ویژگی ها و اهداف بنیادگرایی اسلامی

بنیادگرایی

کلمه بنیاد گرایی برگرفته از واژه لاتین Fundamen به معنای شالوده و اساس است.(1) این اصطلاح اولین بار در دهه نخست قرن بیستم در ایالات متحده ساخته شد. و به گروهی از پروتستانها اطلاق می شد که بین سالهای 1910 و 1912 مجموعه جزوه هایی با نام «فاندامنتال» منتشر کردند. (2)

این گروه از مسیحیان ، مصرانه وابستگی و علاقه وافر خود را به اصول سنتی و ارتدکسی انجیل اعلام داشته و استدلال نمودند که هدف واقعی مسیحیت نجات روح انسان هاست و نه تغییرات اجتماعی ، که آن هم از طریق تبیین و تفسیر لفظی انجیل  قابل تحقق است.آنها در این زمینه دکترین های زیادی را به عنوان پایه قرار می دادند ،‌مانند دکترین «آفرینش انسان» ،‌دکترین «قیامت » و دکترین «تولد نوزاد بدون پدر»، و آنها را از طریق منطوق لفظی انجیل بررسی می کردند. این گروه نجات و اصلاح فردی را به عنوان تنها راهی که موجب حفظ و تطهیر مذهب می گردد، برای جامعه تجویز می نمودند. بر این اساس آنان به تطهیر مذهب از تفسیرها ، تاویل ها و تبیین های سنتی آبای کلیسا پرداختند و شاید بتوان تعبیر «تصفیه کنندگان » را با آنان قابل انطباق یافت. از این زمان به بعد است که واژه بنیادگرایی در راستای تفکر احزاب و گروههای مختلف تعابیر متناسب با اراده‌فکری و سیاسی آن گروهها را پیدا نمود. برای مثال محافظه کاران واژه بنیادگرایی را معادل کینه غیر عاقلانه از بیگانگان و خارجی ها نظامی گری و تندروی بکار بردند و از دیدگاه لیبرالها به معنای افراط گرایی، فناتیک بودن و سنت گرایی جلوه نموده است. تعبیر رادیکالها از واژه بنیادگرایی مبتنی بر تصویر تعصب، لجاجت مذهبی و منفعلان سیاسی است که گرایش به افکار نیاکان خود دارند و علم ، تاریخ ،‌مدرنیزاسیون روشنگری و انقلاب صنعتی را رد می کنند.(3)

بنیادگرایی اسلامی

مسلمان معتقد بر این باور است که اسلام دینی است که خداوند برای هدایت بشر نازل کرده است که در قالب کتابی مقدس و توسط پیامبر نازل گردیده است. این کتاب علاوه بر اینکه آخرین کتاب آسمانی است و حقایق، ارزشها و اصول دین را در بر می گیرد وسیله ای را فراهم آورده است که با توسل به‌آن می توان نیازهای بشری را در اعصار مختلف برآورده ساخت. این کتاب نگرش  بی نظیر به آدمی می بخشد و رهنمودهایی بی همتا در آن نهفته است این سرچشمه الهی در همه اعصار می تواند وسیله ای برای نو اندیشی و نوزایی و اصلاح باشد. بر این اساس و با آگاهی از این حقیقت می باشد که گروهی از مسلمانان برای اصلاح وضع موجود جوامع خود سعی در تمسک به اصول این کتاب مقدس دارند که این روند به دنبال باز شدن پای کشورهای بیگانه و غیر مسلمان به سرزمینهای اسلامی شدت بیشتری پیدا کرد و به پدیده ای شایع معروف شد که امروزه از آن تحت عنوان بنیادگرایی اسلامی یاد می کنند.

علی رغم اینکه درک مفهوم و معنی بنیادگرایی اسلامی در ظاهر آسان است اما در عصر حاضر به ویژه از دهه 1970 به بعد به دنبال حوادثی که در جهان اسلام رخ داد مطالعات وسیعی پیرامون بنیادگرایی اسلامی صورت گرفت که به سبب اینکه بیشتر از طرف غرب و آن هم برای جلوگیری و سرکوب این پدیده صورت گرفت با مشکلاتی از قبیل تحلیل نادرست و استفاده ابزاری از مفاهیم روبرو شد که از آن جمله می توان به تساوی انگاشتن بنیادگرایی با تروریسم، خشونت طلبی، تحجر و ضد مدرن و… که ریشه در فقر، حقارت و حسادت نسبت به غرب دارد، اشاره کرد. فصل پیش رو در صدد است ضمن تفکیک میان مفاهیم مصطلح به عنوان جایگزینی برای بنیادگرایی، علل ظهور و بروز و همچنین خشونت طلبی آنها را بیان نماید.

شناخت سیاست خارجی

شناخت سیاست خارجی هر کشوری یک پروسه علمی است و محتاج سالها تفکر، مشاهده مستقیم و تصحیح قضاوت هاست، مبحث سیاست خارجی به عنوان یکی از شاخه های بنیادی معرفت روابط بین الملل تکامل پیچیده ای را از سنت گرایی به رفتارگرایی و نهایتاً به فرا رفتارگرایی و ساختارگرایی در طی چند دهه گذشته پیموده است.اگر زمانی بحث سیاست خارجی به عملکرد سفرا، سخنرانیهای وزرای خارجه و تاریخ انعقاد قراردادها میان واحدهای سیاسی محدود می شد، هم اکنون به یک تخصص چند بعدی در زمینه های اقتصادی، بین المللی، فرهنگی و سیاسی تبدیل شده است. به دنبال تجزیه مفهومی و موضوعی این تخصص، شناخت روابط علت و معلولی میان دهها متغیر مربوط به سیاست خارجی از توصیف رویدادها و روش ژورنالیستی بیرون آمده و به سوی نظریه پردازی و تلفیق منطقی متغیرها سوق پیدا کرده است.(1)

با اینکه در یک نگاه کلی مفهوم سیاست خارجی در یک کشور مربوط به تدوین، اجرا و ارزیابی تصمیم گیری هایی است که از دیدگاه خاص همان کشور جنبه برون مرزی دارد. (2) اما واقعیت این است که در مقام تعریف از سیاست خارجی نیز همچون دیگر مفاهیم علوم اجتماعی تعاریف متعدد و مختلفی ارائه شده است . در فرهنگ لغت روابط بین الملل در تعریف سیاست خارجی آمده است:

« یک راهبرد یا جریان برنامه ریزی شده از تصمیمات اتخاذ شده توسط تصمیم گیرندگان یک دولت در تعامل با دیگر دولتها یا دیگر بازیگران بین المللی، با هدف بدست آوردن اهداف مشخص که در چارچوب منافع ملی تعریف شده است».(3)

طرح موضوع 

بنیادگرایی اسلامی نهضتی برخاسته از درون جوامع اسلامی و پاسخ دینی به بحرانها و آشفتگی های اجتماعی و سیاسی جوامع مسلمان بود . این جریان با پی بردن به فساد و بی عدالتی در جوامع اسلامی همواره در صدد اصلاح این جوامع بوده است وبا ارائه پیشنهادی مبتنی بر تمسک و بازگشت مجدد به اصول و مبانی اسلام در صدد بود راه درمان نابسامانیها و عقب ماندگی را در درون مذهب پیدا کند .

بنیادگرایی اسلامی با ویژگی ها و اهداف فوق همواره در طول تاریخ اسلام استمرار داشته و با پسرفت و پیشرفت هایی که داشته است وارد قرون جدید (20 و 21 ) گردید .

بنیادگرایی در دوران جدید ، که می توان شروع رسمی آن را از سید جمال الدین اسد آبادی دانست علاوه بر تعقیب اهداف پیشین که مبنی بر اصلاح و مبارزه با فساد در جوامع اسلامی بود ، هدف و خواست تازه ای پیدا کرد : یعنی مبارزه با هجوم استعمار گران خارجی به سرزمین های اسلامی .این عامل از آن زمان تا کنون به صورت یکی از اهداف اصلی این جریان باقی مانده است . یا به عبارتی می توان گفت همین عامل نقش عمده ای در پیدایش و تداوم جریان بنیادگرایی اسلامی در دوران جدید داشته است .

لازم به ذکر است که مسئله تهاجم غرب به سرزمینهای اسلامی از همان ابتدا با واکنش این جوامع روبرو بوده است اما این واکنش ها بیشتر در شکل و قالب های غیر اسلامی صورت گرفته است . به ویژه از نیمه دوم قرن بیستم که چارچوبهای مارکسیستی ، ملی گرایی و ناصریسم بیشتر در منطقه خاورمیانه نفوذ داشتند و اسلام گرایی یا چارچوب مبارزاتی مبتنی بر عقاید اسلامی در حاشیه قرار داشت . اما به دنبال ناتوانی این مکاتب و ادامه گسترش نفوذ غرب در جوامع اسلامی گرایش روز افزونی به سمت جایگزینی دینی و طرحی اسلامی برای بسیج توده ها جهت مبارزه با هجوم گسترده غرب به وجود آمد و به دنبال آن اندیشه بنیادگرایی از اقبال فراوانی برخوردار شد که نتیجه آن گسترش دامنه بنیادگرایی اسلامی در بیشتر سرزمینهای اسلامی به ویژه آن دسته که گرفتار نابسامانیهای اجتماعی و سیاسی بیشتری بودند می باشد .

