محاربه

حق او را گزاردن نتوانند خدایی که پای اندیشه گام در راه شناسایی او سنگ است و رو به دریای معرفتش بر سنگ، صفت های او تعریف ناشدنی است و به وصف در نیامدنی، و در وقت ناگنجیدنی و به زمانی مخصوص نابودنی به قدرتش خلایق را بیامرزید و به رحمتش بارها را پیدا کنید، و با فرسنگ ها لرزه زمین را در مهار کشید.

و سلام و درود بر محمد و عترت پاک او که دریچه های نور را به سوی گشودند و حیات خویش را وقف هدایت مردمان و ارائه راه و رسم صحیح زندگی ساختند. خدای تعالی که رحمتش عام وجود و کرمش فراگیر است. توفیق نوشتن این تحقیق را به ما عطا نموده است از او می خواهیم که در این راه بیش از هر چیز اخلاص در عمل را به ما ارزانی دارد.

این تحقیق به لطف خداوند و همکاری و نظارت استاد محترم جناب دکتر کریمی به اتمام رسیده است که شامل تعریف حدود، جرم محاربه، مصادیق آن تشریح مواد مرتبط با بحث محاربه و آیات قرآن در این مورد است که در این زمینه از منابع مختلف استفاده شده است.

مقدمه

اهمیت بحث و شناخت آن:

بدون تردید از روزی که بشر خود را شناخته و با دیگر همنوعانش به یک زندگی اجتماعی پرداخته است، همواره یا به جهت حسابگری و یا از روی ناچاری به اطاعت از مجموعه قواعد زندگی تن درداده است. خصلت تکلیف پذیر انسان باعث شده است که بشر بتواند نیازمندی ها و خواسته ها و حوادث ناشی از زندگی اجتماعی را به وسیله اطاعت و پیروی از قواعد و مقررات موضوعه بشری برطرف و حل و فصل کند. بنابراین باید گفت که لازمه زندگی اجتماعی وجود همین قوانین و مقرراتی است که برای انسان تعیین تکلیف می کند پس جامعه به چنین قواعد و مقرراتی نیاز دارد و باید مجازات‌هایی وجود داشته باشد برای برقراری نظم و امنیت و اجرای عدالت در بین مردم و قواعد و مقرراتی که با حقوق و آزادی ها و شخصیت معنوی افراد در ارتباط است از اهمیت به سزایی برخوردار است و قانونگذار افراد را وادار به رعایت احترام و اطاعت از این مقررات کرده است.

حدود یکی از این قواعد و مقررات است که در بین سایر قوانین جزایی اهمیت زیادی دارد و دارای مصادیق مختلفی می باشد که هدف ما در این خصوص بررسی محاربه و مصادیق آن است تا بتوانیم در این مورد تحقیق و تحلیل بیشتری انجام دهیم و مورد توجه قرار گیرد.

مجازات و تقسیم بندی آن در قانون مجازات اسلامی

قانونگذاران برای هر جرمی مجازاتی تعیین کرده اند علی القاعده به تعداد جرایم مندرج در قانون، مجازات وجود دارد. لیکن می توان مجموع این مجازات ها بر اساس معیاری دسته بندی کرده وجوه مشترک هر یک را شناخت. علاوه بر آن، طبقه بندی مجازات ها فایده هایی دارد که اهم آن تعیین صلاحیت دادگاه هاست.

در قانون مجازات اسلامی (ماده12) تقسیم پنج گانه ای از مجازات ها به چشم می خورد که فارق مشترکی وجه تمیز آنها از یکدیگر نیست. ولی این تقسیم بندی چندان بی متناسب هم با وخامت نوع جرم نیست.

نسبت موجود میان مجازات ها و تقسیم آنها به اصلی، تبعی، تتمیمی معیار دیگری برای تقسیم بندی آنهاست. کما اینکه می توان مجازات ها را به تبع حتی که از محکوم علیه سلب و یا ضایع می کند یعنی ماهیت عینی آنها را طبقه بندی کرد و در این صورت مجازات ها به مجازات های بدنی، سالب یا محدود کننده آزادی، مالی، ممنوعیت از اشتغال به کسب یا شغل یا حرفه، سالب حق، مجازات های سالب حیثیت و مجازات‌های محرومیت از خدمات عمومی می شوند.

