حافظ

از زندگی حافظ سخن گفتن سخت است . بسیار سخت تر از سخن گفتن از شعرهای او. زیرا یکی از شگفتیهای تاریخ این زندگی بزرگانی چون حافظ در پرده ابهام باقی مانده است . اما از حافظ با خود حافظ سخن گفتن از هر کاری سخت تر است . آن هم او که پیداست از داشتن شناسنامه خوشش نمی آمده است وگرنه چه بسیار از شاعران که زندگینامه خود را در نوشته ها و شعرهایشان گنجانده اند شاعری همچون سعدی و حتی مولانا .

برای نوشتن از زندگی حافظ آن هم به شکل روائی به ناچار باید به سراغ تاریخ رفت . اما حافظ را در قالب خشک تاریخ قرار دادن باز از هر کار دیگری سخت تر است .

از همه بدتر اینکه او نه تنها کاری به کار تاریخ نداشته است که تاریخ نیز کاری با او نداشته است . آنچنان که نامش در جهان در هیچ کدام از وقایع تاریخی دوران زندگی اش نیامده است آنچنان که گویی در جهان افسانه ها زندگی کرده است .

اما حافظ را با تاریخ چه کار ؟ او فراتر از زمان تقویمی و تاریخی سیر می کرده است. در زمانی ازلی و جاودانی از این روست که شعرهایش مرزهای زمانی و مکانی را در نوردیده است .

باری حافظ را در بستر تاریخ و خط خشک زمان قرار دادن عذابی است سخت الیم . کاری که کرده خوشایند بسیاری از کسان نیست . کتاب دیوان یکی از نامبردارترین دفترهای شعر فارسی است . این کتاب نوار اندیشه های شاعری است که در بخش عمده ای از قرن هشتم زندگی را گذرانده است .

قرنی که ملت ما بس ناهمواری به خود دیده . جنگها ،ستیزها ،شکستها ،زوال و خشونت آمیخته با ریای مذهبی مبارزالدین مظفر . قرنی که رواج ریا و تزویر در لباس دفاع از دین ، از مظاهر بارز است .

قرنی که مردم آن ستیزه های دودمان مظفری را تحمل کرده و آب حملات پیاپی تیمور را از سر گذرانده اند . قرنی که حافظ و عبید زاکانی در دامن ایران پرورش یافته و این پرده های تظاهر و مالوس را از هم دریده اند. قرن هشتم قرنی است که ادبیات ایران دو هنرمند نامدار به خود دیده است . لیکن حافظ در تمام روزگار تاریخی بعد از خویش زنده و پایدار است و کلامش آنچنان پویاست که پیروان همه مکتبها از آن بهره می گیرند . سخن حافظ تنها در عرصه اندیشه شگفتی آفرین نیست که از لحاظ لفظ نیز سحر آمیز است . و به حق برای ادبیات دنیا ارمغانهای گرانقدر آورده است . قرن هشتم قرن حافظ است و حافظ از آن نادره هاست که پس از شش قرن هنوز آثارش مورد بحث و بررسی است و دفتر گرامیش آنچنان ناپیدا کرانه است که هر کس از ظن خود با او یار می شود .

شعر حافظ یافته ای است که فلسفه و تاریخ و عرفان و قرآن تار و پود هستی آن را تشکیل می دهد و آنچنان سحر کننده است که یک ادیب پژوهشگر از آن فیض می برد و پیرزنی روستانشین نیز از آن مراد دل بری گیرد .

دیوان حافظ دفتر عظیمی است که پس از سالها بحث و بررسی باز از آن نکته ای ظریف و تازه در می یابیم . کلامی است که گذشت زمان آن را عرصه کهنگی و زوال نمی سازد و این ویژگی هنر راستین است .

حافظ حافظه ماست . شعر او سرشار از اندیشه های عمیق حکمی و عرفانی و احساسها و عواطف ژرف انسانی .