فراگیر شدن بنیادگرایی اسلامی از نیمه دوم قرن بیستم تا کنون به حدی بود که  عده ای از اندیشمندان را بر آن داشت تا گمان کنند بنیادگرایی اسلامی پدیده ای جدید و مربوط به قرن اخیر است و حتی عده ای نقطه شروع آن را از سال 1979 م و وقوع انقلاب اسلامی در ایران دانستند .

ضمن عقیده به اینکه تاریخ رسمی شروع بنیادگرایی اسلامی در قرون اخیر از سید جمال الدین بوده است اما بدون شک از آن زمان تا کنون تحولاتی رخ داده است که هر کدام نقطه عطفی در جریان بنیادگرایی اسلامی به شمار می روند و به تنهایی می توانند سرآغاز فصل جدیدی در تحولات اسلامی به حساب آیند . مثلا در سال 1928 م تشکیل جنبش « اخوان المسلمین » توسط حسن البناء در مصر بنیادگرایی اسلامی برخاسته از سید جمال الدین و شاگردانش را که تقریبا کم توان شده بود دوباره تقویت و چند گام جلوتر برد . اما اقدام حسن البناء نیز در مقایسه و رقابت با مکاتب فکری دیگر از جمله ناصریسم ، ناسیونالیسم و مارکسیسم و … که در منطقه خاورمیانه رایج بود در حاشیه قرار گرفت ولی با شکست اعراب از اسرائیل در سال 1967 م و وقوع انقلاب اسلامی در سال 1979 م نه تنها بنیادگرایی اسلامی جانی دوباره گرفت بلکه از آن زمان تا کنون هیچ رقیب فکری دیگر توان مقابله با آن را پیدا نکرد و همیشه در در مرکز تحولات سیاسی و اجتماعی منطقه قرار داشته است .

گذشته از سیر تحولات و تکوین بنیادگرایی اسلامی که به اختصار اشاره شد باید افزود که  علی رغم تداوم تاریخی ، بنیادگرایی در هر دوره ای شکل و قالب خاصی داشته است و به تناسب زمان و مکان اهداف و خواسته های آن متفاوت بوده است . علاوه بر این در هر دوره ای احیاگران به دنبال اهداف متفاوتی بوده اند ، عده ای خواهان تغییر جامعه و عده ای خواهان تغییر فرد و عده ای نیز خواهان تغییرات همه جانبه بوده اند . همچنین در راستای اجرای این اهداف عده ای موعظه و نصیحت و عده ای اسلحه را برگزیده اند .

این پیچیدگی و گستردگی اهداف و شیوه ها باعث اختلاف نظر های زیادی در مورد ماهیت و حتی تعریف و تشخیص بنیادگرایی اسلامی شده است . به گونه ای که برای نام گذاردن بر حرکت اسلام خواهی از اصطلاحاتی چون اسلامگرایی ، بنیادگرایی ، اسلام سیاسی و … استفاده کرده اند که اگر چه از لحاظ گسترش دامنه واژه های معادل مفید می باشد اما از آنجا که این اصطلاحات گاه تحت فشارهایی از جمله فرار از برچسب های ناروا به این جریان استخراج و به کار برده شده است لذا نه تنها تمایز های میان گروههای طرفدار این جریان را به خوبی نمایان نمی سازد بلکه بر ابهام و پیچیدگی درک پدیده بنیادگرایی اسلامی نیز افزوده است.

هر گاه برداشت اندیشمندان غربی از بنیاد گرایی اسلامی راکه اکثرا با مشاهده برخی جلوه های این جریان، -مثل اقدامات قهر آمیز و ضدیت با غرب-، بی درنگ آنها رامعادل و همسان با اصل و ماهیت بنیادگرایی اسلامی در نظر می گیرند اضافه کنیم متوجه می شویم که انحرافات و سوء برداشت ها اعم از اینکه آگاهانه یا عامدانه باشد یا از روی ناآگاهی و شناخت کم، فهم پدیده بنیادگرایی اسلامی را بسیار مشکل زا کرده است . و از آنجا که قضاوت های بعدی هم بر پایه این اطلاعات صورت می گیرد لذا مایه تحلیل ها و تفسیر هایی قرار می گیرد که در آن هیچ مرزی میان تروریسم ، افراط گرایی ، خشونت طلبی و اسلام گرایی وجود ندارد.

بدین خاطر است که حتی نظریه پردازی پیرامون علل ظهور و همچنین علت خشونت طلبی و به ویژه آمریکا ستیزی این گروهها نیز خلاف واقعیت است مثلا در مورد علت خشونت طلبی گروههای بنیادگرای اسلامی که مرکز ثقل تحقیق نیز می باشد ، عده ای آن را ناشی از ماهیت و ذات تفکر بنیادگرایانه ، یعنی مبانی اسلام می دانند ، عده ای دیگر نیز آن را ناشی از جاذبه های فرهنگ غربی و ناتوانی فرهنگ اسلامی و گروهی دیگر فقر و سرخوردگی را عامل اصلی ظهور و خشونت طلبی این گروهها می دانند . در حالی که واقعیت این است که مجموعه عوامل پیچیده ای دست در دست هم داده اند تا از شیوه های اقدام مختلف ( قهر آمیز ، فکری ـ فرهنگی و سیاسی ) شیوه قهر آمیز از اقبال زیادی برخوردار شود که مجموعه این عوامل را می توان در دو دسته عوامل محیطی _ سیاسی و عوامل عقیدتی و ایدئولوژیک جای داد .

عوامل محیطی و سیاسی را نیز می توان در سه سطح بررسی کرد :

عوامل داخلی ، عوامل منطقه ای و عوامل فرا منطقه ای که در میان آنها تمرکز تحقیق بر عوامل فرا منطقه ای و نقش آنها در شیوه رفتار ( مسالمت آمیز یا خشونت آمیز ) گروههای اسلام گرا می باشد که چه به طور مستقیم و بلافاصله و چه به طور غیر مستقیم و از طریق تاثیر گذاری بر عوامل داخلی تاثیر گذار بر شیوه رفتار این گروهها ایفای نقش کرده اند . اما از آنجا که عوامل فرا منطقه ای هم می تواند بسیار متنوع باشد ، بررسی همه آنها امکان پذیر نیست . لذا به ملموس ترین و مشهود ترین عامل یعنی رفتار سیاسی برونمرزی ایالات متحده و نقش آن در خشونت گرایی و اقدامات قهرآمیز گروههای اسلام گرا می پردازیم .

از آنجا که تمرکز اصلی تحقیق بر نقش عوامل فرا منطقه ای بر جریان بنیادگرایی اسلامی است لذا لازم است به طور مختصر به ارتباط و موضع گيری غرب نسبت به بنیادگرایی اسلامی ، هم در جایگاه یک عامل اصلی برای ظهور مجدد بنیادگرایی و هم یک عامل مهم در افراط گرایی و خشونت طلبی این گروهها اشاره شود .

همانگونه که آمد نفوذ و هجوم غرب به سرزمین های اسلامی یک عامل قوی و پایدار در بروز مجدد بنیادگرایی اسلامی معاصر بوده است و بر این اساس در هر دوره‌ای یک کشور غربی به عنوان نماد استعمار و سلطه غرب مورد خشم و غضب گروههای بنیادگرای اسلامی بوده ، گاه این کشور انگلیس گاه فرانسه و هم اکنون نیز آمریکا می باشد . اما نکته جالب توجه این است که اگر چه این بنیادگرایی اسلامی بود که به عنوان پاسخی به هجوم سهمگین غرب تا اواخر دهه 1960 م جسته و گریخته واکنش می داد اما از دهه 1970م به بعد غرب نیز به این پدیده واکنش نشان می داد که در فرم های مختلف از جمله تلاش برای شناخت ماهیت وچگونگی این جریان جهت مقابلهء آسان تر با آن ، همکاری با گروهی و دشمنی با گروه دیگر یا به عبارت دیگر سرکوب یکی و تشویق دیگری ( مثل عمل  دوگانه آمریکا در برابر بنیادگرایان شیعه و سنی ، که بنیادگرایی در ایران را سرکوب ، ردر عوض بنیادگرایی در عربستان و افغانستان را مورد حمایت قرار داد) صورت گرفته است .

البته از همان زمان وقوع انقلاب اسلامی در ایران غرب به ویژه آمریکاعمق خطر بنیادگرایی اسلامی را درک کرده بود وکما بیش در صدد جوسازی علیه آن بود اما پس از فروپاشی شوروی واز میان رفتن ایدئولوژی کمونیسم بود که تلاش خود را برای محصور ، کنترل ویا ریشه کن کردن آن متمرکز نمود .بویژه اینکه از دهه 1990م به بعد هم بنیادگرایان سنی به ویژه در عربستان که زمانی ابزاری برای تحقق اهداف آمریکا بودند به دشمنان آن تبدیل شدند .