مجازات های مقرر در قانون مجازات اسلامی به پنج قسم است:

حدود، قصاص، دیات، تعزیرات، مجازات بازدارنده.

عنوان های مذکور هیچگاه بیان شکل خاصی از مجازات ها نیست، بلکه هر یک به مجموعه ای از مجازات ها، اطلاق می شود که در شرع اسلام حکم جداگانه ای برای آن مقرر شده است. برای مثال کیفر تازیانه. ممکن است هم از باب حدود و یا تعزیرات و یا از باب مجازات بازدارنده باشد و همچنین مجازات سالب نفس.

اهداف مجازات

بدون تردید، شناخت اهداف مجازات به عنوان یک نهاد سامان یافته قانونی، جز با تشخیص مبنا و علت وضع آن امکان پذیر نیست. زیرا، تحقیق درباره هدف های مجازات با پژوهش در زمینه مبنای مجازات، ارتباط ناگسستنی دارد.

به دیگر سخن، تخییر اهداف مجازات وابسته به تشخیص علت و فلسفه آن است. دست است که بر اثر پیدایش آیین یکتاپرستی و تحول افکار و عقاید بر بیان اندیشه های کیفری اندیشمندان و حقوقدانان و تشکیل مکاتب کیفری، مجازات به عنوان یک نهاد سازمان یافته و با هدف های خاص در کلیه سیستم های کیفری پذیرفته شده، و علیه جرم و تبهکاری به مرحله اجرا گذارده می شود، ولی با این همه مطالعه تاریخ حقوق نشان می دهد که هدف های مجازات در هر عصر و زمانی از دیدگاه دانشمندان و صاحب نظران، یکسان نبوده است.

به طور کلی اندیشمندان و طرفداران مکاتب کیفری حقوق جزا، در بیان اهداف مجازات، برخی سودمندی و فایده اجتماعی را مقصود نهایی مجازات دانسته اند. برخی نیز کیفر را به هدف سزا دادن عمل مجرمانه و تامین عدالت کیفری و عده ای هم اصلاح اخلاقی مجرم را، هدف مجازات ذکر کرده اند.

تعریف حد و انواع آن

حدود جمع حد است و حد در لغت به دو معنی آمده است، یکی به معنی فاصله افکندن میان دو شیء که به نحوی مانع اختلاط آن دو با یکدیگر می شود. اگر فاصله افکندن و مرز بین اشیاء را حد گویند از این نظر است که جلوی اختلاط آن دو با یکدیگر یا تجاوز یکی بر دیگری است. معنای دیگر حد- یعنی منع و جلوگیری کردن است اگر دربان و زندانیان را داد می گویند به خاطر این است که اجرای آن مرتکب را از جرم و تکرار جرم «منع» می کند و دیگران نیز از ارتکاب جرم منع می شوند. بنابراین معنی اصلی حد در لغت همان معنی اصلی یعنی جلوگیری کردن است. اما فقه می گوید از همین مبنای منع و جلوگیری کردن ریشه گرفته است.

در تعریف دیگر می توان گفت که حد به معنی حایل کردن میان دو چیز است و کنایه از انتها، کرانه، یا مرز شیء است.

طبق ماده 13 قانون مجازات اسلامی: «حد به مجازاتی گفته می شود که نوع و میزان و کیفیت آن در شرع تعیین شده است. این تعریف نه جامع است و نه مانع، زیرا برای قصاص و دیه نیز عقوبت هایی معین شده اند ولی به آنها حد گفته نمی شود.

انواع حد

حد قتل:

و آن مجازاتی است که برای بعضی از زناها (مثل زنا با محارم، زنای به عنف، زنای کافر ذمی با زن مسلمان) و جرم ارتداد و جرم محارب (سارق مسلح) و جرم لواط تعیین گردیده است.

حد تازیانه:

و آن مجازاتی است که برای بعضی از جرایم چون شرب خمر (80 ضربه شلاق) جرم قذف و80 ضربه تازیانه) و بعضی از زناها چون زنای مرد و زن ازدواج نموده (100 ضربه شلاق) زنای غلامان و کنیزان (50 ضربه تازیانه) تعیین شده است.