حافظ و شاه شیخ

صد سال از یورش مغولها می گذشت . هنوز در میان ویرانه بسیاری از شهرها و آبادی ها گوسفندان علف می چریدند . چه کاخهای با شکوهی که لانه جغدها نشده بود چه کتابهای باارزشی که زیر خاک نپوسیده بود . در قرن هفتم هنوز نواده های چنگیز در گوشه و کنار این سرزمین حکمرانی میکرد . در رگهای آنها هنوز خون سوزان و سرکش چنگیز جاری بود بت پرستی را رها کرده و مسلمان شده بود لذا هنوز خوی انسانی بدست نیاورده بودند . با این حال نامهای ایرانی بر خود می گذاشتند و در لباس ایرانیان می کوشیدند که خود را آدمیزاد نشان دهند فرهنگ و تمدن دیر سال این سرزمین کهن تا اندازه ای دگرگونشان کرده بود . مردم ستمدیده تیره روز این سرزمین پهناور مانند گله های انسانی سرشکسته در برابر بیگانگان کمرشان زیر بار مالیاتهای گوناگون شکسته بود . ایلخانان مغول هر گوشه از این سرزمین را به کسی اجاره داده بودند آنچنان که کشاورزان خرده پا نیز همراه با زمینها اجاره داده می شدند مردم از رعیت گرفته تاد ارباب طوق بندگی را بر گردن داشتند . آن هم در سرزمینی که دهها قرن پیش از آن یکی از بزرگترین تمدنهای جهان را پشت سر گذاشته بود . ایران در سالی که شمس الدین محمد به دنیا آمد چند پاره بود حکمرانان چوپانی آل جلایر ، ایلخانی ، آل کریت ، سربداران ،طغاتیموریان ، اتابکان و بسیاری از امیران محله دیگر کشور را میان خود قسمت کرده بودند . آنها همیشه در حال نبرد با یکدیگر بودند و هزینه لشکرکشی ایشان را مردم تیره روز باید می پرداختند . هنگامی که شمس الدین محمد به دنیا آمد مردی ترک نژاد از خاندان اینجو بر فارس حکمرانی می کرد او اگر چه دست نشانده چوپانیان بود اما می کوشد که با استقلال حکومت کند . در سال 736 هجری قمری آخرین حکمران ایلخانی سلطان ابوسعید در گذشت و حکمران فارس نیز به دست چوپانیان کشته شد . پسرش خسرو به شیراز تاخت و تخت و تاج پدر را از او گرفت و در قلعه ای زندانیش کرد . در این دوره مردی به نام امیر مبارزالدین مظفری در یزد حکمرانی میکرد مردی تنومند و سر سخت که پیشانیش مانند بختش بلند بود آن مرد خراسانی نژاد پس از مرگ پدرش از راهداری آن دیار به آن جایگاه رسیده بود از سیزده سالگی جنگاوری و دشمن کشی را آغاز کرده بود و توانسته بود بسیاری از راهزنهای مغول نژاد آن سامان را از دم شمشیر بگذراند مغولهائی که هنوز بتهای نیاکانشان را میپرستیدند . امیر مبارزالدین آرزوهای بزرگی در سر داشت و سرنوشت چنین بود که زندگی او با زندگی شمس محمد گره بخورد . شمس الدین محمد اکنون هفت ساله بود . در چنین روزگار تاریکی زندگی کرد پدرش بازرگان خرده پائی بود زندگی او و خانواده اش پس از مرگ پدر به سختی می گذشت . برادر بزرگتر او باید به ناچار کار میکرد و چرخ زندگی آنان را می چرخاند .

نخستین سروده شمس

خسروا ،دادگرا، شیردلا، بحر کفا                   ای جلال تو به انواع هنر ، ارزانی

همه آفاق گرفت همه اطراف گشاد                   صیت مسعودی و آوازه شه سلطانی

   گفته باشد مگرت مهم غیب احوالم                این که شد روز سفیدم چو شب ظلمانی

در سه سال آنچه بیند و ختم از شاه و وزیر         همه بربود به یک دم فلک چوگانی

دوش در خواب چنان دید خیالم که سحر            گذر افتاد بر اصطبل شهم پنهانی

بسته بر آخور او استر من جو می خورد             تیزه افشاند به من گفت: مرا می دانی؟