بدین گونه دوعامل در تمرکز مبارزه آمریکا علیه بنیاد گرایی اسلامی در دهه 90 نقش داشت یکی فروپاشی شوروی ونیاز به خلق یک دشمن جدید ایدئولوژیک به جای کمونسم بود تا آمریکا با استدلال باقی ماندن تهدید علیه غرب بتواند بر اساس آن اتحادها و ائتلاف هایی را حول اهداف خود ایجاد کند ، دیگری دشمنی بنیادگرایان سنی  با آمریکا به ویژه در عربستان بود .لذا در این ایام بنیادگرایی اسلامی به عنوان تهدید کنندهء جهان غرب جایگزین خطر سرخ گردید وازآن پس تحت عنوان خطر سبز باید با آن مقابله می شد.اما این مقابله در لفافه ای از دفاع از حقوق بشر ،مبارزه با تروریسم و ایجاد ثبات در جهان و خاورمیانه و… صورت می گرفت .

نکته لازم به اشاره دیگر این است که مقطع زمانی 1979 تا 2002 در جریان بنیادگرایی اسلامی بنا به دلایل زیر بسیار متفاوت و متمایز از سایر مقاطع در تاریخ بنیادگرایی اسلامی می باشد .

1. تعداد تحولات بنیادگرایانه ، منظور تحولاتی که یا ریشه آنها اندیشه بنیادگرایی بوده است یا بر این تفکر تاثیر گذاشته اند.
2. ویژگی های منحصر به فردی که جریان بنیادگرایی اسلامی در این مقطع پیدا کرده است .در اثبات مورد اول ذکر موارد ذیل گواه خوبی می باشد .

وقوع انقلاب اسلامی در ایران ، تشکیل سازمانهای جهادی و مسلحانه در لبنان و فلسطین و پیگیری مبارزات سابق ضد اسرائیلی و آمریکایی در چارچوب جدید اسلامی ،ترور انور سادات ریس جمهور مصر ، تسخیر مسجد بزرگ کعبه توسط گروهی از سلفی های عربستان سعودی ، تشکیل گروهای جهادی در افغانستان پس از حمله شوروی به آن ،ایجاد انشعابات گوناگون در اخوان المسلمین بزرگترین جنبش اسلامی در قرن اخیر و گرایش به اقدامات قهرآمیز توسط این شاخه های جدید از جمله الجهاد ، جماعه المسلمین ، … در مصر و سوریه ، تشکیل سازمان القاعده پس از وقوع جنگ دوم خلیج فارس و حضور نیروهای آمریکایی در سرزمین های اسلامی و در نهایت وقوع حوادث 11 سپتامبر که به گروههای اسلام گرا نسبت داده شده است و همچنین عملیاتهای شهادت طلبانه علیه نیروهای خارجی در عراق که بعضا از طرف گروههای اسلام گرا صورت گرفته است .

سوال اصلی

بدون شک هر پژوهشی یک هدف بنیادی بر مبنای طرح یک سوال اساسی را دنبال
می­کند . همانطور که در علت انتخاب موضوع تحقیق حاضر عنوان شد حوادث 11 سپتامبر و سوالات فراوانی که در مورد علت وقوع آن مطرح شد انگیزه ای برای انجام تحقیق حاضر می باشد لذا با توجه به مطالعات انجام شده ، محقق به دنبال این سوال است که :آیا سیاست خارجی ایالات متحده آمریکا بر جریان بنیادگرایی اسلامی و شیوه اقدام جنبشهای بنیادگرا در خاورمیانه تاثیر داشته است؟

سوالات فرعی

برای تجزیه و تحلیل و فهم دقیق سوال اصلی و رسیدن به پاسخی مناسب برای آن ، سوالاتی فرعی مطرح می شود که طی فصول مختلف تحقیق مورد بررسی قرار گرفته و به آنها پاسخ داده خواهد شد براین اساس سوالات فرعی تحقیق حاضر نیز به شرح زیر است :

1. چه عواملی در فرایند تصمیم گیری در سیاست خارجی ایالات متحده آمریکا نقش دارند؟
2. ویژگی ها و اهداف بنیادگرایی اسلامی کدامند؟ و آیا پدیده بنیادگرایی اسلامی در خاورمیانه از سال 1979 تا 2002 سیر صعودی داشته است یا نزولی ، سیاست خارجی ایالات متحده آمریکا در این روند چه نقشی داشته است ؟
3. آیا حمایت آمریکا از رژیم های غیر دموکراتیک و تعقیب کننده گروههای اسلام گرا بر تشدید جریان بنیادگرایی اسلامی و موضع گیری آنها نسبت به آمریکا تاثیر داشته است؟
4. آیا حمایت آمریکا از اسرائیل در تشدید بنیادگرایی اسلامی و اقدامات ضد آمریکایی آنها تاثیر داشته است ؟
5. آیا حضور نظامی آمریکا در منطقه بر جریان بنیادگرایی اسلامی و آمریکا ستیزی آنها تاثیر داشته است ؟

فرضیه تحقیق

از آنجا که پاسخ به سوال اصلی هر تحقیق باید با تکیه بر مطالعات و بررسی های علمی مبتنی بر شواهد و اسناد  معتبر باشد تا ضمن ارتباط منطقی میان سوال و پاسخ قابل دفاع نیز باشد لذا بر اساس بررسی ها و مطالعات انجام شده پیرامون سوال اصلی پژوهش حاضر فرضیه مطرح شده نیز بدین گونه است :

سیاست خارجی ایالات متحده آمریکا مبنی بر حمایت از اسرائیل و رژیم های غیر دموکراتیک  و حضور نظامی مستقیم در منطقه باعث تشدید بنیادگرایی اسلامی و توسل جنبش‌های بنیادگرای اسلامی به اقدامات خشونت طلبانه علیه آمریکا شده است.

تعریف مفاهیم 

سیاست خارجی

یک راهبرد یا جریان برنامه ریزی شده از تصمیمات اتخاذ شده توسط تصمیم گیرندگان یک دولت در تعامل با دیگر دولتها یا دیگر بازیگران بین المللی، با هدف بدست آوردن اهداف مشخص که در چارچوب منافع ملی تعریف شده است.

بنیادگرایی اسلامی

نهضتی که به ارزشهای اولیه اسلامی معتقد است و پیروزی و بهروزی کشورهای اسلامی را در بازگشت به آن ارزشها می داند . این واژه معمولا از سوی رسانه های گروهی غرب برای اشاره به جنبشهای اسلامی ، احیاگری اسلامی ، اصول گرایی اسلامی  و بیداری اسلامی به کار رفته است . همچنین احیاگری اسلامی به معنی بازگشت به اصول بی آلایش اسلامی، بازگشت به قرآن و سنت نبوی در سطوح مختلف فردی و اجتماعی می باشد . به سخن دیگر بنیادگرایی اسلامی عکس العمل احساسی، معنوی،‌ روحی و سیاسی مسلمانان به یک بحران اجتماعی،‌ اعتقادی و سیاسی گریبانگیر کشور های اسلامی به ویژه در خاورمیانه است . این عکس العمل علاوه بر ترس از «غربی شدن» فرهنگ اسلامی،‌ به واکنش در برابر مداخله مستقیم غرب در مناطق اسلامی در دهه های گذشته نیز معطوف است .

جنبش اسلامی

منظور حرکت و کوششهایی می باشد که در راستای اعتراض به وضعیت انحطاط و فساد آلود جوامع مسلمان و مبارزه با نفوذ غرب در این جوامع صورت می گیرد . این کوششها ضمن برخورداری از پشتوانه ایدئولوژیکی از حمایت مردمی وسیعی نیز برخوردار هستند .

به عبارتی جنبشهای اسلامی را باید حرکت هایی سیاسی و اجتماعی دانست که در طول تاریخ اسلام در اعتراض به بحرانهای سیاسی و اجتماعی جوامع مسلمان شکل گرفته اند و با تجویز و توصیه بازگشت به اصول و مبانی اسلامی درصدد اصلاح وضع موجود می باشند .

خاورمیانه

اگر چه خاورمیانه اصطلاحی است مبهم که از بدو پیدایش آن تا کنون به محدوده جغرافیایی مشخصی اطلاق نشده است که مورد تاکید همگان باشد اما هدف از کاربرد این اصطلاح اشاره به منطقه ای اسلامی است که مرکب از کشورهای ایران، ترکیه،‌ عراق، اردن هاشمی، سوریه،‌ لبنان، فلسطین، مصر، امارات متحده عربی،‌ بحرین، عربستان سعودی، قطر،کویت، عمان و یمن می باشد. که از میان این کشورها نیز به طور موردی به بررسی جریان بنیادگرایی اسلامی در مصر و عربستان سعودی پرداخته شده است.