حد سنگسار:

و آن مجازاتی است که مرد و زن که شوهر داشته و هر دو عاقل و بالغ و مختار بوده مرتکب عمل زنا شده باشند.

حد قطع دست:

این حد مخصوص سرقت بوده است یعنی اگر کسی برای مرتبه اول مرتکب سرقت می‌شد چهار انگشت دست راست او قطع می گردید و در مرتبه دوم پای چپ او قطع می شود.

در بیان احکام حدود از نظر خاصه و عامه

حد در اصطلاح شرع به عقوبت و کیفر خاصی اطلاق می شود که بر بدن مکلف اجرا می گردد. هرگاه مکلف دارای معصیت و گناه خاصی باشد، چرا که کیفر مجازات مخصوص به حد نامیده می شوند زیرا حکمت تشریع کلیه حدود و کیفرها در برابر جرایم و جنایات این است که نظام امور زندگی، پاسداری و جلوگیری از فحشاء و منکرات در عالم اجتماع همانا وابسته به اجرا حدود و تعزیرات و به کار بردن کیفر قصاص و اخذ دیات است و شک و تردید نیست که تنها امر ونهی نمی تواند آن را تامین کند بلکه بیم و ترس از کیفر خواست که می تواند حافظ و نگهدار اوامر و نواهی و مانع از شیوع مفاسد و تکرار جرایم گردد و در ضمن اجرای حدود کیفرها طبق آیین و میزان عدالت علاوه بر اینکه از فساد جلوگیری می کند وسیله زندگی خوب و نزول رحمت و برکت آسمانی نیز خواهد بود.

تعریف محاربه

فقهای اسلام در مورد تعریف جرم محاربه اتفاق نظر ندارند در این زمینه 4 نظر وجود دارد که به بیان آن می پردازیم:

تعریف محاربه به قطع طریق:

شیخ طوسی محارب را منحصر به قطاع الطریق می داند منظور از آن راهزنی است.

محاربه عبارتست از گرفتن راه مردم با اسلحه و غارت اموال مردم.

در بین فقهای اهل سنت نیز این اشتباه مشاهده می شود، اکثر آنها محاربه را به قطع طریق دانسته اند.

تعریف محاربه به تجرید السلاح لاخه الناس:

خیلی از فقها محارب را کسی می دانند که سلاح حمل کند یا سلاح بکشد و یا سلاح خود را ظاهر کند و همچنین قصد آن ترس و ناامنی برای مردم باشد. پس دست بردن به سلاح و ایجاد خوف یا ازاله امنیت شرط تحقق محاربه است. محقق حلی می گوید «المحارب کل من جرد السلاح لاخافه الناس » بدین معنی که محارب هر کسی است که سلاح بر کشد به قصد ترساندن مردم و همچنین از بیانات فقها و نیز روایات آنها در باب محارب اینگونه استنباط می شود که برای اینکه محاربه تحقق پیدا کند لازم است قصد اخافه و ایجاد رعب و وحشت در جامعه بوجود آید همچنین شهید اول در لمعه محاربه را به تجرید السلاح لاخافه الناس تعریف کرده است.

ارکان جرم محاربه

رکن مادی جرم:

