زندگانی خاقانی

نام خاقانی  :

نام او بنا بر آنچه از تذکره ها بر می آید بدیل است و علاوه خود او نیز در مواردی چند به نام خویش اشاره کرده و میگوید :

بدل من آمدم اندر جهان سنائی را    ..       بدین دلیل پدر نام بدیل  نهاد

در تحفه العراقین گوید :

گر  نه  در   تست   سجده   جایم    ..       پس   من  نه   بدیل  ،  بوالعلایم

اما بعضی از تذکره نویسان نام او را ابراهیم و بعضی عثمان دانسته و ابو بدیل برای او کنیه آورده اند.

اما آنها که نامش را ابراهیم دانسته اند به استناد این بیت است که می گوید :

بخوان معنی آرائی براهیمی پدید آمد   ..     ز پشت آزر صنعت ، علی نجار شروانی

و این دلیل درست نیست زیرا در اینجا مقصود ابراهیم بت شکن است و یاء وحدت قرینه آن است که بآخر اعللام متصل نمی شود .

خانیکوف مستشرق معروف نیز نام او را ابراهیم ضبط کرده است .

پرفسور مینورسکی هم در رساله خود نام او را ابراهیم ذکر کرده است .

لقب :

در زمان حیاتش به افضل الدین شهرت داشته و همین لقب هم در اشعارش در موارد زیاد آمده و معاصرینش نیز او را باین لقب یاد کرده اند .

خود او در اشعارش چنین می گوید :

افضل ار زین فضولها راند   ..     نام  افضل  بجز  افضل  منهید

هم کرد مرا دعا گه نزع   ..      گفت افضل شرق و غرب بادی

در تحفه العراقین در مرتبه امام عمادالدین ابوالمواهب گوید :

تا  آخر  دم  ز   روز  اول  ..   بودی  بز  بانش   افضل  افضل

و بعضی از تذکره نویسان نیز او را فضل الله و پدرش را ابراهیم و جدش را علی دانسته و نسبش را اینگونه ضبط کرده اند : فضل الله بن ابراهیم بن علی

بعضی گفته اند که شروانشاه اخستان اورا سلطان الشعرا لقب داده اما در اشعار خود او یا معاصرینش این لقب نیامده است و لقبی که بیشتر در اشعارش آمده حسان العجم است و گویا از جانب عم خود کافی الدین عمربن عثمان این لقب یافته و در موارد زیاد از دیوانش خود را نیب حسان نامیده از جمله گوید :

خاقانیی که نایب حسان مصطفی است  ..     مداح   بارگاه  توحیدر  نکوتر   است

و نیز :

چون ز راه مکه خاقانی بیثرب داد روی   ..     پیش صدر مصطفی ثانی حسان دیده اند

نام پدر او چنانکه در اشعارش آمده علی و پیشه او درود گری بوده است چنانکه می گوید :

شیخ مهندس لقب پیر دروگر علی  ..   کآرزرواقلید  سند  عاجز  برهان   او

صانع زرین عمل پیر صناعت علی   ..     کزید بیضا گذشت دست عمل ران او

و نیز می گوید :

بخوان معنی آرائی براهیمی پدید آمد   ..    ز پشت آزر صنعت علی نجار شروانی

بنابراین قول آنانکه نام پدر اورا ابراهیم و جدش را علی دانسته اند درست نیست مادرش عیسوی نسطوری که بعد اسلام آورد و بطوری که اشاره می کند پیشه او طباخی بوده است : « هستم زپی غذای جانور – طباخ نسب زسوی مادر » و چنانکه بعداً خواهیم گفت محبت و علاقه ای خاص نسبت به مادر خویش ابراز داشته و خود را بمهر مادر در شروان پای بند دانسته است . در تحفة العراقین جدش را هم جولاه ذکر میکند بدین ترتیب:

جولاه   نژادم  از  سوی جد  ..      در   صنعت   من  کمال  ابجد

تخلص

قول صاحبان تذکره این است که در ابتدا حقایقی تخلص می کرده و پس از آنکه بوسیله ابوالعلاء گنجوی بدربار خاقان اکبر منوچهر شروانشاه راه یافته تخلص او خاقانی شده است .

