تجلی قرآن و حدیث در شعر مولانا

آنچه نگارش شده پژوهشی است درباره ی بازنمایی جلوه هایی از قرآن و حدیث در شعر مولانا که در سه بخش تدوین شده است

در بخش  نخست از مسائلی چون زمینه های اثرپذیری  شعر فارسی از قرآن و حدیث، پیشینه ی آن ، تحول و تکامل آن، موافقت و مخالفت با آن،شیوه های پیدا و پنهان آن، تفنّن گرایی با آن و…بحث شده است.

در بخش دوم شیوه ها و گونه های اثرپذیری از قرآن و حدیث را با نام هایی چون اثرپذیری واژگانی گزاره ای، گزارشی،تاویلی،تفسیری،تصویری، ساختاری و …آورده شده است .

در بخش سوم نمونه هایی از بهره گیری ها واثرپذیری های مولانا از آغاز تا پایان سده هشتم گردآوری شده است و سعی شده تا نمونه ها متنوع و نکته آموز باشند.

درباره ی حدیث های کتاب که  بیشتر آن ها از مآخذ معروف و معتبر گرفته شده است گفتنی است که شاید پاره ای از آن ها از دیدگاه حدیث شناسی امّا و اگرهایی داشته و یا مجعول باشند.

اما آنچه بیشتر حایزاهمیّت است اینکه سخنور ساختار قرآنی یا حدیثی را به عنوان نمونه و سرمشقی پیش چشم می گیرد و سخن خود را در ساخت و بافتی می پردازد که با آ‌ن همخوان باشد نمونه را می توان از مثنوی مولوی نام برد که رو ساخت آن با روساخت قرآن مجید همخوانی هایی دارد .

به عبارت دیگر همانگونه که به ظاهر آیه های قرآن بریده بریده می نمایدامّا درباطن پیوندی ژرف وشگرف دارند و آن را کسی در می یابد که با قرآن انس گرفته و با جان و دل و تقوا به حریم حرمت قرآن اذن دخول یافته است . مثنوی معنوی نیز کتابی است که به ظاهر از نظمی بهنجار و پیوندی استوار تهی است و چه بسا کسانی که آن را مجموعه ای از مطالب پراکنده می دانند امّا آنکس که به مثوی خو گیرد میان آن مطالب پریشان پیوندی پنهانی می یابد که محور اصلی آن تداعی شگرف مولانا است .

درآمد

آنچه نگارش شده پژوهشی است درباره ی بازنمایی جلوه هایی از قرآن وحدیث در شعر مولانا که در بخش نخست از مسائلی چون زمینه های اثر پذیری شعر فارسی از قرآن وحدیث،پیشینه ی آن،تحول آن،شیوه های پیدا و پنهان آن ، تفنن گرایی با آن و … سخن گفته شده است در بخش دوم،شیوه ها و گونه های اثرپذیری ازقرآن وحدیث را به شیوه ای نو و گسترده با نام هایی چون اثرپذیری واژگانی ،گزاره ای ، گزارشی، تفسیری،ساختاری و… پرداخته شده است .

در بخش سوم نمونه هایی از بهره گیری ها و اثر پذیری های مولانا آورده شده و سعی شده است  تا نمونه ها متنوع و نکته آموز باشند.

درباره ی حدیث های کتاب که از مآخذ معروف و معتبر گرفته شده این نکته گفتنی است که شاید پاره ای از آن ها از دیدگاه حدیث شناسی امّا و اگرهایی داشته باشند و یا مجعول بنمایند.

این حدیث ها زبانزد شاعران بوده و نکته های نغز نیکورا ازاحادیث وروایات برمی گرفته اند و در واقع در این اثر پذیری ها تنها به معنی ومضمون توجّه دارند نه به سلسله ی سندها.

این پیشگفتار را همین جا پایان می دهم و به زمینه های اثر پذیری مولانا از قرآن و حدیث می پردازم.

پیشینه ی تحقیق

شعر شاعر، آئینه ای است که شخصیّت و منش او را نشان می دهد و دانسته ها و آموخته های شاعر به  فراوانی  در سروده های او مجال نمایش می یابد و دست مایه ی نکته پردازی ها و نگارگری های او می گردد، از اینجا است که ما در سروده های شاعر که بافته ها وتافته های کارگاه عاطفه و خیال اویند مایه های فراوانی از اسطوره، تاریخ، طب،فلسفه و .. می بینیم. بنابراین اگر شاعری از قرآن و حدیث آگاهی هایی داشته باشد، بازتاب جلوه هایی از آن ها در سروده های او بس طبیعی خواهد بود .

