مولانا

جلال الدین محمد بن بهاء الدین محمد بن حسین حسینی خطیبی بکری بلخی معروف به مولوی یا ملای روم ، که نسبت وی به ابوبکر صدیق خلیفه و پدرش از سوی مادر، دخترزاده سلطان علاء‌الدین محمد خوارزمشاه می باشد. حضرت مولانا جلال الدین محمد بلخی مشهور به مولوی خداوندگار، رومی و ملای روم، در ششم ربیع الاول سال 604 هـ. ق در بلخ، در یکی شهرهای افغانستان، پا به عرصه وجود گذاشت. پدرش بهاء الدین ولد (543-628 ه.ق) ملقب به سلطان العلماء ، یکی از بزرگان صوفیه و اعاظم عرفا بود که افلاکی خرقه او را به احمد غزالی نسبت می‌دهد و پدر مولانا مردی به حال و با ذوق کمال بوده است. کتاب مدّونی از مجالس و مواعظ او به نام «معارف بها ولد» به جا مانده که از نظر زیبایی و لطافت بیان، یکی از بهترین کتب نثر در زمینه عرفان به حساب می‌رود. این کتاب، مبانی خمیر مایه‌های فکری مولانا را تشکیل می داده است. بطوریکه در مناقب العارفین از قول همسر مولانا نقل شده است : «در خانه ی ما چراغ پایه‌یی بود که به طول قد آدمی ساخته بودند، همانا که حضرت مولانا از اول شب تا طلوع فجر، بر سر پای ایستاده، معارف حضرت بهاء ولد را مطالعه می کرد.

شیخ بهاء الدین ولد مانند دیگر عارفان، مناقشات کلامی و فلسفی را اسباب وصول به حقایق نمی‌دانست و معتقد بود که برای حصول معرفت و کشف حقیقت، باید به مسلک طریقت پیوست.

سلطان العلماء در سال 617 هـ.ق با اعضای خانواده و جمعی از دوستان و مریدان خود بلخ را به مقصد زیارت بیت الله الحرام ترک نمودند بهاء الدین و همراهان پس از زیارت خانه خدا، به دیار روم رسیدند و مورد استقبال قرار گرفتند.

چندی نگذشت که سلطان العلماء به تدریس و ارشاد مستعدان و طالبان پرداخت و همگان از سخنان گهربار و تاب دار او بهره کافی و وافی را بردند. سرانجام آن ستاره آسمان در سال 628‌هـ.ق در قونیه در‌گذشت و در همانجا به خاک سپرده شد. بعدا مولانا به جای او نشست و زمام تربیت و هدایت مریدان را به عهده گرفت.

عشق و عرفان در مکتب مولانا

هرچند این چشمه جوشان و نهر خروشان در قونیه جوشید، اما سفره آبهای زلال آسمانی اش در خاک این مرز و بوم خاصه خراسان و بلخ بود. رگ رگ این آب شیرین یا به قول خویش «سلسبیل بهشتی»، همچنان در خلایق جاری شد و تا نفخ صور، شاب شور و شوق را در کام جان و روان مشتاقان خواهد ریخت.

نفحه ای که از سیبستان جان مولانا برخاست قرنهاست رایحه میوه های کمال و معرفت را در مشام بی زکام خوشحال دمساز و مشتاقان در سوز و گداز، جاری می سازد و جان آویخته در تن را به سوی بالا، بالها می گشاید.

مثنوی که مولوی، «معراج جان» و «نردبان آسمان» و صیقل ارواح خوانده بود و دیگران آن را «تالی کتب آسمانی، و قرآن زبان پهلوی، و عصاره معارف بشری» و بیان «للایات البینات و تبیان للسنن النبویات» دانسته اند همچنان از نور ماه بر گذشته است و بی هراس و اعنا به بانگ سگان و زوزه ددان، ظلال ظلام را دریده و شبروان را به سوی چشمه مشرق اشراق و معنویت رهنمون ساخته است.

