بهره و ربا در اسلام

تقریباً در بیشتر آثار متفکرین مسلمان ، بهره مترادف واژه  ربا به کار رفته است . همچنین ، حرمت ربا به منزله حذف نرخ بهره در نظام اقتصادی ، مورد تایید اسلام تلقی شده است با توجه به مفهوم فراگیر بهره در نظام اقتصاد سرمایه داری ، حرمت ربا و حذف بهره به عنوان یک اصل مسلم ، فصل تمایز دو نظام اقتصاد سرمایه داری و نظام اقتصادی مورد تایید اسلام است . لذا از نقطه نظر علمی ، مفهوم بهره و انطباق یا عدم انطباق آن با مفهوم ربا از اهمیت ویژه‌ای در نفی نظام سرمایه داری و پی ریزی مبانی تئوریک نظام اقتصادی مورد تایید اسلام برخوردار است .

در این تحقیق ابتدا مفهوم بهره در ادبیات اقتصادی غرب توضیح داده می شود ؛ سپس مفهوم ربا در شریعت اسلام تبیین می شود و به دنبال آن ، به منظور شناخت دیدگاه متفکرین مسلمان در مورد مفهوم بهره ؛ نظریات اقتصادی این متفکرین در این باره که غالباً به توجیه حرمت ربا اختصاص دارد ، اما می تواند در تبیین مفهوم بهره از نگاه این متفکرین موثر باشد – مورد بررسی قرار می گیرد .

بهره در ادبیات اقتصادی غرب

در ادبیات اقتصادی غرب ، حداقل تا قبل از انقلاب کنیزی ، بهره در تحلیل های کلاسیک به دو مفهوم کاملاً‌مجزا از هم تفکیک می شود این دو مفهوم را می توان ، به تبعیت از بوم باورک، بهره قراردادی و بهره طبیعی نامید .

بهره قراردادی درآمدی است که صاحب سرمایه در قراردادهای رسمی ، در قبال واگذاری سرمایه خود به غیر ، مطالبه می کند به دلیل درج صریح در قراردادهای رسمی و قابلیت پیگیری قانونی در محاکم قضایی جنبه های حقوقی این درآمد نسبت به ماهیت اقتصادی آن مورد توجه بیشتری قرار داشته است .

با گسترش دانش اقتصادی و کنجکاوی بشر در مفهوم سرمایه ، اقتصاد دانان متوجه ماهیت اقتصادی این درآمد شدند ، و این حقیقت ، به عنوان یک قانون آماری ( نظم توده‌ای )‌کشف شد که از نقطه نظر اقتصادی برای مالک سرمایه ، بدون نیاز به انتقال آن به غیر ، درآمدی مستقل از ارزش سرمایه داری ، اما موثر بر آن وجود دارد ، که می توان آن را بهره طبیعی نامید .

نرخ بهره طبیعی ، نسبت این درآمد به ارزش سرمایه‌ای است و مهمترین عامل تاثیر گذار بر تصمیم گیریهای برنامه ریزی شده در نظام بازار می باشد . در این درآمد در قالب اشکال مختلف قراردادهای حقوقی نمود عینی پیدا میکند و بهره قراردادی ثابت در سالم ترین انواع قراردادهای وامی ، صریحترین و نزدیک ترین نمود عینی آن در بازار است ، شاید به این دلیل که بهره طبیعی جز در قالب قراردادهای حقوقی نمود عینی ندارد ، موضوع تحلیل های بهره در بخش عظیمی از تاریخ ، بهره قراردادی بوده است .

ربا در فقه اسلامی

ربا از نظر لغوی به معنای افزایش ، زیادی ، اضافی یا رشد و نمود است .اما در فقه ، ربا به قراردادهای خاصی اطلاق می شود که وجه تمایز آنها با سایر قراردادها وجود نفع اضافی معین با شرایط مندرج در کتب فهقی است . ربا در فقه بر دو نوع است : ربای قرضی و ربای معاملی ؛ ربای قرضی آن است که کسی جنسی یا پولی را قرض بدهد و منفعتی بیش از آنچه قرض داده است ، مطالبه کند ، بنابراین ، به قرضی که در آن مازاد بر استرداد عین یا مثل یا قیمت کالای قرض داده شده ، نفعی اضافی اشتراط شود ، در شریعت اسلام ربا گفته می شود .

