زلزله، علت بروز آن و برنامه ریزی برای کاستن خسارات زمین لرزه

ما در کشوری زندگی می­کنیم که به صورت سنتی از زلزله به عنوان بلا یاد می­ شود. از نظر متخصصان، زمین لرزه پدیده ای کاملا طبیعی است که در راستای تکامل کره­ زمین اتفاق می افتد. حال باید دید که چرا زمین­ لرزه می ­تواند چنین خسارت بار و مصیبت آفرین باشد؟ شاید کلید آن در عدم درس گرفتن از اتفاقات گذشته و فراموشی است. زلزله همانند باران، که بصورت متناوب اتفاق می افتد، یک پدیده تکرار پذیر است. تنها تفاوت آن در مقایسه با باران این است که زمان تکرار آن بسیار طولانی است و گاهی به صدها سال می­رسد. در نتیجه عمر بشر آنچنان کوتاه است که نمی­تواند وقوع زمینلرزه ها را بصورت تکرار پذیر و متناوب ببیند. تاریخ کهن ایران زمین علاوه بر مکتوب نمودن حوادث بشری، حوادث طبیعی را نیز ثبت نموده است. گاهی چنین به نظر می­رسد که در کوچکترین فعالیت های روزمره از وجود چنین گنجینه کهنی غافل می­شویم و همان اشتباهی را که نیاکان ما مرتکب شده­ اند را دوباره تکرار می­کنیم. بحث زمین لرزه نیز از چنین مقوله ای مستثنا نیست و تاریخ ما گزارش هایی از زمین لرزه های مخرب در گوشه و کنار این مرز و بوم ارائه می­نماید. در این بین تاریخ نویسان گزارش های متعددی را از زمین لرزه های ویرانگری در شهر تبریز ارائه نموده ­اند. در مقاله حاضر پس از مرور اجمالی تاریخ زمین لرزه های شهر تبریز، به بررسی گسل مسبب این زلزله ­ها خواهیم پرداخت و در نهایت خواهیم دید که در حال حاضر شرایط ساخت و ساز در این شهر چگونه است و طرح جامع کشوری این کشور را به کدامین سو کشانده است.

مقدمه

این واقعه را تصور کنید :

پایتخت کشور در کمتر از چند ثانیه زیر و رو می شود. خانه های مسکونی و ساختمان های بزرگ از هم پاشیده شده و بر روی خاک فرود می آید. گرد و غبار و اوار تمام شهر را فرا می گیرد. آتش از نقاط مختلف شهر زبانه می کشد. و دودی سهمگین آسمان را پوشانده است. فریاد و گریه و ناله از هر سو به گوش می رسد و بازماندگان این فاجعه به کوچه ها و خیابان ها ریخته و نومیدانه آوار را در پی گرفتن عزیزانشان پس می زنند. تعداد مجروحین و مصدومین لحظه به لحظه فزونی می یابد و پزشکان باقیمانده بیمارستان های ویران و نیمه ویران شهر به علت قطع منابع انرژی در تجهیز دستگاه های بیمارستانی نیمه سالم و سالم ناتوان می باشند.

ادارات دولتی، زندان، سرباز خانه ها و … همگی ویران شده و ساکنان آنها هر یک به سویی می گریزند، و در غیاب نیروهای کارآمد نظامی و انتظامی دسته های غارتگر از این رج و مرج سود جسته و درگوشه گوشه شهر به غارت و چپاول باقی مانده اموال مردم مشغول هستند، اصلی ترین منابع ارنژی شهر، آب و برق، قطع شده و نیروهای امداد ناتوان از انجام وظیفه خود در مهار آتش و یاری رساندن به بازماندگان این فاجعه عظیم می باشند. این چهره شهری است که روزی …. نامیده می شد و زلزله به این گونه نابودش نمود.

زمین همواره در حال تغییر و لایه های زیرین آن در حال تحول و جابجایی است. حاصل این تغییر و تحول زلزله را پدید می آورد که در طی آن همیشه آدمی بر حسب موقعیت اقلیمی و جغرافیایی و یا نوع مقاوم سازی محیط خویش در برابر این واقعه، خسارات جانی و مالی و کم و بیشی را متحمل شده است.