هیچ تعبیر نمی دانمش این خواب که چیست      تو بفرمای که در فهم نداری ثانی؟

این شعر آشکار می سازد که شمس الدین در جوانی با دربار شاه مسعود اینجو رفت و آمد داشته است او با همه جوانی توانسته بود خود را به عنوان شاعری دانشمند به دیگران بشناساند اما شعرهایش هنوز به ژرفا و ساخت جادویی خود نرسیده بود.محاصره شیراز روز به روز به درازا انجامید . مردم شهر به شدت از بازگشت امیر چوپانی هراسان بودند و از سرانجام کار خود می ترسیدند شاه مسعود نیز در آشتی را می کوبید اما کوششهای او نافرجام ماند سرانجام سپاهیان ترک یکی از دروازه ها را گشودند و خود را به کاخ شاه رساندند اما شاه مسعود گریخته بود . پس از سقوط شهر بازار آزار و شکنجه داغ شد امیر چوپانی به تلافی شکست پیشین خود بسیاری از مخالفانش را کشت و بسیاری را نیز در بند کشید او می خواست از مرد م زهر چشم بگیرد تا هر چه زودتر خزانه اش را پر کند زیرا به خوبی می دانست حکمرانی اش دیری نخواهد انجامید . امیر چوپانی برای بدست آوردن دل مردم این بار خواست که برادر شاه مسعود ابو اسحاق را به حکومت اصفهان بگمارد اما او چنان کینه و نفرتی از امیر در دل داشت که خواسته اش را نپذیرفت او تخت پادشاهی فارس را از ان خود و خاندانش می دانست و در این آرزو می سوخت که هر چه زودتر آنرا به چنگ آورد شیخ ابو اسحاق در سال 742 با برادر امیر چوپانی همدست و هم پیمان شد و به سوی شیراز تاخت . مردم شهر نه تنها آغوش خود که حتی دروازه های شهر را نیز به رویش گشودند . این بار نوبت امیر چوپانی بود که بگریزد و گریخت . ابو اسحاق پیروزمندانه به کاخ پا گذاشت و دستور داد که دروازه ها را به روی امیر چوپانی ببندند . این نیرنگ بازیها در وجودش نهفته بود و از او مردی پیمان شکن ساخته بود .

یک روز شیخ بزرگ شهر از یکی از دروازه ها گریخت و آنچنان سراسیمه که نتوانسته بود پسر 10 ساله اش را همراه خود ببرد همان پسری که نزد حافظ درس قرآن و خوشنویسی را تعلیم دیده بود . حافظ در عمر سی و چند ساله اش در ستایش از بسیاری آدمها شعر سروده بود از شاهان و شاهزاده ها گرفته تا وزیران و بزرگان چه بسا که در برخی از شعرهایش در ستایشگری زیاده روی هم کرده بود اما در ستایش امیر مبارز تر شروی تلخ شور چشم حتی یک بیت هم نسروده بود امیر مبارز پس از فرار شیخ به تخت نشست . بعد از چند سال حکومت امیر مبارز مرد اما بدی نمرد حافظ در آن روزها غمزده ترین روزهای زندگی اش را می گذراند پسرک تازه به مکتب رفته اش در یکی از همین روزها از دست رفت و مرگ او پیش درآمد بسیاری از نامرادی هایش شد . نامردهایی که یکی پس از دیگری بر سرش فرود آمدند حافظ تازه شعر را در مرگ جگر گوشه اش سروده بود که حادثه ناگوار دیگری زندگی اش را زیر رو کرد . در یکی از روزهای جمعه سال 746 همسر نازنینش نیز در گذشت و او را به سوگ خود گذاشت و آن چنان که به یاد آن همه سال زندگی مشترک و اوقات خوش با هم بودن غزلی سرود و او را یک پری نامید پری نازنینی که سر تا قدمش از عیب خالی بود اما خون دل خوردن های حافظ تمامی نداشت در آن روزهای غم زده شاه و شجاع بزرگترین دوست و حامی او را به قتل رساند او قوام الدین محمد صاحب عیار بود وزیر دانش و مردم داری که به گفته حافظ نمونه اش در بازار روزگار بسیار کمیاب بود این وزیر لایق و خدمتگزار به خاطر بدگویی گروهی از بدگویان کشته شده بود در حالی که همه می دانستند او بی گناه است . حافظ با نگاه دوربین خود ریشه جنایت را زیر سر روزگار می دید شاعر شیراز در این دوران پر آشوب نیز از سیرو سلوک دست نمی کشید هم مهمان خرابات بود و هم با عارف و شیخ نشست و برخاست داشت . حافظ دهه چهارم عمر خویش را می گذراند سالهائی سنگین و پر آشوب و به درازی چند قرن او در آشوب زده ترین دوره ها به دنیا آمده بود دوره ای که با یورش مغولها آغاز شده بود و تا فتنه تیمور به درازا می کشید هیچ یک از شاعران بزرگ این سرزمینها مانند این همه آشوب را از سر نگذرانده بود . رودکی سمرقندی جز در پایان عمر، شاد و سرخوش زیسته بود حتی شاعر همشهری اش سعدی نیز در فتنه مغولها آنقدر مصیبت نکشیده و ندیده بود . با این همه حافظ در چهل سالگی به اوج رسیده بود و از سرافرازی و افتخار او همین بس که شهرهایش دست به دست و سینه به سینه به دورترین سرزمینها راه یافته بود شعرهائی به شیرینی عسل و بانمکی چهره یار . حافظ که تا کنون رندانه با همه سختی ها ساخته بود گاه دلتنگی هایش را با ساز می نواخت و به آواز خواندن گوشه گوشه موسیقی سرزمینش آشنا بود و شعرهایش را استادانه با موسیقی در هم می آمیخت . حافظ به شکل جادوئی از شعر شاعران دیگر تاثیر می پذیرفت همچون یک زنبور عسل روی گلهای گوناگون می نشست و شیره آنها را می چشید و به همین خاطر شعر او چیز دیگری بود سرشار از احساس و آکنده از خرد و اندیشه و هم لطافت داشت و هم ژرفا . از یک سو شعر ناب بود و از سوئی دیگر اندیشه ناب. حافظ در برابر آنهمه ناراستی به زندگی رندانه رو اورده بود . نگاه او زاهد پرست بیش از آن که خدا را پرستد خود را می پرستید و صوفی کرامات باخی بیشتر در بند و گرفتار خود بود تا خدا . حافظ هیچ گاه در اوج ها قرارنمی گرفت حتی فرشتگان به شعرهایش راه نمی یافتند تا چه رسد به آدمها . او در لحظه های بی خودی و پرستش ، فرسنگها از زمین وزمان فاصله داشت و چندین سال نوری از دنیای شاهدان دور بود حافظ با همه غمها و دلتنگیها از زندگی اش خرسند بود و خودش را خوشبخت احساس می کرد.