از آنجایی که عقد قرض ، بیشتر به صورت قرض پول شیوع دارد ، معمولاً از اطلاق کلمه بهره در متون اسلامی ، معنای نفع پولی ، که در قرض پول ، مقروض از مقترض دریافت می کند مستفاد می شود ، اما نکته حائز اهمیت این است که ربا به قرض پول اختصاص ندارد و متعلق آن ، مطلق قرض است .

فلسفه وجودی بهره در متون اسلامی

گفته شد در اقتصاد غرب ، تلاش در جهت شناخت اثباتی ماهیت وجودی بهره قراردادی ، به شناخت بهره طبیعی منتهی شد . آیا متفکرین مسلماً نیز در جهت شناخت ماهیت وجودی بهره قرار دادی تلاش کرده اند ؟ در این رابطه ، مباحث بهره در متون اسلامی را می توان به دو دسته تفکیک کرد:

1. مباحثی که صرفاً‌به علل حرمت ربا اختصاص دارند و اصلاًوارد فلسفه وجودی آن نمی شوند.
2. مباحثی که در مقام بیان علل حرمت ربا ، به علل وجودی آن نیز می پردازند مباحث دسته اول ، با استناد به روایاتی که متضمن نقل برخی از حکمت های حرمت ربا هستند ، نشان میدهند که ربا خواری به دلیل آثار سوء اخلاقی ، اجتماعی و اقتصادی در اسلام تحریم شده است و متعرض فلسفه وجودی بهره قررادادی نمی شود . در مباحث دسته دوم ، برای توجیه حرمت ربا ، از این قضیه استفاده می شود که ربا یک پدیده غیر طبیعی است این قضیه گرچه مقدمه استنتاج حرمت ربا است ، لکن با حثین را به مقوله اثباتی فلسفه وجودی بهره وارد می کند .

در اثبات قضیه  فوق ، به دو روش عمل شده است در روش اول ، ماهیت بحث اقتصادی و منحصر به مفهوم پول است ، در این مباحث ، بهره یک پدیده مرتبط با پول، نه سرمایه معرفی می شود و سپس ، با تبیین مفهوم پول ، بحث می شود . که از لحاظ اقتصادی و طبیعی ، پول نمی تواند مولد بهره باشد ، بنابراین ، یکی از وجوه تمایز مهم میان نظریات متفکرین مسلمان در مورد بهره با تئوری های بهره در غرب ، این است که متفکرین مسلمان در تبیین مفهوم بهره ، مفهوم پول را محور نظریات خود قرار می دهند .

پول سرمایه بالقوه است

عمده نظریات متفکرین مسلمان در مورد ماهیت پول و بهره قراردادی در قرض پول، مبتنی بر این عقیده است که در قرض ربوی از پول استفاد‌ه‌ی غیر طبیعی به عمل می آید . ریشه این عقیده به نظریه « سترون بودن پول » بر می گردد. این نظریه را ارسطو در کتاب «‌سیاست » بیان می کند.و در متون اسلامی نیز امام محمد غزالی در کتاب «احیاء العلوم » در باب شکر ، همین استدلال را به کار می برند و استفاده پول برای بدست آوردن پول را « استعمال شی»  در غیر ما خلق لاجله » معرفی می کنند، که کفران نعمت است .

در نظریه ارسطو، پول وسیله مبادله است و نمی تواند ارزش اضافی داشته باشد . از این حیث، بین استفاده از پول در قرض و استفاده از آن در تجارت ، فرقی وجود ندارد .در هر دو آنها از پولی  که تنها می تواند وسیله مبادله باشد ، برای ایجاد پول اضافی استفاده می شود ، اما در اسلام ، صاحب پول میتواند از پول به طور مستقیم یا از طریق مضاربه ، در تجارت استفاده کند ، یعنی پول کوچکتر می تواند پول بزرگتر ایجاد کند ، بنابراین ، باید بین استفاده از پول در قرض ربوی و استفاده از پول در تجارت فرق گذاشت .