از سویی، زلزله در قرآن کریم نیز به عنوان نشانه ای از عظمت خداوندگاری معرفی شده است که بدیهی است باید با اندیشه در آن، ارتباطش با طبیعت را کشف نمود تا بل از این رهگذر اندکی از حقایق دستگاه آفرینش بر ما روشن گردد.

با هدف تشریح و شناخت زلزله و نیز چگونگی راه های پیشگیری و مقابله با آن این تحقیق انجام شده است و امید که توانسته باشیم شناخت اجمالی از زلزله، زلزله های جهان، زلزله تهران و مدیریت آن را بیان نماییم.

سنگ های متحرک

به سادگی می توان شواهدی یافت که زمین زیر پای ما آن طور هم که به نظر میرسد ، آرام و پایدار نیست . به ناحیه‌ای که لایه های سنگی زمین در معرض دید قرار دارند نظر اندازید . تپه های ساحلی مکان خوبی برای آغاز این جستجو هستند . خطوط سنگ ها را بررسی کنید و ببینید آیا مستقیم هستند . اگر چنین باشد ، اهالی آن محل خوش شانس هستند .اما اگر سنگ ها شکسته و خم شده و زاویه دار باشند ، مشخص می شود که در گذشته نیروی بزرگی آن هارا به حرکت و جابجایی واداشته است . این نیرو ممکن است زمین لرزه هایی را به وجود آورده باشد.

لایه های سنگ

بیشتر سنگ هایی که برروی آن ها قدم می گذاریم ، از قطعات کوچکی ساخته شده اند که به هم فشرده شده اند . این تکه ها و قطعات یا در اثر خرد شدن سنگ های قدیمی به وجود آمده اند و یا از بقایای گیاهان و جانوران شکل گرفته اند . این نوع سنگ ها را سنگ رسوبی می نامند. بعضی وقت ها بقایای گیاهان و جانوران ، درون سنگ های رسوبی به شکل فسیل حفظ می شود .

بعضی رسوبات به وسیله آب دریا شسته شده اند و به بستر دریا انتقال پیدا کرده اند . سایر رسوبات هم بقایای حیات در دریاهای باستانی هستند که مرده اند و به بستر دریا افتاده اند. وقتی سطح آب دریا بالا می آید و خشکی در آب فرو می رود و زیر لایه های گل و لای قرار می گیرد نیز امکان شکل گیری سنگ های رسوبی به وجود می آید .

سنگ آهکی یکی از انواع سنگ های رسوبی است .قطعاتی که سنگ آهن را می سازند، زمانی صدف یا بقایای موجودات دریایی بوده اند که پس از مرگ این موجودات در بستر دریا رسوب کرده اند ، به تدریج ، در بستر تخت و گسترده ،لایه به لایه بر این رسوبات افزوده شده است این نوع لایه های سنگی را چینه می نامند که شکل گیری هر لایه هزاران سال طول می کشد و رسوبات به تدریج روی هم انباشته می شوند .

چین ها و گسل ها

لایه های رسوبی معمولاً‌به شکل تخت و صاف باقی نمی مانند. این لایه ها از بالا ، پایین و کناره ها تحت فشار قرار دارند . و تغییر شکل میدهند. البته تغییرات مزبور در مقیاس زمان زمین شناختی، که معمولاً میلیون ها میلیون سال را در بر می گیرد ، به وجود می آیند .

نیروهای موثر بر سنگ ها می توانند آنها را خم کنند؛ درست مانند انگشتی که بر یک ورق کاغذ فشار وارد می آورد. خم شدن سنگ را چین خوردگی می نامند. رشته کوه های بلند زمین نیز به همین شکل و با دین خورین سنگ های رسوبی به وجود آمده اند. به این ترتیب می توان توضیح داد که چرا بقایای فسیل موجودات دریایی معمولاً در نوک سلسله کوه های چون آلپ و هیمالیا پیدا می شود.

بعضی وقت ها لایه های سنگ به جای آن که در اثر فشار خم شوند، شکسته  می شوند. این حالت شبیه شکسته شدن استخوان بازو است. استخوان به دو تکه تقسیم می شود که در یک امتداد قرار ندارند و از حالت همراستایی خارج شده اند.