شیوه اقدام

منظور روشی است که گروههای بنیادگرا برای رسیدن به اهداف و خواسته های خود در پیش می‌گیرند یا واکنشی که در برابر موانع و مشکلات پیش رو از خود نشان می دهند . در این مورد می توان گفت گروهها بنیادگرای اسلامی از ابتدای پیدایش تا کنون از سه روش برای رسیدن به خواسته های خود استفاده کرده اند:  روش فکری ـ فرهنگی،سیاسی و قهرآمیز. اهمیت شیوه اقدام این گروهها به حدی است که امروزه بر همین اساس به شناخت و تمایز این گروهها در دو دسته مسلحانه و مبارز و اصلاح طلب و میانه رو پرداخته می‌شود.

تشدید

بکار بردن این اصطلاح علاوه بر نشان دادن استمرار جریان بنیادگرایی اسلامی بیانگر رشد سریع و همراه با اقدامات قهرآمیز و خشونت طلبانه این جریان می باشد . به عبارت دیگر این اصطلاح برای نشان دادن غلبه شیوه قهرآمیز بر شیوه های فکری ـ فرهنگی و سیاسی نزد گروههای بنیادگرا در مقطع مورد نظر ( 1979 تا 2002 )می باشد .

مفروضات

1. میان نوع نظام سیاسی در خاورمیانه و شیوه اقدام گروههای بنیادگرای اسلامی رابطه مستقیمی وجود دارد . به عبارتی هرچه فضای سیاسی جامعه بازتر باشد رفتار این گروهها مسالمت آمیز تر خواهد بود و بالعکس.
2. سیاست خارجی محافظه کارانه و طرفدار حفظ وضع موجود ایالات متحده آمریکا نقش مهمی در تداوم و بقاء رژیم های غیر دموکراتیک در خاورمیانه داشته است .
3. همان گونه که بحران فلسطین نقش مهمی در افراطی شدن گروههای بنیادگرا داشته است، حل آن نیز باعث تعدیل رفتار این گروهها می شود .
4. خروج نیروهای آمریکایی از منطقه باعث کاهش اقدامات قهرآمیز علیه این کشور و متحدان منطقه ای اش می شود .
5. دشمنی و آمریکا ستیزی گروههای اسلام گرا بیشتر از آنکه ریشه در عقاید دینی آنان داشته باشد ناشی از برخی سیاست های خارجی آمریکا می باشد.

اهمیت و علل انتخاب موضوع

با وقوع حوادث 11 سپتامبر بار دیگر دنیای اسلام مورد اتهام قرار گرفت وباور به برخورد تمدنها در اذهان غربیان جان دوباره ای گرفت ایالات متحده نیز که یک فرصت طلایی پیدا کرده بود با کمک رسانه های پربیننده و پر شنونده خود سعی در تحریک بیشتر افکار عمومی جهانیان علیه اسلام و مسلمانان نمود بر این اساس در همان ساعات اولیه حوادث از جنگ صلیبی سخن به میان آمد و مسلمانان در برخی از کشورهای غربی تحت فشارهای مختلف روحی و روانی قرار گرفتند . اما با فروکش کردن احساسات اولیه و برقراری آرامش نسبی پس از حوادث 11 سپتامبر ، جهان غرب به ویژه ایالات متحده آمریکا در تلاش برای زدودن آثار منفی ناشی از سوء تفاهمی که نسبت به دین اسلام و مسلمانان شده بود کوشید این اقدام را منحصر به گروهها و جنبشهای اسلام گرا و به تعبیر خودشان افراط گرا و تروریست بداند.

بررسی متون و آثار

در مورد پدیده بنیادگرایی اسلامی کتب و مقالات فراوانی نوشته شده است از جمله کتاب بسیار مفید و ارزشمند جناب آقای هرایر دکمجیان تحت عنوان اسلام در انقلاب ، (جنبشهای اسلامی در جهان عرب)،‌ اسلام گرایی در مصر نوشته یعقوب توکلی،‌ مصر از زاویه دیگر نوشته جمیله کدیور، شکست تجربه اسلام سیاسی نوشته الویه روا، پیامبر و فرعون نوشته ژیل کوپل و . . . با این وجود به جز قسمتی از کتاب هرایر دکمجیان در هیچ جا به رابطه میان سیاست خارجی آمریکا و بنیادگرایی اسلامی به طور جامع و منسجم پرداخته نشده است و اکثر مقالات و کتب نیز به طور پراکنده به آن اشاره کرده اند. بویژه در مورد جنبه های مورد نظر سیاست خارجی آمریکا یعنی حمایت از اسرائیل و رژیم های غیر دموکراتیک و حضور نظامی در منطقه و تاثیر آنها بر موضع گیری گروههای بنیادگرا،کتاب یا مقاله ای نوشته نشده است لذا از این لحاظ موضوع تحقیق می‌تواند تازگی داشته باشد .

اهداف پژوهش

• از جنبه علمی: پژوهش حاضر از آن جهت که با نگاه جدیدی خشونت گرایی در گروههای بنیادگرایی اسلامی و آمریکا ستیزی آن را بررسی کرده است و بر خلاف تصورات رایج در مورد اقدامات قهرآمیز برخی از این گروهها که منشا آن در تفکر بنیادگرایانه دانسته می شود، در علت یابی خشونت طلبی در این گروهها بیشتر بر عوامل بیرونی و خارج از مبانی فکری آنها تمرکز داشته است،می تواند تازگی خاصی داشته باشد.
• از جنبه کاربردی: شناخت بیشتر و عمیق تر این جریان بویژه درک علل  اتخاذ شیوه های قهرآمیز توسط این گروهها ، ضمن اینکه از برداشتهای منفی و کلیشه ای درباره آنها خواهد کاست، فضایی را ایجاد می کند که در آن سیاست گذاری در مورد این گروهها با همدردی بیشتری صورت پذیرد، خود این امر نیز تاثیر بسزایی بر مسالمت آمیز شدن این گروهها خواهد داشت.

نقطه نقل پژوهش

از نظر موضوعی: تمرکز و تکیه اصلی پژوهش بر رابطه میان عوامل محیطی و سیاسی و خشونت گرایی گروههای بنیادگرای اسلامی می‌باشد که از میان این عوامل که خود در سه سطح داخلی ، منطقه ای و فرا منطقه ای قابل بررسی هستند به عوامل فرا منطقه ای، و از آن میان به سیاست خارجی آمریکا پرداخته شده است،که به طور مستقیم و غیر مستقیم یعنی تاثیر بر عوامل منطقه ای و داخلی باعث تشدید جریان بنیادگرایی اسلامی شده است .

• از نظر زمانی :  بیشتر مقطع زمانی 1979 تا 2002 مورد نظر بوده است اگر چه به سبب قدمت و پیشینه تاریخی جریان بنیادگرایی اسلامی و همچنین حضور بیش از چند دهه ایالات متحده در منطقه گاه اشاره هایی تاریخی نیز لازم می باشد .
• از نظر مکانی : به علت مطالعه موردی دو کشور مصر و عربستان سعودی به ناچار تمرکز بحث بر جریان بنیادگرایی اسلامی در این دو کشور می باشد .

روش تحقیق

روش انجام تحقیق حاضر با تکیه بر شواهد و مدارک موجود روشی کتابخانه ای بوده که در سه سطح تاریخی،‌ توصیفی و تحلیلی بیان می گردد . به عبارتی همزمان از این سه روش استفاده شده است . یعنی از آن جهت که به بررسی ریشه های بنیادگرایی اسلامی و شیوه های برخورد آن می پردازد تاریخی و از آن جهت که واقعیات و جلوه های مختلف این پدیده را شرح می‌دهد و همچنین از آنجا که به بررسی سیاست خارجی آمریکا در منطقه می پردازد توصیفی، اما به سبب آنکه سعی دارد از واقعیات عینی و داده های موجود به رابطه ای علت و معلولی میان سیاست خارجی آمریکا و نوع رفتار گروههای بنیادگرا دست یابد جنبه تحلیلی دارد .

سازماندهی پژوهش

تحقیق مورد نظر از یک بخش مقدماتی و چهار بخش اصلی و یک نتیجه گیری تشکیل شده است . در بخش مقدماتی به کلیاتی در مورد تحقیق از جمله سوال اصلی ، سوالات فرعی،فرضیه مفروضات و … پرداخته شده است . در بخش اول به مباحث مربوط به سیاست خارجی و سیاست خارجی آمریکا پرداخته شده است . این بخش خود شامل دو فصل است که در یک فصل مباحث مربوط به سیاست خارجی مطرح شده است، فصل دوم نیز اهداف و منافع سیاست خارجی آمریکا در خاورمیانه توضیح داده  شده اند .

در بخش دوم هم بنیادگرایی به طور اعم و بنیادگرایی اسلامی به طور اخص مورد بررسی قرار گرفته است . این بخش نیز شامل سه فصل است که هر فصل خود شامل چند گفتار است در فصل اول به تعریف و تبیین ، تاریخچه و اهداف بنیادگرایی و بنیادگرایی اسلامی پرداخته شده است . در فصل دوم نیز به مجموعه نظریات مطرح شده در مورد علل ظهور و ضد غربی بودن جنبشهای بنیادگرا اشاره شده است . در فصل سوم هم به ماهیت و علل و انگیزه های خشونت طلبی در جنبش های بنیادگرا پرداخته شده است .