آغاز شعر فارسی از اوایل سده ی سوم پیشتر نمی رود. در این زمان است که ادب فارسی تازه به راه می افتد؛کسانی چون حنظله ی بادغیسی،محمّدبن وصیف،ابوحفص سغدی،فیروز مشرقی و… دست او را می گیرند و شیوه ی رفتن می آموزند آنچنان که در آغاز سده ی چهارم به بلوغ خود می رسد.

رونق و رواج گسترده ی زبان عربی در همه ی سرزمین های اسلام به ویژه ایران ناشی از این بود که خداوند قرآن خویش را بدان زبان فروفرستاده بود؛قرآنی که از دیدگاه بلاغی و هنری دل از همگان به ویژه سخن شناسان و ادیبان می ربود و آن ها را شیفته می ساخت،از معارف و معانی و احکام چنان سرشار بود که بر جان و دل ها می نشست و اندیشه  و عاطفه را سیراب می کرد.علاوه بر این ،معجزه ی پیامبر اعظم (ص)نیز بود و آشکارا همگان را به مبارزه و تحدّی فرا خوانده بود . این ها همه زمینه شد تا پژوهشگران مسلمان برای بازنمایی زیبایی های هنری و جلوه های اعجازی قرآن و شرح و بسط معارف فشرده ی آن کوشش های گسترده ای کنند.کوشش هایی که حاصل آن از یک سو پدید آمدن دانش هایی چون لغت،صرف  نحو،بلاغت و بیان،تفسیر،تاویل ، کلام و…بود واز دیگر سو تالیف  و تصنیف  شمار فراوانی از کتاب ها و رساله ها شد.

حدیث که دومین چشمه ی جوشان معارف اسلام بود،هرچند فروتراز کلام خدا اما فراترا ز کلام مخلوق  شمرده می شد و چون سخنان این بزرگواران علاوه  بر ظرافت  بلاغی  و زیبایی هنری،یکسره حکمت و معرفت بود و سراپا  نکته پردازی و نادره گویی  و نیز شرح و بسط بسیاری از احکام و معارفی  بود  که در قرآن به ایجاز و اشاره از آن ها یاد شده بود، برای مسلمانان گنجینه ی گرانبهایی از فصاحت و بلاغت به شمار می آمد و جا  داشت  برای  گردآوری و حفظ آن ها از هیچ کوششی دریغ نشود و از این جا بود که در کنار قرآن پژوهی از همان آغاز حدیث پژوهی نیزرونقی به سزا گرفت و چه بسا برای شنیدن یک حدیث از زبان گزارشگر نخستین رنج سفرهای دورو دراز را بر خود هموار کردند و برای بازشناسی حدیث درست از نادرست معیارها بنا نهادند و حاصل این کوشش ها این شد که در کنار علوم یاد شده در زمینه ی  قرآن پژوهی ، دانش های رجال ، فقه الحدیث ، درایه  الحدیث  و … در زمینه ی  حدیث پژوهی پای گیرد.

شیوه ها و گونه های اثرپذیری از قرآن و حدیث

همان  گونه  که  پیش از این گفته  شد بهره گیری شاعران  فارسی گوی از قرآن وحدیث مانند  بهره  گیری  از  هر پدیده ی  ادبی  دیگر، شکل و شیوه های گوناگونی  دارد ؛ که هم از دیدگاه  پیدایی و پنهانی وهم از دیدگاه هنری و بلاغی در یک سطح نیستند،که در اینجا شیوه ها و شگرد ها به گونه ای دسته بندی شده ارائه داده میشود .

اثرپذیری الهامی- بنیادی

در این شیوه،گوینده مایه و پایه ی سخن خویش را از آیه یا حدیثی الهام می گیرد و سروده ی خویش را بر آن نکته ی الهام گرفته بنیاد می دهد،و سخنی می پردازد که آشنایان،آن را با آیه یا حدیثی در پیوند می بینند؛ پیوندی گاه تا آن جا نزدیک و آشکار که سخن را ترجمه ای از آیه یا حدیث فرا می نماید،و گاه چنان دور و پنهان که پذیرش اثر پذیری را دشوار می سازد.