وقتی نظیر این حالت در مورد لایه های سنگ اتفاق می افتد، خط گسل به وجود می آید. برخلاف شکستگی بازو که امکان ترمیم و جوش خوردین آن وجود دارد، خط گسل همواره باقی می ماند و باعث سستی زمین می شود. اگر فشار روی سنگ ها باز هم افزایش یابد، حرکات بیشتری را به دنبال می آورد. معمولاً ابتدا سنگ های نزدیک به خط گسل به حرکت در می آیند.

چین ها و گسل ها شواهد ساده ای هستند که نشان می دهند نیرویهای بزرگی بر سنگ ها ورد می آیند. در بعضی نقاط زمین این نیروها فعال تر هستند و احتمال وقوع زمین لرزه وجود دارد. این حرکات معمولاً خیلی کند هستند و در زمانی بسیار طولانی انجام می شوند. در بیشتر موارد، حرکات مزبور آن قدر کوچک هستند که حس نمی شوند. زمین لرزه فقط هنگامی رخ می دهد که حرکت سنگ ها خیلی ناگهانی و شدید است.

بعضی نقاط زمین درطول 100 میلیون سال بارها محل چنین فعالیت هایی بوده اند. انسان ها فقط از حدود چهار میلیون سال قبل بر روی زمین می زیسته اند و بنابراین درک این فواصل زمانی برای ما دشوار است. زمین لرزه ها مدت ها قبل از به وجود آمدن انسان ها اتفاق می افتاده اند و یقیناً مدت ها پس از آنها بی ادامه خواهند یافت.

صفحات پوسته زمین

نیروهایی که لایه های سنگ را حرکت می دهند، در روی زمین دیده نمی شوند. این لایه ها هزاران متر ضخامت دارند و وزنشان خیلی زیاد است. باد، باران، یخ، رودها و اقیانوس ها می توانند منظره و چشم انداز زمین را تغییر دهند، اما قدرت آن را ندارند که سنگ های لایه های زمین را خم کنند و یا بشکنند. نیروهایی که چنین توانی دارند، درون زمین و زیر همین سنگ ها انباشته شده اند.

چرا صفحات حرکت می کنند؟

درون زمین باید چیزی در جریان باشد که صفحات حرکت می دهد. فهم دلیل این مورد خیلی ساده نیست، زیرا هیچ کس نمی تواند به درون زمین برود و وضعیت را از دهانه نزدیک مطالعه کند. خروج سنگ های مذاب از دهانه آتشفشان ها تا حدودی نشان دهنده چیزی است که زیر پوسته جریان دارد. امواج ضربه ای زمین لرزه ها نیز اطلاعاتی در این مورد ارائه می دهند.

درون زمین آن قدر داغ است که سنگ ها ذوب می شوند. با این وجود، هسته زمین همچنان جامد باقی می ماند، زیرا فشار خیلی زیاد است؛ اما توده سنگ های مذاب می تواند به آهستگی  حرکت کند. جریان های مواد داغ ، از طریق گوشته به سمت پوسته حرکت می کنند. وقتی جریان مواد مذاب به گوشته می رسد، در زیر پوسته منشعب می شود و در جهت های مختلف به حرکت در می آید. این جریان ها را جریان های همرفتی می نامند.

مناطق زلزله خیز

در طول تاریخ زمین لرزه ها همواره در مناطق خاصی اتفاق افتاده اند. در دهه های اولیه قرن بیستم کشورهای ایران، ترکیه، ژاپن و هند شاهد وقوع زمین لرزه بوده اند. به نظر می رسد که هیچ چیز تغییر نکرده است؛ هر چند امروزه امروزه در مورد سایر نقاط زلزله خیز از قبیل کالیفرنیای آمریکا و اندونزی نیز اطلاعات بیشتری در دسترس ما قرار دارد.

نقشه زیر نشان می دهد که برای نقاط زلزله خیز جهان الگو یا طرح خاصی وجود دارد. این الگو یا طرح به ما کمک می کند تا دلیل وقوع زمین لززه را توضیح دهیم.