در بخش سوم سیر تحولات بنیادگرایی اسلامی در خاورمیانه از سال1979 تا 2002 مورد بررسی قرار گرفته است که در این بخش نیز دوفصل پیش رو داریم، در فصل اول فراز و نشیب های بنیادگرایی اسلامی بررسی شده در فصل دوم به بنیادگرایی اسلامی در مصر و عربستان صعودی پرداخته شده است .

در بخش چهارم به سیاست خارجی آمریکا در خاورمیانه و تاثیر آن بر بنیادگرایی اسلامی در مصر و عربستان سعودی اشاره شده است که این بخش نیز شامل سه فصل می باشد در فصل اول به حمایت آمریکا از رژیم های غیر دموکراتیک و تاثیر آن بر رفتار گروههای بنیادگرا پرداخته شده،در فصل دوم نیز به حمایت آمریکا از اسرائیل و تاثیر آن بر موضع گیری گروههای بنیادگرا و آمریکا ستیزی آنها اشاره شده،‌ در فصل سوم هم حضور نظامی آمریکا در منطقه و تاثیر آن بر جریان بنیادگرایی مورد بحث قرار گرفته ، در آخر هم به نتیجه گیری و فهرست منابع اشاره شده است .

نتیجه گیری

همانگونه که مطرح شد بنیادگرایی اسلامی پدیده‌ای کهن در تاریخ جوامع اسلامی می باشد که همواره در پاسخ به نابسامانیها و بحرانهای سیاسی و اجتماعی جوامع اسلامی رخ داده است .علی رغم این سابقه تاریخی شروع رسمی بنیاد گرایی اسلامی را باید از سید جمال الدین اسد آبادی دانست که در تلاش برای اصلاح جوامع اسلامی و مبارزه با نفوذ غرب، بازگشت به اسلام اصیل را پیشنهاد می کرد .

حرکتی را که سید جمال الدین شروع کرده بود و توسط شاگردانش از جمله محمد عبده و رشید رضا تداوم یافت با تشکیل اخوان المسلمین در سال 1928 م توسط حسن البنا در مصر چند قدم پیش تر برده شد . این حرکت در دهه های بعد نیز با افت و خیزهایی ادامه داشت تا اینکه پس از شکست اعراب از اسرائیل در جنگ 1967 مورد بازبینی مجدد قرار گرفت و در نهایت با وقوع انقلاب اسلامی در ایران بنیادگرایی اسلامی شروع شده از سید جمال الدین بر مسند قدرت نشست . از این زمان به بعد بود که در گوشه و کنار منطقه و در کشورهای اسلامی مختلف احزاب و گروههای بنیادگرای جدیدی سر برآوردند به گونه ای که صحنه سیاسی و اجتماعی خاورمیانه ازآن زمان تاکنون بیشتر شاهد تحولات بنیادگرایانه بوده است و بنیادگرایی اسلامی ضمن کنار زدن رقبای ایدئولوژیک خود در منطقه همچنان بی رقیب مانده است .

در هر حال تحقیق نشان داد که بنیادگرایی اسلامی در خاورمیانه از دهه های آخر قرن بیستم میلادی یک ظهور مجدد داشته است که پس از وقفه ای کوتاه مدت بعد از عقب نشینی نهضت اخوان المسلمین در برابر افکاری چون ناصریسم، ناسیونالیسم و … دوباره از حاشیه به متن آمده بود .اما بنیادگرایی اخیر ( 1970تا 2002 ) علی رغم تشابه هایی که با دیگر گرایش های فکری بنیادگرایانه در تاریخ اسلام داشت از یک سری ویژگی های منحصر به فردی برخوردار است، به عبارتی با بررسی تحولات بنیادگرایی اسلامی در خاورمیانه و با نگاه به سوابق تاریخی آن متوجه شدیم که بنیادگرایی اسلامی از سال 1979 تا 2002 تحولاتی متفاوت از گذشته خود داشته است که این تمایز هم از جهت گستردگی و فراگیری این پدیده و هم از جهت خط و مشی و شیوه برخورد آن قابل مشاهده است .

مجموعه تحولاتی که باعث تمایز این مقطع درتاریخ جریان بنیادگرایی اسلامی شده است و به گونه ای بیانگر تشدید آن نیز می باشد عبارتند از: الف) تعدد تحولات بنیادگرایانه ب) چرخش از اسلام میانه رو به اسلام مبارز ج) اتخاذ مواضع تهاجمی به جای تدافعی، د) واکنش و ابراز نگرانی شدید غرب، این مسئله که در قالب نشستها، سخنرانی ها یا در قالب کتب و مقالات و مصاحبه ها مطرح شده است گویای یک تحول اساسی در جریان بنیادگرایی اسلامی در مقطع مورد نظر می باشد که آن را به صورت یک چالش عمده و اساسی در برابر اهداف و منافع غرب در آورده است . به گونه ای که بنیادگرایی اسلامی در راس تهدیدات امنیتی غرب پس از فروپاشی شوروی قرار گرفت .

مجموعه تحولات فوق نشان می دهد که بنیادگرایی اسلامی در دهه های مورد نظر به سمت و سوی افراط گرایی و خشونت طلبی پیش رفته است . در حالی که همانطور که در بخش دوم آمد  خشونت طلبی نه تنها جزء لاینفک بنیادگرایی اسلامی نیست بلکه حتی ریشه در تفکر بنیادگرایانه هم ندارد و نهضتها و گروههای بنیادگرای اسلامی هم از اول به دنبال اصلاح طلبی و برخوردهای مسالمت آمیز جهت پیشرفت جوامع بودند و سابقه تاریخی آنها بیشتر بیانگر اتخاذ روشهای فکری – فرهنگی و سیاسی است تا مبارزه جویانه، این امر به ویژه در مورد بزرگترین نهضت بنیادگرای معاصر که اخوان المسلمین مصر می باشد مصداق دارد .

ضمن اعتقاد به این ویژگی ( استفاده از روشهای فکری ـ فرهنگی و سیاسی در صورتی که عواملی محیطی و سیاسی اجازه دهند ) برای بنیادگرایی اسلامی و ضمن پذیرش اصلاح گرایانه و مترقی بودن بیشتر حرکت هایی که برچسب بنیادگرایی می خورد باید پذیرفت که همین جریانهای مترقی و اصلاح طلب نیز گاه دچار انحرافات شده اند، انحراف از آن جهت که علی رغم اهداف و خواست متعالی خود یعنی پیاده کردن اصول و ارزشهای اسلامی، گاه از ابزاری کوچک یعنی خشونت و اقدامات قهرآمیز استفاده کرده اند . که این امر با وقوع حوادث 11 سپتامبر و نسبت دادن آن به گروههای بنیادگرای اسلامی به اوج رسید .

به دنبال این اتهام و دیگر اتهاماتی از قبیل خشونت طلب، تروریست و … به گروههای بنیادگرای اسلامی تحقیق مذکور با اعتقاد به اینکه خشونت طلبی ریشه در تفکر بنیادگرایی اسلامی ندارد، به دنبال شناخت مجموعه علل و عوامل این خشونت طلبی به ویژه جهت گیری ضدآمریکایی آن، در صدد بود سر منشا این مسئله را بیرون از مبانی فکری بنیادگرایی جستجو کند لذا برخی از جنبه های سیاست خارجی آمریکا را در این امر موثر دانست که برای نشان دادن چگونگی این ارتباط میان سیاست خارجی آمریکا و تشدید یا افراط گرا شدن این گروهها به بررسی سه مورد از سیاستهای خارجی آمریکا یعنی حمایت ازاسرائیل، حمایت از رژیم های غیر دموکراتیک و حضور نظامی در منطقه که هر کدام به نحوی عوامل موثر در خشونت طلبی طبق چارچوب نظری موردقبول تحقیق را تسهیل کرده اند پرداخته شد .

در زمینه اثبات تاثیر حمایت ایالات متحده از رژیم های غیر دموکراتیک و سرکوبگر بر خشونت طلبی گروههای اسلام گرا و آمریکا ستیزی آنها، جهت پرهیز از کلی گوئی، ابتدا به رابطه میان نوع نظام سیاسی در خاورمیانه و شیوه رفتار گروههای بنیادگرا ( مسالمت آمیز یا خشونت آمیز) اشاره شد . سپس به رابطه میان سیاست خارجی امریکا و نوع نظامهای سیاسی حاکم در منطقه پرداخته شد، آنگاه از ترکیب و تلفیق آن دوبه نوع واکنش گروههای بنیادگرا پی بردیم .

