مرگ رستم در شاهنامه

مرگ رستم در شاهنامه نمی تواند واقعه ای ساده و پیش پا افتاده باشد . فردوسی توجه ویژه ای به این اسطوره دارد و بنابراین امکان ندارد از مرگ او به راحتی بگذرد . مرگ رستم یکی از داستانهای خواندنی و تالم بار شاهنامه است . مرگی که برادر رستم ، شغاد باعث آن است ، یعنی مرگ برادر به دست برادر .

اما شغاد نباید از قتل رستم که قهرمان بزرگ شاهنامه است به راحتی عبور کند . شغاد هم بدست رست می میرد و این داستان پردازی بزرگ را فردوسی به بهترین شکل انجام می دهد. این داستان محصول ایم پیری فردوسی است . او خالق رستم است و چون هر خالقی  شاهد به دنیا آمدن و بالندگی مخلوق خویش است ، او با رستم زندگی کرده است؛ در جنگها وی را دعا کرده و در ناکامی های روزگار با او همدردی کرده است اکنون رستم همچون فردوسی به سنین پیری رسیده است و در انتهای جاده ی زندگی گام بر می دارد و جز این نیست و جز این نیست که :

زگیتی همه مرگ را زاده ایم

در این موجز سعی شده تا تحلیلی از این داستان انجام شود و ابهاماتی که برای بنده در این داستان مطرح بود ، تا حدودی پاسخ داده شود .

طرح داستان رستم و شغاد را می توان چنین بیان کرد که : شغاد نابرادری رستم در کابل به سر می برد و دختر شاه کابل را به زنی گرفته است برای جلوگیری از باج و خراج گرفتن رستم توطئه ای همراه شاه کابل بر ضد رستم پی ریزی می کنند و در راه رستم چاههایی تعبیه می کنند و رستم درون چاه می افتد قبل از مردن به وسیله ی تیری جان شغاد را می گیرد .

دکتر یا حقی در فرهنگ اساطیری، ذیل واژه شغاد این اطلاعات را به خواننده منتقل می کند :

«زال  پهلوان سپید موی حماسه  ها در پرده کنیزکی نوازنده و خوش آواز داشت که پس از مدتی از او پسری به بالای سام در وجود آمد. ستاره شماران پایان کار او را نا روشن دیدند و با شگفتی اظهار کردند که او تخمه سام نیرم را تباه خواهد ساخت . این کودک که شغاد نابرادر رستم بود سرانجام دختر شاه کابل را که باج گزار رستم بود به زنی گرفت و پس از این پیوند چشم آن داشت که رستم از پدر زنش باج طلب نکند و چون این چشم داشت بی نتیجه بود شغاد با پدر زنش شاه کابل بر ضد رستم توطئه ای مشترک فراهم کرد بدین ترتیب که به ظاهر آزرده خاطر کابل را ترک کرد و روی به زابلستان نهاد و از رستم خواست که به کابل بیاید و از او رفع توهین کند . شاه کابل به تزویر و پوزش خواه به پیشواز رستم شتافت و  او را به مهمانی و از آنجا به شکارگاه  چندین چاه که خنجر و تیغ هایی در آن تعبیه شده بود سر راه قرار داشت و روی آنها با خاک پوشیده بود . رخش بوی خاک تازه را حس کرد پا پس کشید رستم بی حوصله براو تازیانه زد اسب  جستی زد و دو پایش به تک چاه فرو رفت . زواره نیز در چاهی دیگر افتاد و رستم دام را حس کرد و از شغاد که بر بالای چاه ایستاده بود کمان را به زه کرد خواست و نا برادر خویش شغاد را که بر پشت درختی پنهان شده بود به درخت دوخت و در دم مرگ کین خویش را باز ستاند . با این فاجعه یک نمونه از برادرکشی از شاهنامه اتفاق افتاد که بازتاب آن در ادب فارسی تا امروز نیز ادامه دارد.»