کمربندهای زمین لرزه

«رابرت مالت» اولین کسی بود که نقشه ای از مناطق زلزله خیز جهان تهیه کرد. این مهندس از سال 1830 میلدی اطلاعات مربوط به حدود 7000 زمین لرزه را جمع کرد و محل آنها را بر روی یک نقشه علامت زد. او می دانست که اگر بخواهد دلیل وقوع زمین لرزه را بفهمد باید در مورد مکان وقوع زمین لرزه اطلاعاتی داشته باشد و در جستجوی نقطه اشتراک یا شباهت های این نقاط بود.

به نظر می رسد که روی زمین نقطه ای وجود ندارد که هیچ گاه به لرزه در نیامده باشد، اما این لرزه های کوچک با حرکات تند شدیدی که زمین لرزه نامیده می شوند، خیلی تفاوت دارند.

مرکز  زمین لرزه

سنگی را در یک آبگیر یا استخر بیندازید و آنچه را که اتفاق می افتد، ببینید. موج های کوچک حلقوی از مرکز (نقطه برخورد سنگ به آب) به سمت خارج حرکت می کنند. سنگ، با انرژی ای که در اثر سقوط به دست آورده، آب را آشفته می کند و همین انرژی است که موج ها را به وجود می آورد. زمین لرزه ها هم به وسیله انرژی ای که وجود می آیند که در اثر ناگهانی سنگ ها ایجاد می شود. در این حالت نیز موج هایی به وجود می آیند و همان طور که انرژی آنها از محل به حرکت در آمدن زمین (مرکز زمین لرزه) به اطراف پخش می شود، تکان هایی ایجاد می کنند و حتی می توانند موجب شکاف برداشتن زمین شوند.

تسونامی

تمام ویرانی های زمین لرزه به امواجی که زمین را به لرزه درمی آورند برنمی گردد و مردم ساکن در نزدیکی ساحل را خطر دیگری هم تهدید می کند؛ خطری که از دریا برمی خیزد و به شکل امواجی عظیم ظاهر می شود این امواج را بعضی وقت ها امواج جزر ومدی می نامند، در حالی که هیچ ربطی به جزر و مد ندارند و عامل بوجود آمدن آن ها، برخورد امواج زمین لرزه با بستر دریاست.

خطر تسونامی

در سرتاسر اقیانوس آرام، وقوع تسونامی محتمل است. در این اقیانوس هزاران جزیره وجود دارد که اکثر آن ها جزایر مرجانی کم ارتفاع هستند و ساکنین آن به کشاورزی و دامپروری اشتغال دارند. در ژاپن، زمین های پست و هموار خیلی کم است و این نوع زمین ها را عمدتاً می توان در مناطق ساحلی یافت و به همین دلیل بیشتر مردم نزدیک ساحل زندگی می کنند. شهرهای اصلی سواحل غربی آمریکا و کانادا عمدتاًکنار ساحل قرار گرفته اند. از این سواحل به عنوان استراحتگاه های تابستانی نیز استفاده می شود و ویلاهایی به همین منظور در آنجا ساخته شده است. تمام این نقاط در معرض خطر تسونامی قرار دارند.

طراحی ساختمان ها

استحکام ساختمان، بر میزان وارد آمدن خسارات به آن تاثیر می گذارد. در کشورهای پیشرفته و ثروتمند، در نقاط زلزله خیز فقط از مواد مستحکم برای ساختمان سازی استفاده می شود.مردم کشورهای فقیر معمولاًخانه های خود را از مواد ارزانتر مثل چوب و خشت می سازند. هنگام زمین لرزه، سقف چنین ساختمان هایی فرو می ریزد و ساکنین زیر آوار مدفون می شوند.

شکل ساختمان و نحوه ساختن آن نیز در استحکامش موثر است. ساختمان های بلند و محکم می توانند در مقابل زمین لرزه مقاوم باشند. اگر ساختمان بتواند کمی خم شود، مقداری از انرژی زمین لرزه را جذب می کند و پابرجا می ماند. در شهر سانفرانسیسکوی آمریکا که از نقاط زلزله خیز جهان است، ساختمانی وجود دارد که به شکل یک هرم باریک وبلند ساخته شده است.این شکل به ساختمان استحکام می دهد. در بعضی ساختمان ها از نوعی لاستیک در فونداسیون استفاده می شود که لرزه ها را جذب می کند و نمی گذارد به ساختمان منتقل شوند. ساختمان هایی که بر روی فنرهای بزرگ ساخته می شوند نیز همین اثر و مقاومت را دارند.