تخلص او در دیوانش دو مورد بیشتر نیامده است باین ترتیب :

چون   کار   بکعبتین   عشق   افتد    ..     شش  پنج  زنش  حقایقی   باید

و دیگر :

ز در تو چند لافم که تو روزی از وفا   ..     بحقایقی نگفتی که سگ در منی

موطن او

بطوریکه از موارد بسیار از دیوان او و به عبارت مختلف برمی آید مولد اصلی خاقانی شهر شروان از بلاد اران است و در بسیاری از کتب تاریخ و جغرافیا و تذکره نیز موطن اصلی او شروان ذکر شده است.

اما بعضی او را شروانی ( با یاء ) دانسته اند و نخستین کسی که او را شیروانی دانسته نضیری نیشابوری متوفی به سال 1023 بوده است که گفته :

رشک ملک شیروان امروز شادروان اوست  ..   که به ازخاقان نظیری به زخاقانی نشست

و پس از او این اشتباه را صاحب آتشکده آذر و صاحب مجمع الفصحاء و دیگران تکرار کردند .

در بعضی کتابهای زمانهای اخیر نیز شیروان آمده چنانکه در بستان السیاحۀ حاج زین العابدین شیروانی و ریاض السیاحه تالیف همو ، حتی این مولف در کلمه شیروان تصریح کرده که نام دو موضع است یکی بلوکی در خراسان و دیگری کشوری در غرب مغان است .

اما در کتابهای معتبر همجا شروانست . چنانکه سمعانی در کتاب النساب در ضبط نسبت به شروان گوید :

« شروان به فتح شین معجم و سکون راء و فتح واو و در آخر آن نون ، و آن شهریست از شهرهای دربند خزران ، انوشروان آن را ساخته و برای تخفیف ( انو ) را از آن انداخته اند  و شروان مانده است »

تاریخ تولد

سال ولادت خاقانی به تحقیق معلوم نیست اما در اشعارش پندین جا از سال500 هجرت سخن رانده و گفته است :

از لفظ من که پانصد هجرت چومن نزاد    ..     ماند هزار سال دگر مخبر سخاش

و از روی همین بیت بعضی سال تولد اورا 500 هجری دانسته اند خانیکوف نیز خمین سال را سال ولادت او بشمار می آورد و آن را با سال 1106 میلادی مطابق میکند و در تذکره های معروف به سال تولد او اشاره ای نشده است بسیاری دیگر از محققین سال 520 را سال تولد او میدانند و مخصوصاً استاد ارجمند آقای فروزانفر این سال را به دلایل ذیل تولد خاقانی حساب میکنند :

قصیده ای که در مدح علاءالدین اتسز بن محمد خوارزمشاه ساخته ظاهراًدر حدود سال 544 بنظم آورده است و ضمن آن به 24 سالگی خود اشاره میکند و میگوید :

ساعت روز و شب است سال حیاتم بلی  ..  جملۀ ساعت هست بست و چهار از شمار

ابوالعلاء گنجوی بنا به گفتۀ خودش پس از وفات سنائی ب مرحله پنجاه پنجمین زندگی رسیده بود و 16 سال پیش از آنکه به سن شصت رسد بشروان افتاد و اگر سال وفات سنائی را همان 55 سالگی او فرض کنیم 60 سالگش او برابر 550 و سال آمدنش بشروان بر 534 منطبق میگردد و خاقانی چون شاگرد ابو العلاء بوده هنگام شباب و بر نائی باو پیوسته است و عمر او به چهارده میرسیده و این از حقیقت دور نیست .