یعنی همانگونه که مشاهده شد میان نوع نظام سیاسی و شیوه رفتار این گروهها ارتباط تنگاتنگی وجود دارد، بدین معنا که هرجا و هر گاه نظام سیاسی بازعمل کرده و مشارکت این گروهها را به دید احترام نگریسته رفتار و عملکرد این گروهها همراه با مسالمت بوده است و برعکس هرگاه فضای سیاسی جامعه عرصه را بر آنها تنگ و موانع مشارکت آنها در قدرت و سیاست شده به خشونت روی آورده اند . ( البته استثنائاتی هم وجود دارد که علی رغم ایجاد محدودیت برای گروههای اسلام گرا آنها به خشونت متوسل نشده اند ازجمله در ترکیه اما اکثر موارد اینگونه نبوده است ) که بررسی این وضعیت در مصر و عربستان سعودی به خوبی گویای این امر بود .

انسداد فضای سیاسی نه تنها با ممانعت از ورود گروههای بنیادگرا به عرصه قدرت و سیاست آنها را به سمت اقدامات قهرآمیز سوق داده است بلکه از طریق دیگر نیز راه افراط گری را برای آنها باز نموده است، بدین نحو که دوری این گروهها از قدرت و سیاست سبب شده به خاطر عدم مواجهه مستقیم با محدودیتهایی که در راستای اجرای اهداف و خواسته هایشان وجود دارد همچنان بلندپروازانه و آرمانگرا و غیر منعطف به اهداف خود نگاه کنند . آنگاه به سبب دسترسی نداشتن به اهرم های قدرت جهت اجرای ایده آل های خود دچار نوعی یاس و سرخوردگی می شوند که همین امر به راحتی آنها را به سمت وسوی اقدامات قهرآمیز می کشاند . بالعکس هرچه بیشتر در بطن امور قرارگیرند با برخورد عملی با موانع و محدودیتها متعادل‌ترخواهندشد و به دنبال شیوه بهتر و کارآمدتری جهت اجرای اهداف خود که همان ایجاد جایگاه و پایگاه قوی مردمی آن هم از طریق فعالیت های سازنده و مفید اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی وسیاسی است، می گردند .

اما اینکه چگونه معضل نظامهای سیاسی سرکوبگر باعث آمریکا ستیزی این گروهها شده است، یا به عبارت دیگر خشونت طلبی را از داخل و علیه عوامل داخلی به خارج تسری داده است .ابتدا به تاثیر حمایت آمریکا در تداوم و بقای این نوع رژیم ها اشاره شدکه به اعتراف اندیشمندان زیادی نقش حمایتهای نظامی، اقتصادی و سیاسی آمریکا در بالا بردن ظرفیت مقاومت این رژیمها در برابر خواسته های مشروع گروههای اسلام گرا غیر قابل انکار است، این اقدام آمریکا در راستای سیاست محافظه کارانه و حفظ وضع موجود آمریکا و ترس از روی کار آمدن اسلام گرایان و همچنین فوایدی که این رژیم ها برای امنیت اسرائیل دارند اجرا می شد . همین امر باعث شدکه گروههای اسلام گرا لبه دیگر مبارزات خود را علیه حامی خارجی این رژیمها که آمریکاست متوجه سازند و در راستای تغییر وضع موجود که مطلوب آمریکاست از هیچ خشونتی علیه اهداف و منافع آمریکا دریغ نورزند . اما ایالات متحده آمریکا نیز که به دشمنی این گروههابا خودآگاهی دارد بدون تلاش برای درک علل و عوامل آن همواره سعی کرده به طرق مختلف مانع به قدرت رسیدن آنها شود که دراین راه از نادیده گرفتن نقض حقوق بشر و اصول دموکراسی توسط دولتهای حامی و طرفدار خود در منطقه که اکثراً هم غیر دموکراتیک هستند تا کمکهای اقتصادی و اطلاعاتی برای سرکوب و رسوا کردن این جنبش ها و تعقیب و دستگیری آنها بهره برده است . این امر خود یک دور باطل ایجاد کرده است که در نتیجه آن اقدامات قهرآمیز بیشتری علیه اهداف و منافع آمریکا در سراسر جهان صورت گرفت .

راهکارها و پیشنهادات

اگر ایالات متحده آمریکا بخواهد از خشونت گرایی گروهها و جنبش های بنیادگرا علیه خود جلوگیری کند باید:

1. از تمرکز بر نابود ساختن چنین گروههایی و اعمال سیاست های تنبیهی در مورد آنها که یک عامل قوی در پیدایش و تقویت آنها بوده است خودداری کند.
2. حرکت در راستای اصلاحات دموکراتیک و گسترش همکاری سیاسی و گفتگو با نمایندگان و رهبران این گروهها را در اولویت سیاست های خود قرار دهد.
3. آمریکا باید با دست برداشتن و رها ساختن حمایت از حکومت های سرکوبگر در تشویق و رایج ساختن دموکراسی در منطقه نهایت کوشش خود را به کار گیرد.
4. آمریکا ضمن قطع حمایت همه جانبه از اسرائیل از آن بخواهد به اشغال غیر قانونی سرزمین های فلسطین دست بردارد و از تصویب قطعنامه هایی که در محکومیت اسرائیل در شورای امنیت سازمان ملل مطرح می شود جلوگیری نکند.
5. از آنجا که سرکوب جنبش هايي که از پشتوانه ایدئولوژیک برخوردارند باعث تحریک بیشتر آنها می شود، آمریکا از هرگونه مداخله در تعقیب و سرکوبی آنها اعم از اینکه مستقیم باشد یا غیر مستقیم و اعم از اینکه عملی باشد یا تبلیغاتی خودداری کند.
6. آمریکا ضمن خروج نیروهای خود از سرزمین های اسلامی از بسط هژمونی امپریالیستی خود در جهان اسلام و غارت منابع آنها و تلاش برای تضعیف بنیادهای فرهنگی و ارزشی این جوامع دست بردارد.

