آنچه در این بخش می آوریم نام و نشان این قبیل کتابها، نیز نام و نشان مقاله ها و کتابهای جدیدی است که پژوهندگان معاصر نوشته اند. برای آگاهی بیشتر و پ‍ژوهش دربارۀ رودکی به این کتابها می توان مراجعه کرد. این فهرست برحسب تاریخ تالیف ترتیب یافته، و در تهیۀ آن از کتاب فرهنگ سخنوران دکتر عبدالرسول خیامپور (تبریز 1340) و فهرست مقالات فارسی ایرج افشار سود جسته ایم.

نظامی عروضی، احمد بن عمر : چهار مقاله، تصحیح محمد معین، تهران، 1364 ش. (تالیف در 551 هـ ق)، صص 44 و 49 – 54.

عوفی، محمد: لباب الالباب ، لیدن، 1903 – 1906 (تالیف در اوایل قرن هفتم)، ج 2، صص 6-9.

رازی، شمس قیس: المعجم فی معاییر اشعار العجم، تصحیح مدرس رضوی، تهران، 1335، (تالیف در اوایل قرن هفتم)، ص 83-84.

مستوفی، حمدالله: تاریخ گزیده، لیدن 1328 هـ . ق ) ص 819.

جامی، عبدالرحمن: بهارستان، تهران، 1311 (تالیف در 829 هـ ق ) ، صص 91 – 93.

سمرقندی، دولتشاه: تذکره الشعراء ، لیدن، 1900 (تالیف در 896 هـ ق) ، صص 31-33.

قزوینی ، محمد ابن مبارک (حکیم)، ترجم‍ۀ مجالس النفائس، تهران ، 1323، صص 336 – 337.

رازی، امین احمد: هفت اقلیم، کلکته ، 1939، تهران، اقلیم پنجم، سمرقندی.

لودی، امیر شیر علی خان: مرآه الخیال، بمبئی، 1324 (تالیف در 1103 هـ ق)، ص 130.

دوست، میرحسین: تذکره حسینی، لکهنو 1292 هـ ق . (تالیف در 1163 هـ ق)، ص 130.

رودکی

ابوعبدالله جعفر بن محمد رودکی در ده بَنُج، مرکز ناحیۀ رودک سمرقند، در نیمۀ دوم سدۀ هجری از مادر بزاد و هم در این ناحیه کالبد تیره با تیره چشم به خاک تیره سپرد. سال درگذشت استاد شاعران جهان را 329 تا 330 هـ ق نوشته اند. جزئیات دوران کودکی و اوان جوانی او روشن نیست اما گفته اند چنان تیزهوش و زودیاب بود که به خردی قرآن را به تمامی از بر کرد و خواندن و نوشتن آموخت و شعر گفتن گرفت و معانی دقیق در قالب الفاظ رنگین و ساده کرد وچون آوازی خوش و صوتی دلکش داشت خنیاگری و بربط نوازی را با شعر سرایی یار کرد و جان ها را مایۀ فربهی شد و خاطرها را شامادنی بخشید.

رودکی نخستین سخنسرای فارسی نیست اما نخستین و بزرگترین پارسی گویی است که شعرهای پختۀ بسیار گفته و شعر فارسی را کمال بخشیده است. این مایۀ نازش قلمرو زبان فارسی، در انواع شعر، از قصیده و غزل و رباعی، طبع آزموده و در بحرهای گوناگون مثنویهایی چند منظور ساخته و ترانه های لطیف با زخمۀ ساز و آوای دل انگیز همراه گردانیده است. شمس قیس رازی، دانشمند وادیب سدۀ هفتم هجری، کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم، می پندارد که دو بیتی اختراع اوست و داستانی در این زمینه نقل کرده است که خود از لطف خالی نیست.

کثرت شعر این شاعر نیز مانند قدرت سخنوری و هنرمندی او زبانزد اهل شعر و ادب شده است، یکی گفته است که صد هزار بیت شعر دارد و دیگری معتقد است که شعر او به صد دفتر برآمده است و دیگری به طور قطع تصریح دارد که خود شعر او را برشمرده است و آن را یک میلیون و سیصد هزار بیت یافته. اما ظاهر این است که این اعداد گزافه است. آنچه مسلم است اینکه رودکی شاعری بسیار سخن است. دریغ آن که از آن همه شعر بیش از چند قطعه و قصیده و غزل و ابیاتی پراکنده خاصه از مثنویهای متعدد او، چیزی برجای نمانده است، آن هم از شاعری بسیار سخن که هیچ یک از شاعران بلند مقام دوره های بعد حتی مغرورترین آنان عظمت مقام و بلندی قدر وی را از یاد نبرده اند.

