بررسی فرایند زندگی و قلمرو فکری مولوی

ادبیّات در هر شکل و قالبی که باشد ، نمایشگر زندگی و بیان کننده ارزش ها و معیارها و ویژگی هایی است که زندگی فردی و جمعی بر محور آن ها می چرخد ، نقد و بررسی و ارزیابی آثار ادبی نیز چنین است و نمی تواند به دور از آن ارزش ها و معیارها باشد .

ادبیات از دو دیدگاه ما را با زندگی پیوند می دهد :

1. از دیدگاه عاطفی و عرفانی
2. از دیدگاه خردورزی

وقتی که اثری را بررسی می کنیم یا قطعه شعری می خوانیم ، عواطف و احساسات ما با عواطف و احساسات شاعر جنبه های مشترک پیدا می کند و با او هم سویی روانی پیدا می کنیم ، و یا وقتی سرگذشتی را مطالعه می کنیم در کشاکش حادثه بزرگی قرار می گیریم و لحظات زندگیمان با آن حادثه آمیختگی پیدا می کند ، در این موارد نفس و جان نمی تواند از اثر پذیری برکنار مانَد. اگر از جهت خردورزی جنبه های مثبت و منفی آن را دریابیم زندگی را مطرح ساخته ایم . هدف غایی ادبیات تعالی انسان و وصول به ادب نَفْس است . آثاری که پیامش در جهت پروردن انسان متعالی خواهنده « حقّ » و جوینده « حقیقت » نباشد صفت والا و پرارج نمی تواند به خود گیرد .

تولد

مولانا روز ششم ربیع الاول سال 604 هـ. . ق / سی ام سپتامبر 1207 میلادی در بلخ به دنیا آمد . پدرش واعظ سرشناس شهر ، بهاء الدین محمد معروف به بهاء ولد بود . در منابعی که پس از شهرت مولانا نوشته شده بهاء ولد را از مشایخ صوفیان کبروی و دارای لقب سلطان العلماء می بینیم و از خود او نقل شده که این لقب را پیامبر در خواب به او عطا کرده است .

زندگی

اما نوشتن سرگذشت مردی چون مولانا جلال الدین محمد ، کار آسانی نیست . مردی که درباره او هر چه بگویند و بنویسند ، باز هم ناگفته ها بسیار است و آفریننده مثنوی مردی است به نام محمد ، با لقب جلال الدین ، که دوستان و یاران نزدیک او را مولانا می خواندند و در منابع دست اول شرح احوال او ، و نیز آثاری چون مقامات شمس به همین لفظ مولانا از او یاد شده ، و آن چه را به او منسوب بوده با صفت مولوی توصیف کرده اند . لقب ها و توصیف هایی چون « خداوندگار » و « سرالله الاعظم » نیز برای او به کار رفته ، که در شمار اسم خاص یا شهرت او نمی آید . تکرار واژه « خاموش » یا صورت های مخفف آن در پایان تعدادی از غزل های دیوان شمس ، نیز این تصور را پدید آورده که تخلص او در غزل خاموش است اما مولانا غالباً در آن غزل ها ، خاموش را با همان معنی لغوی و وصفی آن به کار برده و کمتر موردی است که این  کلمه را بتوان تخلص شمرد در واقع تخلص مولانا در دیوان شمس تبریز است زیرا روح او چنان با روح شمس درآمیخته که خود را نیز شمس تبریز می دیده است از مولانا با عنوان روحی یا مولانای روحی نیز یاد شده است زیرا او در روم یا ترکیه امروزی می زیسته و آرامگاه او و خاندانش در شهر قونیه است .

آثار

مثنوی آخرین اثر مولانا است که شش دفتر دارد که مرتبه روحانی و معنوی آن بالاتر و محتوای فکری آن بیشتر از آثار دیگر اوست دیوان شمس شامل غزلیاتی است که بیشتر آن ها را مولانا به نام شمس سروده و پس از نومیدی از بازیافتن او و عنایت به صلاح الدین زرکوب و چلبی حسام الدین غزلیاتی نیز به نام آنان ساخته و بر شمس نامه خود افزوده است علاوه بر غزل ها در دیوان شمس قطعات ، ترجیعات و ریاضیات هم هست که مجموع ادبیات این کتاب عظیم را مطابق با متن تصحیح شده شادروان بدیع الزمان فروزانفر به 40326 بیت می رساند علاوه بر مثنوی و دیوان شمس از مولانا سه مجموعه دیگر به نثر فارسی
داریم . یکی مکاتیب یا مکتوبات او که نامه ه ایی دست در موضوعات و به مناسبت های گوناگون و در میان آنها از نامه های خصوصی خانوادگی تا مکاتبه با مقامات و کارگزاران
سرشناس عصر مولانا دیده می شود. اثر دیگر ، تقریرات مولانا در مسائل مذهبی و اخلاقی و عرفانی است که نام فیه ما فیه بر آن نهاده اند و دیگر مجالس سبعه مولانا است که در واقع هفت خطابه منبری است .