محاربه به معنای واقعی در ماده 183 ق. م. ا بیان شد و همچنین جرایم دیگری که نام محاربه بر آنها اطلاق شده است در حقیقت محاربه نیستند بلکه در حکم محاربه می باشند عنصر مادی جرم محاربه همان طور که در ماده 183ق.م. ا بیان شده «دست بردن به اسلحه» می باشد و به این معنا نیست که با اسلحه به طرف کسی نشانه گرفته شود همین که آن اسلحه را حمل کند و همچنین وجود آن نزد محارب، دست بردن به اسلحه محسوب می گردد و دست بردن به اسلحه عنصر مادی محاربه می باشد و جرم محاربه تنها از طریق فعل مادی مثبت قابل تحقق است و آن هم فعل مادی که در قالب عمل باشد بنابراین فعل مادی مثبت قابل تحقق است و آن هم فعل مادی که در قالب عمل باشد بنابراین فعل منفی و گفتار را نمی توان عنصر مادی این جرم دانست جرم محاربه به جرمی مقید است یعنی مقید به آن است که در خارج موجب رعب و وحشت گردد و یک دیدگاه دیگر این است که جرم محاربه از نظر عنصر مادی جرمی مطلق است لازم نیست عمل محارب عملاً موجب ارعاب دیگران شود صاحب جواهر می گوید: ملاک در محاربه قصد ایجاد ارعاب و قصد اخافه و بر هم زدن امنیت عمومی است اعم از اینکه از طرف یک نفر باشد یا بیشتر و اعم از اینکه علیه یک نفر باشد یا بیشتر و به هیچ وجه تحقق رعب و وحشت لازم نیست لذا محاربه از جرایم مطلق است که تحقق آن منوط به تحقق نتیجه مجرمانه نمی باشد رکن مادی جرم به پنج رکن مادی جرم پنج بخش است:

1. رفتار مرتکب
2. وسیله
3. موضوع جرم
4. نتیجه مجرمانه
5. رابطه علیت بین فعل محارب و نتیجه مجرمانه

رکن معنوی جرم :

جرم محاربه نیاز به سوء نیت عام دارد همان قصد آگاهانه نقص قانون می باشد ولی عبارت «برای ایجاد رعب و هراس و سلب آزادی و امنیت، که در ماده 183 ق.م.ا بیان شده ظهور در آن دارد که قصد ایجاد رعب و هراس و سلب آزادی و امنیت، سوء نیت خاص این جرم می باشد که بدون آن،‌جرم محاربه محقق نمی شود با توجه به ظاهر ماده 183 می توان اینگونه استفاده کرد که جرم محاربه مقید به قصد ترساندن است. شهید ثانی، بر خلاف بسیاری از فقهای دیگر، قصد ترساندن را برای تحقق جرم محاربه لازم نمی داند. در تحقق محاربه اصل ریبه بودن شرط نیست. و فقها در این زمینه با هم متفق القول هستند امام خمینی می فرماید: «لا یشترط کونه من اهل الریبه مع تحقق ما ذکره[1]». یعنی لازم نیست که محارب از اهل ریبه باشد.

رابطه بین محاربه و سایر جرائم

رابطه محاربه و افساد فی الارض:

در آیه 33 سوره مائده واژه محاربه و افساد فی الارض را با یکدیگر عطف نموده و همچنین از لحاظ مجازات برای آنها مجازاتی یکسان بیان کرده فقها و حقوقدانان در استنباط از این آیه دچار اختلاف شده اند که آیا محاربه و افساد فی الارض یک جرم هستند یا با یکدیگر تفاوت دارند برای نتیجه گیری لازم می باشد ابتدا معنای آنها را بیان کنیم.

محاربه:

مصدر باب مفاعله است و گرفته شده از ریشه حرب است به معنای جنگ و کشتار که در مقابل صلح و سازش به کار می رود. واژه حرب 8 مرتبه در آیات قرآن به کار رفته که در همه جا به معنای جنگ نیست بلکه به معنی کافر شدن و محراب مساجد نیز به کار رفته است.

فساد:

در مقابل صلح است و در لغت به معنی نابود شدن،‌تباهی، بدی، پوسیدگی و غیره در قرآن به معنی : هلاک کردن و خونریزی ، نافرمانی خداوند، کشتار ،‌کمبود باران و غیره و در اصطلاح فقهی و حقوقی برای افساد فی الارض تعریفی مستقل و جدا وجود ندارد. فقها جرایمی که معین هستند به عنوان افسادفی الارض معرفی کرده اند و همچنین گروهی از فقها اعتقاد دارند که افساد فی الارض عنوان مجرمانه مستقلی نیست که بخواهد در مقابل محاربه قرار بگیرد بلکه یک عنوان عام است که همه جرایم از آن جهت که ضد صلاح می باشد در مقابل آن قرار می گیرند.