انسان شناسی در مکتب عرفانی مولوی

انسان شناسی، عارف و سالک الهی مولانا جلال الدین بلخی در مثنوی معنوی الهام گرفته از انسان شناسی قرآن کریم است که در قالب اشعاری دل انگیز و ژرف تجلی یافته. او با صراحت در بیت مثنوی آورده و دو ثلث آیات قرآنی که قابل استخراج از ابیات مثنوی است، دلیل محکمی بر این ادعاست. به حق باید اعتراف کرد که مولوی با بهره گیری از آیات بلند قرآن و روایات معصومان (ع) و با نبوغ علمی و عرفانی خود در موضوع انسان شناسی دادِ سخن داده و آنگونه که در خور شان والای او بوده، پرده از مرموزترین موجود هستی برداشته و آدمیان فراموش شده و گرفتار آمده را در دام هوسهای شیطانی را به گوهر راستی نشان رهنمون شده است.

مولوی پیش از هر چیز روزنه ای به سوی جهان بر دیدگان آدمی می گشاید که در این
چشم انداز تصویری بس خردمندانه، موزون از هستی در اختیار انسان قرار می گیرد. در این نگاه، جهان با همه عظمت، تکثر و تنوعش نظامی یگانه و پویاست که به منظور به بار نشاندن اهدافی معین، مسیر خود را از نقطه ای (مبدا) آغاز می کند و در نقطه ی دیگر (معاد) به پایان می رساند. مولوی نقش انسان در هستی را، به زیبائی به نمایش می گذارد. در نگاه عارف بلخ، انسان اگرچه از جنبه جسمانی، خود بخشی از جهان مادی به شمار می آید، گوهر گران انسانیت او و روح بلند خدادادش، او را به جایگاهی به مراتب برتر از جهان طبیعت نشانده است. همنشینی جسم و جان در این موجود برتر، نکته بسیار دقیق و ظریفی است است که مولوی با لطافت به تبیین آن پرداخته است. از نگاه مولوی دردناک ترین صحنه ای که انسان در زندگی خود با آن روبرو می شود، آنجاست که جسم و جان به جدال و ستیزه
برمی خیزند. سقوط انسان از جایگاه بلند خود و گرفتار آمدنش در دام هوسهای شیطانی و در پی آن فراموش شدن «خود راستین آدمی» در همین صحنه رخ می دهد. مولوی این نزاع را با ظرافت به تصویر می کشد و با تمثیل نزاع مجنون و ناقه، تصویری به یاد ماندنی می آفریند و آدمی را بر مصیبت بزرگی که با آن دست به گریبان است، واقف می سازد.

درباره سلوک مولانا

از آغاز تا پایان سلوک منزل ها و مرحله های بی پایان هست که برابر عادت منطقی و عرفی این منزلها و مرحله ها را، هزار، یا صد منزل دانسته و گاهی نیز آنها را در ده یا هفت «مقام» یا «حال» یا «اطوار» خلاصه می کنند و گاهی نیز از این هم خلاصه تر کرده و آنها را سه مرحله طبع، نفس و قلب می نامند و گاهی نیز در دو گام خلاصه می کنند که گام اول خود را پشت سر بگذارد و در گام دوم به حق و حقیقت برسی! به هر حال این گام ها و مقام ها و مراحل و منازل همگی جلوه گاه ناز معشوق از طرفی و نیاز عاشق از طرف دیگرند و سیر و سلوک چیزی جز درگیری سالک با این نیازها و نازها نمی باشد.

وضع انسانی و دریافت خود

مولانا معتقد است که انسان به عنوان رونوشتی از عالم، از منشا دنیای غیرپدیده ای سرچشمه گرفته و از مراحل مختلفی گذشته (ابتدا نبات و حیوان) تا به زندگی کنونی رسیده است که در آن اکنون توانائی های بالقوه بی نهایت دارد. به نظر مولانا انسان همه گونه هستی در ضمیر ناخودآگاه خود دارد. او ضمیر ناآگاه انسان را با دریا مقایسه می کند که هرگونه حیوان، گیاه و مواد معدنی در آن یافت می شود. ـ روح انسان مانند دریائی آرام، در عمق خود نمونه ای از تمام آفرینش را دربر دارد که ما از آن آگاه نیستیم و نمی توانیم آنها را ببینیم ـ در یک معنای تکاملی این نیرو پیشرفت کرده است تا خود را در عقل انسان ظاهر ساخته است. در این حالت خرد خود را با گرایش های حیوانی انسان در ستیز دیده است، از تناقضات آن دو انسان باید یا به ماورای عقل برود تا به حالت اطمینان برسد (نفس مطمئنه) یا به داخل (نفس اماره) سقوط کند ـ بینش و نیروی زندگی کردن، خود به خود متضمّن نفس مطمئنه است، و بدی به نفس اماره تعلق دارد، یک انسان جامع صاحب نفس (نیروی طبیعی غریزی)، عقل (در معنی مکتبی ارسطوئی آن)، بینش و عشق است.