رستم و زواره به همراه شغاد و دیگر همرهان به شکارگاه می روند و هریک برای به چنگ آوردن شکار به سویی می روند و همه ایشان بی خبر از چنگ مرگ هستند که کمی آنسوتر در کمین ایشان نشسته است . رخش پس از مدتی متوجه دام می شود و از رفتن تن می زند . رستم به این ندای غیبی که از طریق رخش منتقل شده توجه نمی کند :

به چیزی که آید کسی را زمان   ..   بپیچد دلش گور گردد گمان

پس از مرگ رستم ، فرزندش فرامرز به خونخواهی مرگ پدر و عمویش زواره کابل را به خاک و خون می کشد .

قهرمان اصلی داستان یعنی رستم به خاطر یک نقطه ضعف که در اینجا غرور بیش از اندازه اوست ، پایان غم انگیز دارد . همه افراد اصلی داستان چه قهرمان و چه ضد قهرمان در پایان داستان کشته می شوند . بعد از مرگ رستم ، زال به سوگ می نشیند و در این جاست که فردوسی از زبان زال بر رستم به زیباترین شکل ممکن نوحه سرایی می کند ( در حقیقت ناله خود فردوسی است بر آرمانی ترین پهلوان خویش ) زیرا خود فردوسی هم داغ فرزند دارد ، من ، خود به شخصه این قسمت از داستان را بسیار دوست دارم و می پسندم . واقعاً زیباست:

 گوا شیر گیرا یلا مهترا     ..     دلاور جهاندار کنداورا

 کجات آن دلیری و مردانگی    ..    کجات آن بزرگی و فرزانگی

کجات آن دل و رای روشن روان  ..    کجات آن بر برز و یال گران

کجات آن بزرگ اژدهافش درفش  ..   کجا تیر و کوپال و تیغ بنفش

نماندی بگیتی و رفتی به خاک   ..     که بادا سر دشمنت در مغاک

رودابه پس از دفن رستم و زواره ، در سوگ فرزند خود می نشیند . مادر تاب این فقدان بزرگ را نمی آورد و دچار نوعی جنون می شود . حکیم در یکی از ابیات خود در نهایت اختصار احوال این مادر به سوگ نشسته را چنین شرح می دهد :

سر هفته را زو خرد دور شد   ..     ز بیچارگی ماتمش سور شد

در شاهنامه فردوسی هم چندین برادر کشی رخ داده است که اولین آن بین پسران فریدون اتفاق می‌افتد ، ایرج پسر کوچک او به دست سلم و تور کشته می‌شود که دلیل آن حرص و آز حکومت و حس حسادت آن دو نسبت به برادر کوچکتر است. دیگر برادر کشی قتل اغریرث خردمند بدست افراسیاب که دلیل آن آزاد سازی ایرانیان از چنگ افراسیاب و به نوعی خیانت به او ( افراسیاب) و آخرین آن در دوران پهلوانی که مرگ رستم بدست شغاد که البته از یک نظر با موارد قبلی تفاوت دارد و آن این است که شغاد هم بلافاصله بدست رستم کشته می‌شود و همانطوریکه اشاره کردم تنها جایی که انتقامگیری توسط خود فرد انجام گرفته همین جاست.

هدف از ذکر نمونه‌های بالا آن بود که بگویم تمام انگیزه‌های قتلها در وجود شغاد جمع شده است که شامل حس حسادت نسبت به رستم (دلایل آن بعداً ذکر می‌گردد) و حرص و آز نسبت به دنیا و اینکه جا برای او بیشتر باز می‌شود (زیرا در زیر سایه برادر است) که این موارد برای قتل رستم کافی می‌باشد و توجیه کننده است (البته از دیدگاه شغاد).

یکی از خصوصیات تراژدی این است که فاجعه حتماً در آن رخ می‌دهد و یا بهتر بگویم اصولاً تراژدی یعنی فاجعه. و چه فاجعه‌ای بزرگتر از مرگ رستم.

پس با توجه به مباحثی که ذکر گردید، می‌توان این داستان را تراژدی نامید.