رابطه جرم محاربه با بغی:

جرم بعضی عنوان جرم سیاسی معرفی شده که آیاتی از قرآن بر آن دلالت دارد آیه 9 سوره حجرات که می فرماید: «اگر دو گروه از موعذان با هم جنگ کردند میان آنها آشتی دهید. اگر یک گروه علیه گروه دیگر طغیان کرد با او جنگید تا حکم خدا را بپذیرد و وقتی بازگشت بین آنها به عدالت،‌مصالحه برقرار سازید.» در مورد این آیه که جرم بغی است اختلاف نظر است گروهی این آیه را در مورد بغی می دانند و گروهی دیگر اعتقاد دارند که این آیه دلاتی بر جرم بغی ندارد بخاطر اینکه باغی، کافر است ولی این آیه در مورد نزاع مومنان با یکدیگر است. و همچنین روایات شرعی وجود دارد که این آیه برای جرم بغی است مثلاً امام صادق می فرماید: «جهاد بر دو نوع است: یک نوع جهاد علیه کافران تا هنگامیکه مسلمان شوند و نوع دیگر جهاد با گروه باغیان تا وقتی که دست از طغیان بردارند.»

نتیجه گیری

با توجه به مطالب ذکر شده و با عنایت به اینکه در کشور ما قوانین اسلام حکمفرما است و طبق شرع و دین عمل می شود اما باز هم در گوشه و کنار این مرز و بوم دیده می‌شود جرائمی که رخ می دهد چقدر منافی و مخالف با احکام و قوانین اسلام است و این نشان می دهد که ما هنوز از اسلام دور هستیم و به مقدار لازم آن را باور نکرده ایم والا چرا یک برادر و یک خواهر دینی و مسلمان باید خواهر و برادر خود را به انحاء مختلف مورد رنج و عذاب و آماج سخنان برنده و اعمال بر خود قرار دهد. اولاً حقوق جزا بخشی از فقه اسلامی است تحت تاثیر اصول عقاید اسلامی قرار دارد و به عنوان بخشی از ایدئولوژی اسلامی بر اساس جهان بینی خاص مکتب اسلام تدوین شده است محاربه یکی از جرایم بزرگ و از گناهان کبیره است که به عنوان جرم مستلزم حد مورد تشریع قرار گرتفه است در محاربه به کار بردن اسلحه شرط است اسلحه از نوع گرم یا سرد منحصر به آن نیست محاربه رکن روانی آن قصد به کار بردن وسیله و قصد اخافه است رکن مادی فعل مثبت مادی شرط است و علنی بودن  فعل مرتکب از خصایص آن است و زمان و مکان در آن هم بی تاثیر است محاربه غیر از سرقت و اختلاس می باشد برای اثبات جرم محاربه، علم قاضی، بینه و اقرار می تواند مورد استناد قرار گیرد اگر محارب پس از ارتکاب جرم بمیرد و یا توبه کند در صورتی که توبه او قبل از دستگیری باشد حد از او ساقط می شود ولی اگر بعد از دستگیری توبه صورت گیرد حد از او ساقط نمی شود و گذشت شاکی خصوصی و اولیاء دم نیز نمی تواند مانع اجرای حد شود چون محاربه از جرایم عمومی است و جرایم تعزیری در قانون تعزیرات در حکم محارب تلقی شده اند لزوم تدوین قوانین جامع و مانع در عین حال روشن و خالی از ابهام که منجر به تفاسیر مختلف شود امری بدیهی است متاسفانه در شیوه قانونگذاری فعلی رعایت نمی شود تنها سخنی که در پایان می توانم بگویم این است که خداوند را در همه حال شکرگزار باشیم و سعی کنیم در بهتر برقرار کردن رابطه با دیگران و اطاعت بیشتر از قوانین اسلام باشیم تا خود و خانواده و جامعه امن در آسایش و راحتی باشند.

---

[1] – تحریرالوسیله، ‌ج 2 ، ص 492.