گرفتاری در زندان

گفته تذکره نویسان در بارۀ زندانی شدن خاقانی اینست که او بر اثر فرار از شروان به امر شروانشاه دستگیر و زندانی شده است . از جمله دولتشاه سمرقندی در تذکره خود اینطور مینویسد :

« در آخر اورا ذوق فقر و شکست نفس و صفای باطن ظاهر شد و از خاقان کبیر منوچهر انارالله برهانه از ملازمت و خدمت استعفامی خواست که به خدمت اهل سلوک مشغول گردد و خاقان چون دلبستۀ صحبت او بود اجازت نمیداد تا آنکه بی اجازت خاقان از شیروان گریخت و به بیلقان رفت گماشتگان شروان او را گرفته بدرگاه فرستادند و خاقان او را بند فرمود در قلعۀ شابران و مدت هفت ماه مقید و محبوس از غایت ملالت و دلتنگی در قلعه این قصیده میگوید و حالات ترسایان و لغات و اصطلاحات ایشان بیان میکند و این قصیده مشکل است و شیخ عارف آذری شرح این ابیات مشکل در جواهر الاسرار می کند … »

ما عمادالدین زکریا بن محمد بن محمود قزنوی در کتاب آثار البلاد ضمن داستانی علت زندانی شدن اورا اینطور شرح می کند :

« افضل الدین خاقانی حکیمی بود شاعر و در شاعری سبکی از خود اختراع کرده که مخصوص به خود است درفن سخن پردازی قدرتی تمام داشت و از رذایلی که شعرای دیگر خود را به آن آلوده میسازند جداً محترز بود و تا آنجا مراتب جوانمردی و دیانت را رعایت میکرد که وقتی پادشاه شروان خواست او را به راهنمائی وزیر خود به شغلی بگمارد اما چون قبول آن را به خاقانی تکلیف کرد زیر بار نرفت و گفت من مرد این کار نیستم . وزیر شاه را بر آن داشت که اجباراً این شغل را به خاقانی تحمیل کند لیکن او باز نپذیرفت . بالاخره برای آنکه وی به قبول این شغل تن در دهد به حبسش افکندند اما این عمل نیز نتیجه نداد پس او را از حبس انفرادی بیرون آوردند و در زندان جانیان و گناهکاران انداختند و با دزدان و راهزنان در یک منزل کردند . در این حبس غالباً دزدان و جانیان پیش خاقانی می آمدند و از او می پرسیدند که بچه جرم به این زندان رانده شده ای و بعضی از ایشان نیز از خاقانی میخواستند که قصیده ای در مدح آنان بنظم بیاورد . چون خاقان یخود را گرفتار چنین درد و در چنگال چنان مصاحبان نا جنس معذب دید بپادشاه پیغام داد که برای نجات از این حال بهر چه امر رود راضی است به همین جهت او را از زندان بیرون آوردند و بهمان شغل که ابتدا به او تکلیف شده بود گماشتند . »

مرگ خویش و زن و فرزند

پس از گرفتاری زندان و سایر مشقات زندگی و حسد ورزی حسودان و بدخواهان و امثال آن دردناک ترین حوادث و سخت ترین مصائب زندگی خاقانی مرگ فرزند و زن و خویشان او بوده است و در دیوانش به این مناسبت اشعار بسیار غم انگیز و سوزناک هست و در این زمینه یعنی دلسوزی و شدت احساسات نسبت به افراد خانواده در میان شعرای ایران منحصر بفرد است .

مذهب و اخلاق

خاقانی در مذهب بر طریقۀ تسنن و پیرو شافعیه بوده است و این معنی از اشعارش بر می آید و درموارد موارد بسیار از طریقۀ تسنن و احکام آن سخن گفته و علاوه بر این ایمۀ شافعیه مانند محمد بن یحیی و محمد اسعد حفره و  مانند آنها را مدح گفته یا در مرتبه آنان شعر سروده است .