این داستان را می‌توان نبرد مردی و نامردی نامید. رستم به مردانگی می‌رود و مردانه رفتار می‌کند ولی با نامردی روبرو است. اصولاً در شاهنامه با تضاد و تعارض روبرو هستیم و یا به قولی ستیز ناسازها و این داستان هم از این قاعده مستثنا نیست و اگر تضاد و تعارضی نباشد، اتفاقی شکل نمی‌گیرد.

در پایان این مقاله می‌توان دو سئوال دیگر مطرح کرد و‌ آن اینکه آیا رستم از مرگ خود اطلاع داشت؟ بله، مرگ رستم توسط سیمرغ پیش بینی شده بود و خود رستم و دودمانش می‌دانستند و سر نوشت را پذیرفته بودند، پس می‌توان گفت که «آدمی به دست خویش تقدیر ناخواسته خویش را رقم می‌زند و اختیار چیزی جز جلوه‌ی جبر نیست. این درونمایه، سه بار به ذهن خواننده داستان می‌آید. یکی هنگامی که زال با توجه به پیش بینی ستاره شماران و آگاه بودن از اینکه شغاد دوده‌ی سام را به باد خواهد داد، فرزند خردسال را نزد شاه کابل که به هر حال از تبار تازیان است و در گوهر با ایرانیان دشمنی می‌کند و با همین کار در حقیقت به دست خویش، فرزندان خود را به جان هم می‌اندازد. دیگر آن که وقتی شغاد برای کشاندن رستم به کابل و اجرای توطئه به زابل می‌آید، بروشنی برادر را متوجه ستم‌وی در حق خود می‌سازد و خواننده با خود می‌گوید: اگر جهان پهلوان اندکی منصف باشد حق را به شاه کابل می‌دهد که حال که دامادش برادر فرمانرواست چشم ندارد که باج از او بخواهند اما رستم کودکانه عمل می‌کند و به جای اینکه رفع ظلم از کابلیان کرده، موجبات سرفرازی برادر را فراهم آورد، به جنگ به کابل خدای تصمیم می‌گیرد و خود ابزار تحقق توطئه ی تقدیر می‌شود. دیگر اینکه وقتی رخش به هر دلیل از رفتن در میان چاهسار خودداری می‌کند، رستم به جای اینکه به فکر بیفتد و دست کم همانگونه که رخش از بوی خاک نمناک نسبت به آینده مشکوک شده بود، به آنچه در اطراف او می‌گذرد، شک کند، به ضرب تازیانه رخش را به پیش می‌راند و خود هیچ، رخش دلاور و بیگناه را به هلاکت می‌رساند.

• مقدمه 1
• شغاد 3
• به چاه افتادن رخش 7
• چگونگی مرگ شغاد 8ـ7
• چگونگی مرگ رستم 13ـ8
• برادر کشی در تاریخ 14 ـ 13
• تراژدی مرگ رستم 20 ـ 15
• منابع و مآخذ 21

منابع

1. اخوان ثالث، مهدی، سه کتاب، چاپ نهم، انتشارات مروارید، تهران، 1381
2. حمیدیان، سعید، درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی، چاپ دوم، انتشارات ناهید، بیجا،1383
3. دهخدا، علی اکبر ، فرهنگ لغت ، انتشارات دانشگاه تهران ، 1341
4. سرامی ، قدمعلی ، از رنگ گل و تا رنج خار ، چاپ سوم ، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران ، 1378
5. شمیسا ، سیروس ، انواع ادبی ، چاپ پنجم ، انتشارات فردوسی ، تهران ، 1376
6. فردوسی ، ابوالقاسم، شاهنامه ، به تصحیح سعید حمید‌یان ، چاپ ششم، نشر قطره، تهران، 1382
7. هزاره ، داوود، سیاه و سپید، چاپ اول ، انتشارات پاژ ، مشهد ، 1383
8. یا حقی ، محمد جعفر ، فرهنگ اساطیر ، چاپ اول ، انتشارات سروش، تهران،1369