آیا حرمت ربا در اسلام ، به معنای نفی بهره طبیعی است ؟

بحث هایی که در فلسفه وجودی بهره از دیدگاه متفکرین مسلمان بیان شد ، نشان می دهد که این مباحث شباهت زیادی به بحث های قرون وسطی دارد و در جهت نفی یا اثبات بهره طبیعی نیست . بلکه درجهت نفی وجودی بهره قراردادی به لحاظ حقوقی یا اقتصادی است ، همچنین معلوم شد که در اسلام ، سرمایه ( پولی یاغیر پولی) می تواند منشاء درآمد باشد .لکن ماهیت آن درآمد ، مجمل می باشد .

بنابراین ، شکی نیست که حرمت ربا ، حداکثر به معنای حرمت بهره قراردادی است .بهره طبیعی ، بما هو بهره طبیعی ، نمی تواند موضوع حرمت یا حلیت قرار گیرد . رد اینجا ممکن است گفته شود که اگر منظور از بهره طبیعی ، سود مضاربه یا اجاره یا امثال آن است نتیجه فوق امر نو ظهوری نیست و احتیاج به بحث مفصل ندارد. در جواب باید گفت که اجاره ، سود مضاربه ، سود نسئیه ، فروشی و غیره گرچه بهره قراردادی از پیش تعیین شده برای سرمایه پولی نیستند .اما در ادبیات اقتصادی ، حکم بهره قراردادی را دارند ، زیرا بکار گیرنده سرمایه ، مالک آن نیست.

 بهره طبیعی و سود

متفکرین مسلمان، برای توضیح درآمد حاصل از سرمایه ، واژه سود را مورد استفاده قرار می دهند ؛ اما هیچ توضیحی از مفهوم سود ، در نظریات خود ارائه نمی دهند .در نهایت ، آنچه از مباحث ایشان بدست می آید این است که سرمایه به دو قسم :

1. سرمایه فیزیکی با دوام و
2. سرمایه زایل شدنی ( شامل پول ) تفکیک می شود . سرمایه فیزیکی با دوام می تواند درآمد ثابتی داشته باشدکه اجاره نام دارد .سرمایل زایل شدنی ، درآمد ثابتی که از قبل معین شده باشد ، در بازار ندارد . درآمدی که از این نوع سرمایه ها به دست می آید ، سود نامیده می شود . از این تقسیم بندی ، با توجه به اینکه سود از نوع اجاره قرار گرفته است، می توان استنباط کرد که تلقی اقتصاد دانان مسلمان از سود ، بهره قراردادی است با این همه ، درآمدی را که تاجر یا کارخانه دار ازسرمایه به دست می آورد . نیز سود نامیده می شود . پس ، بین درآمی که صاحب سرمایه ، شخصاً از سرمایه به دست آورد ودرآمدی که از انتقال سرمایه به غیره به دست می آودر . فرقی گذاشته نمی شود و در هر دو مورد ، از واژه سود استفاده می شود .

نتیجه گیری

آنچه از مجموعه مباحث متفکرین مسلمان در زمینه بهره و مقایسه آن با تئوری های بهره متعارف استنباط می شود ، این است که به حسب ظاهر در دیدگاه های متفکرین مسلمان ، دو مفهوم بهره قراردادی و بهره طبیعی با یکدیگر خلط شده است . برداشت اقتصاد دانان مسلمان از بهره در ادبیات اقتصادی متعارف ،؛ بهره قراردادی است ، در حالیکه به نظر می رسد منظور از بهره در ادبیات اقتصادی ، غرب ، بهره طبیعی باشد تمام اشکال قراردادی بهره ، منجمله ربا، ریشه در مفهوم بهره طبیعی دارد ، لذا حرمت ربا ، حداکثر می تواند به معنای حرمت یکی از اشکال حقوقی باشد که بهره طبیعی در قالب آن به طور رسمی انعکاس پیدا می کند این نتیجه گیری نشان میدهد که از جهت ماهیت اقتصادی تفاوتی بین تامین مالی در اسلام و تامین مالی متعارف وجود ندارد . به این معنا که درآمد قراردادی حاصل از تمام انوع رسمی تامین مالی ، به یک حقیقت واحد برگشت می کند و آن این است که سرمایه در بازار از نقطه نظر اقتصادی ، علاوه بر ارزش مبادله‌آی ، دارای یک ارزش اضافی نیز است این ارزش اضافی پل ارتباطی حال با آینده در زندگی اقتصادی است و نقش مهمی را درکل نظام قیمتی ایفا می کند.