و همچنین در اشعارش بسیار جا از چار یار پیغمبر یاد می کند و باحترام نام میبرد مانند

چهار یارش تا تاج اصفیا نشدند   ..     نداشت ساعد دین یاره داشتن یار

قاضی نور الله در مجالس المومنین طبق رسم و شیوۀ خود اورا شیعه دانسته و اشعاری چند در اثبات مدعای خویش نقل کرده است و معتقد است که در آن زمان خاقانی تقیه می کرده و عقیدۀ خود را صریحاً اظهار نمی کرده بلکه در لفافۀ لغز و کنایه بیان داشته است .

سبک و افکار

اگر بخواهیم با نظری دقیق به اشعار خاقانی توجه و دربارۀ او حکم کنیم بر روی هم باید او را مبتکر سبک تازه در سخن سرائی بدانیم ، خود او نیز در اشعارش بارها به این معنی اشاره کرده است و اگر قسمتی از آن را که ادعای شاعرانه است رد کنیم قسمتی دیگر بجا و درست است .

منصفان استاد داننم که از معنی و لفظ  ..   شیوۀ تازه نه رسم باستان آورده ام

و او اگرچه در بعضی موارد شعرای خراسان و سبک خراسانی را در نظر داشته اما در ابداع ترکیبات و تشبیهات خاص و استخدام الفاظ و بیان معانی سبکی نو آورده و در نوع خود بی نظیر است .

آثار او

1. دیوان اشعار :معروف به کلیات خاقانی که در حدود هفده هزار بیت دارد و مشتمل است بر 106 قصیدۀ بزرگ 110 قصیدۀ کوچک ، قریب 290 قطعه ، 330 غزل و در حدود 300 رباعی و غریب 540 بیت عربی
2. تحفه العراقین : منظومه ای بطرز مثنوی حاوی قریب به سه هزار و دویست بیت که خاقانی  آنرا در نخستین سفر حج یعنی سال 551 تالیف کرده و شرح مسافرت خود و کسانی که دیدار کرده در آن داده و آن را بنام جمال الدین وزیر صاحب موصل تمام کرده است و در آغاز این منظومه دیباچه ای نیز از خاقانی  هست ، این کتاب در سال 1855 در هند چاپ شده و در سال 1333 به تصحیح دکتر یحیی قریب در تهران بچاپ رسیده است .
3. منشآت خاقانی : چند نامه از خاقانی در دست است که به بزرگان زمان خود نوشته از جمله در شمارۀ اول از سال 6 مجلۀ ارمغان نامه ای به شروانشاه و در همان مجله سال 5 شمارۀ اول نامه ای از شروان بگنجه است که بظن قوی عنوان مخاطب نامه را نظامی دانسته اند و در نسخۀ کلیات خاقانی  از کتابخانۀ ملی پاریس پنج نامه از او هست که یکی از آنها همان نامۀ مندرج در سال پنجم مجلۀ ارمغان است و در آنجا نیز عنوان ندارد .

مقام شاعری

خاقانی  نزد معاصرین و شعرای بعد از خود مقامی شامخ داشته و بمراتب دانش و برتری و استادی او در شعر اعتراف و اقرار داشته و او را ستوده اند .

صاحب آتشکده آذر دربارۀ او می نویسد :

« و الحق در هیچ فن از فنون نظم از فحول استادان کمتر نیست و در طریق سخنوری طرز خاص اختراع کرده صاحب معانی بلند و الفاظ دلپسند است و فقیر را بطور کلام او نهایت اعتقاد می باشد ».

• نام خاقانی 2
• لقب 2
• موطن او 4
• تاریخ تولد 5
• وقایع دوران زندگی 6
• مذهب و اخلاق 12
• تاریخ و محل وفات خاقانی 13
• سبک و افکار 14
• آثار او 15
• مقام شاعری 16
• شهرت اشعار خاقانی 17

منبع

خاقانی، تالیف دکتر سید ضیاءالدین سجادی