• پیشگفتار
• مقدمه 1

فصل اول: مجازات و اهداف آن 2

• گفتار اول: مجازات و تقسیم بندی آن در قانون مجازات اسلامی 3
• گفتار دوم: اهداف مجازات 6

فصل دوم: حدود 11

• گفتار اول: تعریف حد و انواع آن 12
• انواع حد 17
• حد تازیانه 17
• حد سنگسار 18
• حد قطع دست 18
• گفتار دوم: در بیان احکام حدود از نظر خاصه و عام 18
• ضرورت اجرایی حدود و فلسفه آن 20
• فایده اجتماعی کیفر حدود 23
• فوریت و عدم تاخیر در حدود 24
• نتایجی که بر الهی بودن شریعت مرتبط است 25

فصل سوم: محاربه 29

• گفتار اول: تعریف محاربه 30
• تعریف محاربه و قطاع طریق 30
• تعریف محاربه از دیدگاه امام خمینی 31
• تعریف محاربه و تجرید سلاح لاخافه الناس 31
• تعریف محاربه در قانون مجازات اسلامی 33
• گفتار دوم: ارکان جرم محاربه 33
• رکن مادی جرم: 33
• رفتار مرتکب 35
• وسیله 35
• موضوع جرم 36
• نتیجه مجرمانه 36
• رابطه علیت بین فعل محارب و نتیجه مجرمانه 37
• رکن معنوی جرم 37
• گفتار سوم: رابطه محاربه با جرایم دیگر 38
• رابطه محاربه با افساد فی الارض 38
• رابطه محاربه و بغی 40
• رابطه محاربه و جرم سیاسی 43
• رابطه محاربه و سرقت 44
• گفتار چهارم: 47
• تاثیر انگیزه در محاربه 47
• شروع به محاربه 48
• محاربه در مقررات جمهوری اسلامی 49
• محاربه در حقوق کامن لو 52

فصل چهارم 54

• گفتار اول: راه های ثبوت محاربه 55
• علم قاضی 57
• اقرار 59
• بینه 61
• گفتار دوم: مراجع صالح برای رسیدگی 61
• دادگاه نظامی 62
• دادگاه ویژه روحانیت 63
• دادگاه انقلاب 63
• گفتار سوم: علل سقوط محاربه 64
• مرگ محارب 64
• توبه 64
• حق عفو 65
• جنون و ارتداد 65
• تاثیر گذشت شاکی خصوصی 65
• گفتار چهارم: حد محاربه 66
• کیفیت اجرای هر یک از مجازات های محاربه 69
• قتل 69
• به دار آویختن 70
• قطع دست و پا 71
• نفی 73
• نتیجه گیری 76

منابع

1. نهج البلاغه، سید رضی
2. حقوق جزایی اسلام، محمودی/ عباسعلی
3. حدود الهی، کریمی/ حسین، چاپ 1361
4. منافع حقوق جزای عمومی، ولیدی/ محمد صالح، چاپ 1371
5. حقوق جزایی عمومی، اردبیلی/ محمدعلی، چاپ سوم
6. قانون مجازات اسلامی در آیینه آراء دیوان، بازگیر/ یدالله، چاپ 1378
7. وسایل الشیعه، جلد 18
8. کلیات حقوق جزا، محسنی/ مرتضی، چاپ1375
9. حدود و قصاص و دیات، بی حسین قمی/ سید صادق
10. المبسوط فی فقه امامیه، ج8، شیخ طوسی، ناشر مرکز مرتضویه، چاپ 1351
11. حقوق جنایی اسلام، صدر/ سید اسماعیل، ترجمه غفوری/ اکبر، چاپ 1373
12. تحریرالوسیله، خمینی/ روح الله، جلد 2
13. ریاض المسائل، طباطبائی/ سیدعلی
14. شرح لمعه، شهید ثانی، ترجمه محمدی/ ابوالحسن، جلد 9
15. جواهر الکلام، جلد 41، نجفی/ سید محمدحسن
16. المهذب، ابن حرا
17. القواعد الفقیه، بجنوردی، جلد 3
18. فقه در اسلام، سنگاچی/ محمد، چاپ سوم
19. فلسفه قانونگذاری در اسلام، صبحی محصصانی
20. المتخلص، بخارایی/ محمد محمد بن نصر، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ 1365
21. جزوه آیات الاحکام، گرجی/ ابوالقاسم، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی
22. فصلنامه قسبات، شماره 14-15