آمیزش مفهوم بهره برداری قراردادی با بهره طبیعی ، توجه بیش از حد متفکرین مسلمان به شکل پول قرض را سبب شده است و سیطره قرض پول در تحلیل های اقتصادی متفکرین مسلمان ، اولاً باعث شده است که مسئله ربا به یک پدیده پولی بدل شود ، در حالیکه ربا اختصاص به پول ندارد و متعلق آن قرض است ، ضمن اینکه ثبوت اصل ربا در قرض نیز متعلق علیه نیست و محل شک و نظر است . ثانیاً موجب شده است که متفکرین مسلمان به جای غور در مفهوم سازی و تئوری سازی در مورد بهره و سرمایه بیشتر به مفهوم سازی و تئوری سازی در مورد پول بپردازند و از تئوری بهره و سرمایه غافل شوند.

پول ، خواه خود سرمایه باشد یا وسیله‌ای برای انتقال سرمایه ، در هر حالت ، درآمد ثانوی که مالک پول از بکارگیرنده آن مطالبه می کند ، ریشه در درآمد اولی دارد که از سرمایه  به دست می آید منظور از این درآمد در ادبیات اقتصادی ، متعارف ارزشی است که برای هر واحد سرمایه در بازار به وجود می آید . غفلت از این ارزش بازاری ( نرخ بهره طبیعی )‌موجب عدم تئوری سازی در مورد بهره و سرمایه شده است .

با توجه به اهمیت سرمایه و بهره در اقتصاد مبتنی بر تولید سرمایه داری ، تفاوت اساسی که دو نظام اقتصادی متفاوت را از هم متمایز می کند، نگرشی است که در هر نظام نسبت به مفهوم سرمایه و ماهیت درآمد حاصل از آن وجود دارد . به نظر نمی رسد تئوری بهره و سرمایه که در یک نگارش بر پایه مولدیت و  عقل معاش ( درجه ناشکیبایی ) تبیین می شود و در نگرشی دیگر با رجحان نقدینگی تلفیق می گردد، در تباین با اصول مکتب اسلام باشد .

• مقدمه  1
• بهره در ادبیات اقتصادی غرب   1
• ربا در فقه اسلامی    4
• فلسفه وجودی بهره در متون اسلامی 5
• پول سرمایه بالقوه است 7
• پول کالاست  9
• پول سرمایه است . 12
• آیا حرمت ربا در اسلام ، به معنای نفی بهره طبیعی است ؟  13
• بهره طبیعی و سود   16
• اجاره و بهره طبیعی    21
• نتیجه گیری   23
• فهرست منابع   27

منابع

1. بهشتی ، سید محمد حسین ، ربا در اسلام ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی ، 1369 هـ .ش.
2. توتونچیان ، ایرج ، پول و بانکداری اسلامی و مقایسه با بانکداری اسلامی ، تهران : توانگران ، 1379هـ. ش .
3. دادگر ، یدالله ، پیش درآمدی بر توجیهات معاصر پیرامون ربا ، نامه مفید ، شماره 7، 1375 هـ. ش .
4. دادگر ، یدالله ، توجیهات معاصر پیرامون مسئله ربا ، نامه مفید ، شماره 9 ، 1376 هـ.ش .
5. داوودی ، پ ، ح . نظری ،و‌‌ ح .میرجلیلی ، پول در اقتصاد اسلامی،سمت،1374 هـ.ش.
6. مطهری ،‌مرتضی ، ربا ، بانک – بیمه ، تهران : انتشارات صدرا ، 1362 هـ.ش.