اثرپذیری تاویلی

در این شیوه،شاعر تاویل آیه یا حدیثی را دست مایه ی سروده ی  خویش  می سازد،

یعنی با ذوق ورزی و نکته یابی از لایه های درونی و پیام ها ی پیدای سخن در می یابد  و به لایه های درونی آن راه می یابد و پیام های پنهانی باز می آورد، و به این گونه از آیه یا حدیث تفسیری نوبر و پیغامی دیگر رهاورد خواننده می سازد .

اثر پذیری ساختاری – سبکی

در این شیوه ، سخنور ساختاری  قرآنی  یا حدیثی را چونان نمونه و سرمشقی پیش چشم می گیرد و سخن خود را  در ساختی  می پردازد  که با آن همخوان باشد.نمونه را می توان از مثنوی  مولوی  نام  برد که رو ساخت آن با روساخت قرآن مجید همخوانی ها و همسانی هایی دارد .توضیح این که یکی از ویژگی های سبکی–  ساختاری قرآن روساخت بریده بریده و ژرف ساخت پوسته ی آن است هر پژوهنده ای آشکارا در می یابد که همان آیه ها و سوره –  هایی که به ظاهر بریده بریده و از هم گسسته می نمودند  در باطن پیوندی پنهانی امّا استوار دارند که اگر هر یک از جای خود برداری و در جای دیگر بگذاری بر هنجار استوار آن رخنه ای به وجود می آید.

ملّای روم و نمونه هایی از تجلّی قرآن و حدیث در سروده های ا و

زندگی سراینده ی  مثنوی  سراپا معنی است  اما صورت  و ظاهر آن  نیز البتّه  در خور دانستن است.جلال الدّین محمد در حدود سال 604 هجری در بلخ به دنیا آمد. پدرش بهاءالدّین ولد واعظی زبان آور و خوش بیان بود. به صوفیّه گرایش داشت و مجموعه هایی از  مواعظ او هم اکنون باقی است. در هر حال واعظ بلخ هنگامی که پسرش جلال الدّین کودکی خردسال بود از بلخ بیرون آمد .  چندی در سمرقند بود آنگاه عزیمت حج کرد . هنگامی که خوارزم و ماوراءالنهر به دست  مغول افتاده  بود  بهاء ولد در ارزنجان وسیواس به  آسیای صغیر بود و چند سالی نیز درلارنده بسر برد تا اینکه مادر مولانا مومنه خاتون وفات یافت و بعد از چند سالی پدر نیز در قونیّه وفات یافت. هنگام وفات پدر، جلال الدّین که جوانی بیست و چهار ساله بود به خواهش مریدان، مسند تدریس و منبر وعظ بهاء ولد را اشغال کرد و به جای پدر نشست .

• چکیده – 3
• درآمد – 5
• بخش اول: پیشینه ی اثر پذیری شاعران فارسی
• از قرآن و حدیث – 6
• بخش دوم : شیوه ها و گونه های اثر پذیری از
• قرآن و حدیث
• 1-  اثرپذیری واژگانی – 14
• الف) وام گیری – 14
• ب  ) ترجمه – 15
• ج   ) برآیند سازی – 15
• 2- اثر پذیری گزاره ای – 18
• الف ) اقتباس و تضمین – 18
• ب   ) حل – 18
• 3- اثرپذیری گزارشی
• الف ) ترجمه – 19
• ب   ) تفسیر – 20
• 4- اثرپذیری الهامی- بنیادی -21
• 5- اثرپذیری تلمیحی – 22
• 6- اثرپذیری تاویلی – 23
• 7- اثر پذیری ساختاری سبکی – 24
• بخش سوم: ملّای روم و نمونه هایی از تجلّی
• قرآن و حدیث در سروده های او – 25
• منابع و مآخذ – 33

منابع

1. نهج البلاغه،شریف رضی،به کوشش دکتر صبحی صالح، انتشارات مرکز البحوث اسلامیّه
2. شرح غرر الحکم، آقا جمال خوانساری، تصحیح محدث ارموی، انتشارات دانشگاه تهران
3. احادیث مثنوی، بدیع الزمان فروزانفر، انتشارات امیرکبیر، تهران
4. بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، 110مجلّد، دارالکتب اسلامیّه، تهران
5. الجامع الصغیر، جلال الدّین سیوطی، 2مجلّد، دارالفکر، بیروت
6. قمار عاشقانه، عبدالکریم سروش، موسسه فرهنگی صراط، چاپ هفتم