• تقدیر و تشکر الف
• بخش مقدماتی : کلیات تحقیق
  1 . طرح موضوع 1
  2 . سوال اصلی 5
  3 . سوالات فرعی 6
  4 . فرضیه تحقیق 6
  5 . مفاهیم 6
  6 . مفروضات 8
  7 . اهمیت و علل انتخاب موضوع 8
  8 . بررسی متون و آثار 11
  9 . اهداف پژوهش 11
  10 . نقطه ثقل پژوهش 11
  11 . روش تحقیق 12
  12 . سازماندهی پژوهش 12
• بخش اول: سیاست خارجی و سیاست خارجی ایالات متحده آمریکا
  مقدمه بخش 15
• فصل اول: سیاست خارجی 16
  گفتار اول : شناخت سیاست خارجی 16
  الف ) تعریف و تبیین سیاست خارجی 16
  ب ) اهداف سیاست خارجی
  هدفهای اساسی یا اولیه
  هدفهای متوسط یا درجه دوم
  هدفهای جهانی یا دراز مدت 19
  گفتار دوم: رابطه میان سیاست خارجی و منافع ملی
  الف ) تعریف و تبیین منافع ملی و جایگاه آن در سیاست خارجی
  ب ) قدمت و پیشینه کاربرد منافع ملی 24
• فصل دوم: سیاست خارجی ایالات متحده آمریکا در خاورمیانه 29
  گفتار اول : حضور آمریکا در خاورمیانه
  الف ) تاریخچه حضور آمریکا در منطقه
  ب ) اهمیت خاورمیانه برای آمریکا
  ج ) کمیت و پراکندگی جغرافیایی نیروهای آمریکایی در خاورمیانه 29
  گفتار دوم : اهداف و منافع سیاست خارجی آمریکا در خاورمیانه
  الف ) جایگاه منافع ملی در سیاست خارجی آمریکا
  ب ) اهداف و منافع آمریکا در خاورمیانه 36
  حفظ بقاء و امنیت اسرائیل 40
  دسترسی به منابع نفت خاورمیانه 44
  حمایت از دولتهای محافظه کار 45
  گفتار سوم: تاثیر حوادث 11 سپتامبر بر سیاست خارجی آمریکا در خاورمیانه 48
  منابع بخش اول 50
• بخش دوم: بنیاد گرایی و بنیادگرایی اسلامی
  مقدمه بخش 57
• فصل اول: تبارشناسی و ویژگی های بنیادگرایی 58
  گفتار اول: بنیادگرایی 58
  گفتار دوم:بنیادگرایی اسلامی 59
  چیستی و تبار شناسی 59
  تفاوت بنیادگرایی اسلامی با بنیادگرایی مسیحی 62
  ویژگی های بنیادگرایی اسلامی 63
  اهداف و خواسته های بنیادگرایان 64
  نشانه های بنیادگرایی اسلامی 66
  جاذبه های بنیادگرایی اسلامی به عنوان رقیب مکاتب دیگر 67
  رویکرد بنیادگرایی اسلامی به سیاست و حکومت 67
  گفتار سوم:غرب و استفاده ابزاری و تبلیغاتی از کاربرد اصطلاح بنیادگرایی اسلامی 69
  گفتار چهارم:واکنش های نظری به کاربرد تبلیغاتی غرب از اصطلاح بنیادگرایی اسلامی 71
  گفتار پنجم:پیشگامان بنیادگرایی و احیاء طلبی اسلامی 77
  سید جمال الدین 77
  محمد عبده 79
  عبدالرحمن کواکبی 80
  مودودی 82
  سید قطب
  حسن البناء
• فصل دوم: نظریه پردازی پیرامون علل ظهور و ضد غربی بودن جنبش های بنیادگرایی اسلامی 84
  گفتار اول:علل ظهور جنبش های بنیادگرا 84
  نگرش شرق شناسان جدید 86
  نگرش جهان سوم گرایی جدید 87
  عکس العملی در برابر غربی شدن 88
  نظریه مارتین مارتی و اسمارت 89
  ظهور ایالات متحده 89
  دیدگاه هرایر دکمجیان 90
  دیدگاه خورشید احمد 90
  گفتار دوم:علل ضد غربی بودن جنبشهای اسلامگرا 92
  نگرش شرق شناسان جدید
  نگرش جهان سوم گرایی جدید 93
  دیدگاه فرید زکریا 95
• فصل سوم: خشونت طلبی در جنبشهای بنیادگرای اسلامی :ماهیت،علل و انگیزه ها 97
  گفتار اول:ماهیت اقدامات خشونت طلبانه در جنبشهای اسلامی،تروریستی یا شهادت طلبانه ،انتخابی یا استیصالی 98
• گفتار دوم:عوامل و متغیرهای تسهیل کننده یا کنترل کننده خشونت طلبی در جنبشهای اسلامگرا 104
  الف)متغیرهای تسهیل کننده توسل به خشونت 105
  توجیهات ارزشی 105
  سنت و سوابق تاریخی 105
  اقتدار سازمانی و نهادی 106
  سکولاریسم 106
  سرکوب و فشار 106
  مداخله خارجی 107
  ب ) متغیرهای کنترل کننده توسل به خشونت 107
  1- اصلاحات و توسعه اقتصادی 107
  2- سیاست وحدت گرایانه 107
  3- مسئله فلسطین 108
  4- مشارکت سیاسی 108
  منابع بخش دوم 114
• بخش سوم: سیر تحولات بنیادگرایی اسلامی در خاورمیانه از 1979 ـ 2002: تشدید یا تضعیف
  مقدمه بخش 123
• فصل اول: فراز و نشیب های بنیادگرایی اسلامی 124
  گفتار اول : تحولات بنیادگرایی اسلامی قبل از 1979 124
  الف ) دوره آگاه شدن از چالشهای جدید 127
  ب ) ارائه چارچوب ها ی بدیل 127
  گفتار دوم؛ تحولات بنیادگرایی اسلامی پس از 1979:نشانه ها و شاخص های تشدید 128
  الف ) تعدد میزان تحولات بنیادگرایانه 129
  انقلاب اسلامی در ایران 129
  تسخیر مسجد بزرگ کعبه 133
  حمله شوروی به افغانستان 133
  ب ) اتخاذ مواضع تهاجمی به جای تدافعی 135
  ج ) چرخش از اسلام میانه رو به اسلام مبارز
  د ) افزایش عملیات مسلحانه گروههای بنیادگرای اسلامی 136
  هـ ) طرح دکترین دولت غیر سرزمینی و پیش قراولی بنیادگرایی سنی(وهابیت) 139
  و ) واکنش غرب و اظهار نگرانی از بنیادگرایی اسلامی 140
  گفتار سوم : تاثیر حوادث 11 سپتامبر بر بنیادگرایی اسلامی در خاورمیانه 143
• فصل دوم: بنیادگرایی اسلامی در مصر و عربستان سعودی 146
  گفتار اول:بنیادگرایی اسلامی و طیف های مختلف اسلام گرا در مصر 146
  الف ) پیشینه بنیادگرایی اسلامی در مصر 146
  ب ) جناح های اسلامی در مصر 148
  1 ) اسلام دولتی (الازهر) 148
  2 ) اسلام میانه رو(اخوان المسلمین) 149
  علل و عوامل شکل گیری اخوان المسلمین 151
  فعالیت های اولیه 151
  شخصیت حسن البنا 151
  مبانی فکری و اندیشه‌ای اخوان المسلمین 152
  اصول شش گانه اخوان المسلمین برای تحقق اهداف مورد نظر 153
  استراتژی اخوان المسلمین برای دستیابی به اهداف 153
  وجه تمایز اخوان المسلمین با سایر جنبشهای اسلامی 154
  عوامل موثر در فراگیری اخوان المسلمین در مصر و خاورمیانه 156
  3 ) جناح اسلام انقلابی 157
  1 . جماعت اسلامی 158
  2 . سازمان الجهاد 158
  علل و چگونگی شکل گیری 158
  تفکر و اندیشه حاکم 159
  سازماندهی و ساختار درونی 160
  شیوه عملکرد 161
  الجهاد از مصر تا افغانستان 161
  3 . منظمه التحریر الاسلامی 162
  4 . جماعه المسلمین (التکفیر و الهجره) 163
  سابقه و پیشینه 163
  تفکر و اندیشه حاکم بر گروه 163
  گفتار دوم: بنیادگرایی اسلامی در عربستان سعودی 164
  الف ) ماهیت ، ریشه ها و تحولات بنیادگرایی در عربستان
  ماهیت و ریشه های بنیادگرایی در عربستان
  تحولات بنیادگرایی در عربستان و ظهور نسل جدید بنیادگرا
  ب ) نقش بنیادگرایی اسلامی در تحولات اجتماعی و سیاسی عربستان
  1 ) مشروعیت زایی و عامل کشور سازی 164
• 2 ) مشروعیت زدایی و چالش برانگیزی 171
  شورش جهیمان العطیبی
  ظهور اسامه بن لادن و تشکیل سازمان القاعده
  ج )گروهها و جناح های اسلام گرا در عربستان سعودی
  جناح مذهبی
  جناح تکنوکراتها
  منابع بخش سوم 172
• بخش چهارم : سیاست خارجی ایالات متحده آمریکا در خاورمیانه
  و تاثیر آن بر بنیادگرایی اسلامی در مصر و عربستان سعودی
  مقدمه بخش 187
• فصل اول: حمایت آمریکا از رژیم های غیر دموکراتیک و سرکوبگر و تاثیر آن بر جریان بنیادگرایی اسلامی 188
  گفتار اول:تعامل سیاست خارجی آمریکا و نظامهای سیاسی در خاورمیانه 188
  الف) اولویت سیاست خارجی آمریکا در خاورمیانه:تشویق دموکراسی یا تعقیب منافع ملی 188
  ب)نقش سیاست خارجی آمریکا در تداوم رژیم های غیر دموکراتیک 191
  ج) علت حمایت آمریکا از رژیم های غیر دموکراتیک 193
  ترس از روی کار آمدن اسلام گرایان 193
  کمک به تحقق صلح خاورمیانه 197
  سیاست حفظ وضع موجود 198
  گفتار دوم: همسویی سیاست خارجی آمریکا با دولت مصر و تاثیر آن بر جریان بنیادگرایی اسلامی 199
  گفتار سوم:همسویی سیاست خارجی آمریکا با دولت عربستان سعودی و تاثیر آن بر جریان بنیادگرایی اسلامی 206
• فصل دوم:حضور نظامی مستقیم آمریکا در خاورمیانه و تاثیر آن بر جریان بنیادگرایی اسلامی 211
  گفتار اول : پیامدهای سیاسی و فرهنگی حضور آمریکا در منطقه 211
  گفتار دوم:واکنش گروههای بنیادگرا نسبت به حضور آمریکا در منطقه 214
  الف) واکنش نظری ـ فقهی 214
  ب) واکنش عملی (مبارزه جویانه) 217
  ج) صدام گرایی 218
  د) بن لادن گرایی و فراگیر شدن کیش بن لادنیزم 219
• فصل سوم:حمایت آمریکا از اسرائیل و تاثیر آن بر آمریکا ستیزی و رفتار گروههای بنیادگرا در خاورمیانه 221
  گفتار اول: حمایت ایالات متحده آمریکا از اسرائیل 221
  الف ) علت ، میزان و شیوه های حمایت آمریکا از اسرائیل
  علت حمایت آمریکا از اسرائیل 221
  میزان کمک های آمریکا به اسرائیل 221
  شیوه ها و روشهای گوناگون حمایت آمریکا از اسرائیل 222
  ب ) پیامدهای منفی حمایت آمریکا از اسرائیل برحل بحران فلسطین 225
  تداوم بقاء و استمرار سلطه رژیم صهیونیستی 225
  انعطاف ناپذیری رژیم صهیونیستی 226
  استمرار عملیات شهرک سازی و ممانعت از تشکیل یک دولت فلسطینی 227
  گفتار دوم: رابطه آمریکا با اسرائیل و تاثیر آن بر موضع گروههای بنیادگرا نسبت به آمریکا در مصر و عربستان سعودی 229
  الف ) جایگاه مسئله فلسطین در اندیشه اسلام گرایان 230
  ب ) نقش و تاثیر حمایت آمریکا از اسرائیل بر آمریکا ستیزی اسلام گرایان در مصر و عربستان سعودی 231
  منابع بخش چهارم 237
  نتیجه گیری 245
  فهرست منابع 272