قلمرو فکری ( جهان بینی ) مولوی

با نظر به روش فکری مولانا که با یک هیجان فوق العاده روانی درآمیخته است و به طور کلی با نظر به تنوع ابعاد و گسترش استعدادهای روانی یک مغز رشد یافته انتظار یک جهان بینی کلی و همچنین یک نگرش علمی معمولی کاملاً بی مورد و بیهوده است .

بنده در این مبحث به 3 قلمرو فکری مولانا اشاره می کنم که بدون توجه دقیق به آنها
نمی توانیم درباره جهان بینی مولانا نظر صحیحی ابراز کنیم .

1. قلمرو داستان پردازی ها
2. قلمرو بینش های علمی مولوی
3. قلمرو بینش های عرفانی مولوی

قلمرو داستان پردازی ها و تمثیل و تشبیه و تنظیر ، که مهارت مولانا را در حد اعلائی از فعالیتهای مغزی نشان می دهد . وی هیچ توجهی به آن ندارد که آیا همه آن داستانها صحیح است یا نه ؟ و همچنین مولانا با آن تمثیلات و تشبیهات و تنظیمات ، نظری به واقعیتهای عینی همه عناصر آن امور ندارد ، زیرا او با تمام صراحت به نارسائی تمثیل برای اثبات یا توضیح واقعیات اعتراف نموده می گوید :

متحد نقشی ندارد این سرا     تا که مثلی وا نمایم مر ترا

هم مثال ناقصی دست آورم      تا ز حیرانی خرد را واخرم

قلمرو بینش های علمی مولوی

در این قلمرو با اهمیت ، بایستی دو مسئله جداگانه را در نظر گرفت .

توجّهات و آگاهی های علمی مولانا است . جای تردیدی نیست که مولانا صدها مسائل علمی تحققی را مورد توجه قرار داده ، حتی ابتکارهای بسیار جالب را هم دارا بوده است ، مانند حدس وجود جاذبیّت و مسائل مربوط به روانکاوی و تضادهای درونی و برونی و غیره ذلک .

مولانا بعضی از مسائل غیر علمی را به عنوان قضایای علمی ثابت شده مطرح کرده است . مانند چهار عنصر آب ، آتش و خاک و باد که بعدها از نظر علمی مردود شناخته شده است . نه تنها عناصر متجاوز از 100 است بلکه اصلاً خود آن چهار موضوع عنصر نیستند.

قلمرو عرفانی مولانا

شور عرفانی مولانا حال و هیجان زودگذر نیست .

شور عرفانی مولانا را نمی توان از حالات زودگذری که در وجد و هیجان به وجود می آیند محسوب نمود . او در یکی از ابیات ، این شورگرائی و هیجان طلبی را محکوم کرده می گوید : تو که از سلوک و عرفان مقصدی جز حال و شور نمی خواهی ، در حقیقت تو حال پرستی نه خداپرست . اصالت شور و هیجان مولانان وابسته به ریشه های عمیقی است که او درباره انسان و جهان به دست آورده است .

نتیجـه

کلام مولوی ساده و روان و دور از آرایش و پیرایش است ولی در عین سادگی آن چنان بامهارت به سخن پرداخته او را باید در ردیف اوّل شاعران یا گویندگان نام آور زبان فارسی قرار داد . مولوی همه جا به حکایات و قصص و تمثیل توسّل می جوید و معضلات عرفانی و مسائل مختلف فرهنگ اسلامی را به طرز حیرت آوری می شکافد و بازگو می کند . مهمترین دلیل نفوذ و تاثیر کلام او در میان همه فرقه ها و مسائل مختلف آن است که وی شاعری است حساس ، صاحب اندیشه و جهان بینی ، مسلمانی مومن و آزاده ، متّقی و پارسا و وارسته از دنیا ، وی توانسته است مسائل غامض عرفان را با شرح آیات و احادیث درآمیزد . دیوان غزلیّات او پُر است از مضامین عالیه عرفانی و دریای جوشانی است از عواطف و اندیشه های بلند شاعر که با فراز و نشیب همراه است و در همه جای آن شور و التهابی فوق العاده مشاهده می شود و اندیشه های تابناک انسانی موج می زند.

1. غزلیات شمس تبریزی ، دکتر شفیعی کدکنی
2. مولوی ، جهان بینی ها در مکاتب شرق و غرب ، دکتر محمد تقی جعفری
3. گزیده مثنوی ، دکتر محمد تقی استعلامی
4. پیغام اهل راز ، دکتر رضا اشرف زاده
5. کلیات شمس ( دیوان کبیر ) ، دکتر فروزانفر