در جستجوی انسان

مولانا، به انسان ثبوتی نمی نگرد، بلکه تحولی و تکاملی می نگرد. انسان موجودی ایستا نیست. او مرحله ی جمادی و نباتی و حیوانی را پشت سر گذارده تا به مرحله بشری رسیده است. با یک گام از این مرحله هم فراتر می رود و وارد عالم فرشتگان و سپس وارد عالم عدم می شود، همین انسان وقتی تعالی وجودی پیدا می کند غذای او نور می شود. او در این مرحله حکمت می خورد. انسان شناسی مولانا دووجهی است. وجهی از آن به انسان متعارف و واقعی اشاره دارد و وجهی از آن به انسان متعالی و کامل.

انسان کامل

با اینکه تئوری انسان کامل به نام ابن عربی ثبت شده است ولی بوده اند فیلسوفان و متکلمان و عارفانی که بیشتر از او به این مقوله عطف عنان کرده باشند. افلاطون در «جمهوری» خویش گرچه بیشتر به «مدینه فاضله» توجه کرده ولی همان مدینه فاضله اش مبتنی است بر تصویر آرمان از انسان آرمانی.

ارسطو هم در «اخلاق نیکو ماخوس» با طرح نظریه ی حد وسط، عملا دیدگاهش را درباره انسان برتر بیان کرده است. افلاطون قوه ی عاقله را بر دیگر قوا ترجیح می داد. قوه ی عاقله کارش تفلسف و تعقل است. او اگر با شعر مخالفت کرد ناشی از همین امر بود که برای قوه ی متخیله اهمیتی قائل نبود در جهان اسلام ، فیلسوفان، بیشتر به ارسطو تمایل نشان دادند. تفکر افلاطون بیشتر بر غله های عرفانی و اشراقی تاثیر کرد. «اخوان الصفا» و «اسماعیلیه» در اغلب آثار خویش به فیلسوفان یونان نظر داشتند. «اخوان الصفله» در قرن چهارم هجری رسالاتی به زبان ساده نوشته تا به قول ماجر فخری «مابعدالطبیعه و علم را از قله های دسترسی ناپذیر تفکر نظری صرف به میان عامه ی مردم فعال و مشتاق به عمل درآورند» اخوان الصفا چند منبعی بودند «زیرا سفارشان این بود که هیچ منبع دانشی را دست نزده رها نکنند و در تعالیم خود جنبه های مثبت همه اعتقادات را جمع کنند. انسان شناسی اخوان الصفا مبتنی بر جهان شناسی آنهاست. آنان همواره مایل به تطابق جهان صغیر (انسان) با جهان کبیر (آفاق بودند).

سیر تکاملی انسان

سیر تکاملی انسان از عالم حسن شروع می شود و به دنیای ماورای محسوس یا غیب راه می یابد عالم حس از یک طرف مانع کمال انسان است، یعنی اگر در آن توقف کند مانع کمال می شود و از طرف دیگر این عامل غرق در عالم ماورای حس است.

          تن ز جان و جان ز تن مستور نیست  ..  لیک کس را دید جان دستور نیست

وضع انسانی و دریافت خود

مولانا معتقد است که انسان به عنوان رونوشتی از عالم ، از منشاء دنیای غیر پدیده ای سرچشمه گرفته واز مراحل مختلفی گذشته(ابتدا حیات و حیوان) تا به زندگی کنونی رسیده است که در آن اکنون توانائی های بالقوه بی نهایت دارد.

او ضمیر ناآگاه انسان را با دریا مقایسه می کند که هرگونه حیوان ، گیاه و مواد معدنی در آن یافت می شود . روح انسان مانند دریائی آرام ، در عمق خود نمونه ای از تمام آفرینش را در بر دارد که ما از آن آگاه نیستیم و نمی توانیم آنها را ببینیم . در یک معنای تکاملی این نیرو پیشرفت کرده است تا خود را در عقل انسان ظاهر ساخته است . در این حالت خرد خود را با گرایش‌های حیوانی انسان در ستیز دیده است ، از تناقضات آندو انسان باید یا به ماورای عقل برود تا به حالت اطمینان برسد (نفس مطمئنه) یا به داخل(نفس اماره) سقوط کند . بینش و نیروی زندگی کردن ، خودبخود متضمن نفس مطمئنه است ، و بدی به نفس اماره تعلق دارد، یک انسان‌جامع صاحب نفس (نیروی طبیعی عریزی) ، عقلی ( در معنی مکتبی ارسطوئی آن) بینش و عشق است .