شاعر بیمار و تب آلود از چه کسی سخن می گوید چه کسی به پرسیدن حال خرابش رفته بود که این گونه به او مهر می ورزید این غزل سوزناک در پشت خود چهره شاه منصور را پنهان کرده است و خال مشهور شاه به خوبی در آن خودنمایی می کند همان خالی که سالها بعد به کمک آن شاه مراد را از میان کشتگان دیگر شان کردند . شاه منصور اکنون در کنار بستر شاعر بیمار بود حافظ هرگاه چشمهای تابناکش را می گشود چشمهای نگران خود را می دید او خسته و بد حال لبهایش را به سختی از هم گشود و از شاه خواست که نبضش را بگیرد تا دریابد که کوچکترین نشانه زندگی در آن می تپد یا نه ؟ شاه از پرستاران خواست که شیشه قاروره به یاد جامه ای بود که از دست شاه گرفته بود و در یکی از روزهای غمزده سال 792 باد صبا خبر مرگ حافظ را به همه جا برد او در حالی که دیده از جهان فرو بست که در آن وانفسا نامردی هیچ کسی درباره مرگش چیزی ننوشت تاریخ نویسان سرگرم نوشتن پیروزی فضیلتهای امیر تیمور گورکانی بود در حالی که حافظ این شاعر رند و خرابات پرور جهان تنگ و تاریک آدمها را به شعرهای خویش وسعت بخشیده بود و با شعرهایش دنیائی آفریده بود به مراتب زیباتر و خواستنی تر از پیش . جهانی که شایسته گوهر آدمیزاد بود . جسد شاعر شیراز از غرق در گل و گلاب برای به خاک سپردن آماده شد بزرگان شهر به همراه گروهی از مردم در برابر خانه شاعر گرد آمدند تا جسد او را تا گورستان همراهی کنند . اما ناگهان زمزمه ای در میان جمعیت پیچید به دنبال آن کسی فریاد زیاد ما نمی گذاریم این شاعر خراباتی در گورستان مسلمانان به خاک سپرده شود او به فتوای علما کافر و مرید بوده است مسلمانان خشک مغز دست به کار شده بودند تا نگذارند جسد شاعر آسمانی از گورستان شهر به خاک سپرده شود.