منابع

1. جان لاول،چالشهای سیاست خارجی آمریکا،ترجمه حسین نورائی بیدخت،(تهران:انتشارات سفیر،1376)،ص 1
2. علی اصغر کاظمی،نقش قدرت در جامعه و روابط بین الملل،(تهران:نشر قومس،1369)،ص 42
3. جک سی پلانو ـ روی آلتون, فرهنگ روابط بین الملل، ترجمه حسن پستا،( تهران: انتشارات فرهنگ معاصر,1378 ) ،ص 48
4. جوزف فرانکل،روابط بین الملل در جهان متغیر،ترجمه عبدالرحمن عالم،(تهران:انتشارات وزارت امور خارجه،1373)،ص 104
5. عبدالعلی قوام،اصول سیاست خارجی و سیاست بین الملل،(تهران:انتشارات سمت،1373)،ص 135
6. سید محمد طباطبایی سیاست خارجی آمریکا(دکترین ها) جزوه درسی دانشکده حقوق وعلوم سیاسی علامه طباطبائی, صص 8 ـ 6
7. حسن حمیدی نیا،ایالات متحده آمریکا،(تهران:انتشارات وزارت امور خارجه،1381)،ص 533
8. عبدالعلی قوام،«آناتومی تعاملات نظام سیاسی و منافع ملی»،مجله سیاست خارجی،سال هشتم،شماره یک و دو( بهار و تابستان 1373)،ص 3
9. هوشنگ عامری،اصول روابط بین الملل،(تهران:انتشارات، آگاه،1370)،ص11
10. امین هویدی،کیسینجر و سیاست خارجی آمریکا،ترجمه صفاءالدین گچی،(تهران:انتشارات آفرینه،1378)،ص 164
11. یوجین آر.ویتکوف و جیمزام.مک کورمیک،سرچشمه های درونی سیاست خارجی آمریکا،ترجمه جمشید زنگنه،(تهران:انتشارات وزارت امور خارجه،1381)،ص 24
12. جیمز باربر و مایکل اسمیت، ماهیت سیاستگذاری خارجی، ترجمه حسین سیف زاده،( تهران: نشر قومس،1374)، ص247
13. هوشنگ عامری،پیشین،ص 193
14. هوشنگ مقتدر، سیاست بین الملل و سیاست خارجی،( تهران: انتشارات فهرس،1370)، ص 104
15. عبدالعلی قوام, اصول سیاست خارجی و سیاست بین الملل ،پیشین ،ص 101
16. عبدالعلی قوام ,اصول سیاست خارجی و سیاست بین الملل،پیشین،ص 101
17. هوشنگ مقتدر،پیشین،صص 157 ـ152
18. کی جی هالستی، مبانی تجزیه و تحلیل سیاست بین الملل، ترجمه بهرام مستقیمی و مسعود طارم سری،( تهران : انتشارات وزارت امور خارجه،1376)،ص 222
19. فرزاد پورسعید،«11 سپتامبر و تحول مفهوم منافع ملی»،فصلنامه مطالعات راهبردی شماره 17 و 18،صص 695 ـ 694
20. حمید بهزادی،اصول روابط بین الملل و سیاست خارجی،(تهران:انتشارات دهخدا 1373)،ص 97
21. اندرو هیوود،درآمدی بر ایدئولوژی های سیاسی،ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی،(تهران:انتشارات وزارت امور خارجه ،1379)، ص 495.
22. «مقدمه ای بر بنیادگرایی اسلامی»،اندیشه جامعه،شماره 21، (دی 1380)،ص20.
23. احمد بخشایشی،«بنیادگرایی مفهومی غیر منطبق بر نظام اسلامی ایران»،دو ماهنامه مسجد،سال پنجم،شماره 26(خرداد و تیر 1375)،ص 25
24. سید احمد موثقی،جنبشهای اسلامی معاصر،(تهران،انتشارات سمت،1374)،ص 64
25. محمد اسماعیل اسلامی،فرهنگ علوم سیاسی،چ 2 ،(تهران:مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران،1375)،ص 199
26. انوشیروان احتشامی،«بنیادگرایی اسلامی و اسلام سیاسی»، ترجمه محسن اسلامی،فصلنامه علوم سیاسی،سال پنجم شماره 18،(تابستان 1381)،ص 247
27. جیمز ویچ،«نگرشی دوباره به بنیادگرایی اسلامی»،ترجمه ابوعلی،ماهنامه مسجد،سال دوم،شماره 11،(آذر و دی 1372)،ص 44.
28. الیور روا،افغانستان،اسلام و نوگرایی سیاسی،ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم،( مشهد،انتشارات آستان قدس رضوی،1369)،صص 14 ـ10
29. رابین رایت،شیعیان مبارزان راه خدا،ترجمه علی اندیشه،(تهران:نشر قوس،1372)، ص 11
30. جمیله کدیور،پشت پرده صلح،(تهران:انتشارات اطلاعات،1374)،ص139.
31. هاشم آقاجری،«جنبش انقلابی اسلامی و بنیادگرایی»،فصلنامه حضور،شماره 32،(زمستان 1376)،ص 84.
32. سید عباس عراقچی،«اندیشه های سیاسی ابوالاعلی مودودی و جنبش احیا طلبی اسلامی »،فصلنامه خاورمیانه سال ششم،شماره 3،(پاییز 1378)،صص 73ـ72.
33. ری کیلی،فیلی مار فیلت،جهانی شدن و جهان سوم،ترجمه حسن نورائی بیدخت و محمد علی شیخ علیان،(تهران،انتشارات وزارت امور خارجه ،1380)،ص 249
34. جمیله کدیور،پشت پرده صلح،(تهران : انتشارات اطلاعات،1374)،ص 173
35. هرایر دکمجیان،جنبشهای اسلامی معاصر در جهان عرب (اسلام در انقلاب )،ترجمه حمید احمدی ،(تهران :انتشارات کیهان ،1377)،ص 36
36. محمد جواد صاحبی،اندیشه اصلاحی در نهضت های اسلامی،چ 2 ،(تهران:انتشارات کیهان 1370)،ص 36
37. مرتضی مطهری،بررسی اجمالی نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر،(تهران : انتشارات صدرا،1366)ص37
38. سید احمد موثقی،جنبشهای اسلامی معاصر ،(تهران: انتشارات سمت ،1374)،صص 114ـ102
39. فرهنگ رجایی،اندیشه سیاسی معاصر در جهان عرب،(تهران:مرکز پژوهشهای علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه،1381)،ص 54
40. ابراهیم کاروان،«رژیم های اسلامی کدامند؟»،ترجمه واحد ترجمه مجله،فصلنامه معرفت،سال هشتم ، (پاییز 1376)،صص64ـ63
41. صادق زیباکلام، مقدمه ای بر انقلاب اسلامی ایران،( تهران: نشر روزنه ، 1372) ، صص
    81 ـ 80
42. محمد باقر انصاری، « نگاهی به گذشته و آینده آمریکا»، غرب در آئینه فرهنگ، شماره 21 ص 18
43. «طالبان از پیدایش تا سقوط»،اظهارات سفیر سابق عربستان در افغانستان،روزنامه کیهان،(30 بهمن 1380)
44. حیدر علی بلوچی،«مطالعه تطبیقی سیاست خارجی آمریکا در قبال افغانستان»،فصلنامه آسیای مرکزی و قفقاز،شماره 33،( بهار 1380)،صص 90ـ 59.
45. کاظم علمداری،بحران جهانی :نقدی بر نظریه گفتگوی تمدنها ،(تهران : انتشارات توسعه ،1381)،ص 124
46. شیرین هانتر،آینده اسلام و غرب ( برخورد تمدنها یا همزیستی مسالمت آمیز)،ترجمه همایون مجد،( تهران : انتشارات فرزان ،1380 )،ص 41
47. اریک دیویس،«جنگ خلیج فارس: افسانه ها و واقعیت ها» ،ترجمه مهبد ایرانی طلب،قسمت اول اطلاعات اقتصادی ـ سیاسی،شماره 78ـ77،ص 26
48. جان اسپوزیتو، اسلام سیاسی و سیاست خارجی آمریکا ،ترجمه غلامحسین ابراهیمی ،ماهنامه اسلام و غرب،سال چهارم،شماره 34 ص 6
49. حسام محمد،«سیاست های ایالات متحده در قبال اسلام گرایان»،ترجمه گروه ترجمه فصلنامه،فصلنامه نهضت،سال سوم،شماره 10،(تابستان 1381)،ص 315
50. ساموئل هانتینگتون، «اسلام و غرب از منازعه تا گفتگو»، ترجمه محمود سلیمی،فصلنامه مطالعات خاورمیانه،سال هشتم شماره 3، ص 243
51. «نگاهی به چهل و پنجمین کنفرانس سالانه موسسه خاورمیانه»،فصلنامه سیاست خارجی،سال ششم،شماره 1، (بهار 1371)، ص 238
52. «بررسی اخبار خارجی»، ماهنامه چشم انداز ایران،شماره 12،( دی و بهمن 1380)، ص 71