برداشت

اثر بزرگ مولانا جلال الدین بلخی مثنوی معنوی در قرنها و اعصار بی نظیر بوده و مسائل مهم بشری و معارف مورد نیاز انسان که از اهمیت فوق العاده برخوردار بوده است را بیان کرده است – اثر این مرد بزرگ که خود عاشق بود و اهل سماع. او از عشق سخن می گوید و عاشق را فانی در حق می داند و مسلک عاشق حسب الهی می داند . در نگاه او عاشق به کمال می رسد و انسان کامل می شود و به معشوق می رسد. انسان کامل محبوب و حبیب الله که تمام اعمال او در تجلی رسید به نور الهی . به نظر مولوی کسی‌که بتواند انسانها را از بندگی نفس نجات دهد و سبیل الهی بکشد و او را به مقام خلیفه الهی برساند ابنیا و اولیاء هستند و در نهایت ائمه اطهار . او اصل کمال انسانی را اسوه حسنه و اخلاق نیکو و مهار نفس اماره دانسته است. مولوی تکامل انسانها را از عالم جنینی تا مرگ بررسی کرده است و بالاخره تکامل انسان را در اندیشه و تفکر انسان در راه الهی و شناخت خودش می داند و نمونه تمام و کمال و اسوه حسنه را مولا علی(ع) می داند و آدمیان را توصیه می کند که خود را با آن مولای یگانه میزان کنند و در این صورت روح و روان خود را پالایش و در حب الهی صیقل داده و از ملائک هم پرّان شود. رسد آدمی به جائی که به جز خدا نبیند.

• مقدمه 1
• انسانی شناسی در مکتب عرفانی مولوی 6
• مراحل خلقت انسان 7
• درباره سلوک مولانا 12
• وضع انسانی و دریافت خود 14
• در جستجوی انسان 14
• نور ایمان 16
• انسان کامل 20
• سیر تکاملی انسان 23
• وضع انسانی و دریافت خود 32
• برداشت 34
• منابع و ماخذ 35

منابع

1. ابراهیمی – مهدی – نسیم وحی در مثنوی عشق – قم – کتاب طه
2. آراسته – رضا- زایش دوباره آفرینش و عشق از نگاه مولانا – انتشارات عطائی
3. چیتیک – ویلیام سی – طریقت صوفیانه عشق – مترجم : مهدی سررشته داری – تهران – میراندیش
4. چیتیک – ویلیام سی – راه عرفانی تعالیم معنوی مولوی – برگردان :شهاب الدین عباسی – تهران – نشر پیکان
5. ریاضی – حشمت ا…- داستانها و پیامهای مثنوی – اهتمام حبیب ا… پاک گوهر – تهران – انتشارات حقیقت
6. زمانی – کریم – میناگر عشق- شرح موضوعی مثنوی – – دفتر چهارم – 1508-1505 – تهران نشر نی
7. شعبانی – معصومه- دلیل آفتاب- تهران – نشر ثالث
8. صادق زاده – آذر – نور و آتش در مثنوی – مشهد – دفتر مشاوره ادبی پاژ
9. عبداللهیان – اسدا…- روح و روان در مثنوی معنوی – انتشارات دهم
10. عبدالحکیم – خلیفه – عرفان مولوی – مترجمان: احمد محمدی – واحد میرعلائی
11. عرب- ابوالفتح – شرحی بر وصیت نامه مولانا جلال الدین بلخی – ناشر: نسل نو اندیش
12. کلانتر- دکتر ابراهیم – گوهر گمشده – دفتر نشر معارف
13. مسعودی فرد – دکتر جلیل – معرفت شناسی مثنوی مولوی – مشهد – آهنگ قلم
14. نظر دوست – دکتر مجتبی – سودای حقیقت – تهران – نشر روزگار
15. همائی – جلال الدین – مولوی نامه
16. یثربی – سید یحیی – زبانه شمس و زبان مولوی – تهران – انتشارات امیرکبیر