سر این سرشناسی و استاد مسلم شناخته شدن رودکی را در چند نکته باید جست: یکی مایه وری طبع سخن آفرین اوست که از نیرومندی حافظه و دید ژرف و توجه عمیق به مبانی ادب و دانش زبان نتیجه شده است. دیگر قدرت تصور و دور پروازی خیال اوست در خلق مضامین باریک و همه کس فهم و لطیف. نکتۀ سوم، که در نازک خیالی رودکی و بیشتر شاعران قرن چهارم اثر عمیق دارد و از مختصات شعر این دوره شناخته می شود، توانایی شاعر در وصف طبیعت و توصیف مناظر طبیعی و ساختن مضامین شاعرانه از تلفیق عوامل زیبا و سادۀ آفرینش است، چیزی که برای همه کس زیبایی و قابلیت درک دارد و در لباس تشبیهاتی است که از ارکان آن از صور محسوس مایه گرفته است و در قالب صوری از خیال است که اجزاء آن در عالم خارج موجود و برای همه کس محسوس است.

دربارۀ این شاعر بزرگ، پدر شعر فارسی، کتب و رسالات بسیار پرداخته اند که میانه کتاب احوال و اشعار رودکی، تالیف استاد مرحوم سعید نفیسی را باید نام برد، در آنجا از همۀ منابع و ماخذ احوال و اشعار این شاعر نیک آگاه می شویم. کتاب سخن و سخنوران، تالیف استاد مرحوم فروزانفر، و تاریخ ادبیات در [1]ایران، تالیف آقای دکتر صفا و نیز دیوان رودکی که در کشور شوروی به چاپ رسیده است، هم در خور توجه است.

اواخر عمر رودکی

رودکی چنان که از ابیات خودش برمی آید، عمری دراز زیسته و پیر و شکسته شده و دندان های او سوده و ریخته است و بر قوت جوانی و نشاط خود متاسف گردیده. با آن که در تمام ابیات خود به ناپایداری دنیا اشاره کرده و مردم را در مقابل حوادث دنیا به بردباری می خواند، باز در بعضی اشعارش دیده می شود که از رفتن جوانی ناله آغاز می کند.

ظاهراً شاعر پس از آن که مدتی در کمال خوشی گذرانیده و از جوانی بهره مند شده و عطاهای فراوان یافته، بالاخره دچار تنگدستی شده و به رنج عیال و مونۀ زن و فرزند گرفتار گردیده است.

وفات رودکی

رودکی پس از زندگانی دراز و حشمت و نعمت به سستی و پیری و تنگدستی و فقر چنان که سمعانی گفته است در سال 329 و به نقل شاهد صادق در سال 330 وفات یافته است. [2]

رودکی و اختراع رباعی

بی روی تو خورشید جهان سوز مباد هم بی تو چراغ عالم افروز مباد

با وصل تو کس چون من بد آموز مباد روزی که ترا نبینم آن روز مباد

این دو بیتی که خواندم و آن را به اصطلاح شعر «رباعی» می گویند منسوب به استاد رودکی است. در متن خود رباعی هم دلایل و شواهدی هست از قبیل مقفی بودن مصراع سوم که تنا حدی صحت انتساب آن را به رودکی یا یکی از گویندگان قدیم تایید می کند.

موضوع بحث من رودکی و اختراع همین نوع شعریست که مخصوص زبان فارسی است و عرب ها هم آن را نداشته و از ما گرفته اند و معروف است که رودکی مخترع این نوع شعر بود. ببخشید اگر در بیان این موضوع مجبورم تا حدی با اصول فنی و قواعد عرضی و کلماتی که به بعضی از گوش ها نامانوس است سخن بگویم. من این خشکی و سنگینی را به کوتاهی و اختصار سخن می کنم. امیدوارم کاری نکنم که موجب سامت و ملامت خوانندگان محترم واقع بشود.

رودکی و رباعی

صاحب المعجم، در خلال حکایتی، اختراع وزن رباعی را به رودکی منسوب کرده است و تصریح دارد بر این که این وزن از اوزان خاصی است که ایرانیان به وجود آورده اند. نظر صاحب المعجم را دیگران هم در طول تاریخ تکرار کرده اند. شمس قیس می گوید: «در قدیم برین وزن شعر تازی نگفته اند و اکنون محدثات ارباب طبع بر آن اقبالی تمام کرده اند و رباعیات تازی در همه بلاد عرب شایع و متداول گشته است.

[1] . پیشاهنگان شعر پارسی، به کوشش دکتر محمد دبیر سیاقی، شرکت سهامی کتاب های جیبی، تهران، 1351.
[2] . تاریخ ادبیات ایران (بعد از اسلام تا پایان تیموریان) بدیع الزمان فروزانفر، به کوشش عنایت الله مجیدی، سازمان چاپ و انتشارات، 1383.

رودكی

مقدمه

بخشی از تحقیق

فهرست منابع

اولین کسی باشید که دیدگاهی می نویسد “رودكی” لغو پاسخ