مطالعه زمین لرزه

بخشی از کار یک دانشمند آن است که پیش بینی کند که پدیده در چه زمانی،چگونه و چرا رخ می دهد. بعضی دانشمندان در آزمایشگاه و با مقادیر کمی از مواد شیمیایی و دیگر مواد به انجام آزمایش مشغولند. آنان می توانند کارهایشان را به دقت اندازه گیری کنند و با استفاده از اعداد دقیق، آن چه را که رخ داده است توضیح دهند.

دانشمندانی که زمین لرزه ها را مورد مطالعه قرار می دهند نیز در تلاش هستند تا مکان، زمان و چگونگی وقوع زمین لرزه را پیش بینی کنند. اما اندازه گیری زمین لرزه ها به همان میز graben ان پیش بینی دقیق آن ها دشوار است.

نقش انسان در ایجاد زمین لرزه

به دشواری می توان نیروی لازم برای ایجاد زمین لرزه را برآورد کرد. در گذشته چنین تصور می شد که گرانش یا جاذبه ماه می تواند بر سنگ ها نیرو وارد آورد. نظریه دیگر آن بود که افزایش وزن آب هنگام مد، می تواند زمین لرزه را بوجود آورد. اکنون در زمینه نقش فعالیت های انسان در ایجاد زمین لرزه سوالات زیادی مطرح است.

زمین لرزه و آینده

زمین لرزه یکی از نشانه های نیروهای طبیعی عظیمی است که زمین را شکل می دهند و بر زندگی مردم ساکن روی زمین اثر می گذارد. مردم باید بدانند که چگونه با این نیروها زندگی کنند تا نابود نشوند؛ نیروهایی که به قدری بزرگ هستند که بشر توان و قدرت کنترل آن ها را ندارد.

حقایق علمی و تخیلات علمی

صفحات زمین حدود 300 میلیون سال است که در این کره جابجا می شوند. نیرویی که آن ها را به حرکت درمی آورد، درون زمین قرار دارد و تا زمانی که این سیاره سرد و مرده شود، باقی خواهد بود. صفحات موجود بر روی نقشه کنونی، ده میلیون سال بعد هم تقریباً چنین وضعی خواهند داشت. بعضی از آن ها در لبه ای که به زیر صفحه ای دیگر می لغزند و به درون ناحیه فرورانش می روند، مقداری کوچک تر خواهند شد. همچنین درمحل هایی که گدازه بالا می آید و سرد می شود، سنگ ها شکل خواهند گرفت و نواح ی جدیدی پدید خواهند آمد.

نواحی مناطق زلزله خیز همچنان زلزله خیز باقی خواهند ماند. مردم ساکن در این مناطق، هیچ انتخابی ندارند جز آن که یاد بگیرند چگونه با اینپدیده کنار آیند و زیان های آن را به حداقل برسانند. دانشمندان ممکن است بتوانند در مناطقی که صفحات درگیر شده اند، با اقداماتی به حرکات صفحات کمک کنند و مانع انباشته شدن تنش شوند.

زندگی با زمین لرزه

خطر فاجعه آفرینی زمین لرزه ها هر سال با افزایش جمعیت زمین، افزایش می یابد. با ادامه روند کنونی،در پنجاه سال آینده، جمعیت زمین دو برابر خواهد شد و افراد بیش تری در شهرهای بزرگ سکونت خواهند کرد. در سال 2000، جمعیت شهر مکزیکوسیتی به 25 میلیون خواهد رسید. این شهر بارها زمین لرزه های شدید را تجربه کرده است و انتظار می رود که زمین لرزه ها در آینده نیز تکرار شوند، در شهر کایرو و سایر شهرهای واقع بر کمربندهای زمین لرزه نیز همین افزایش جمعیت وجود خواهد داشت. در مناطق حومه شهرها و روستاها نیز مردم بیش تری ساکن خواهند شد،در حالی که خانه هایشان برای مقاومت در بابر زمین لرزه ساخته نشده است. ناگوارتر از همه آن است که بیشترین میزان افزایش جمعیت مربوط به کشورهای فقیر خواهد بود که برایشان حمایت از مردم در مقابل بلایای طبیعی دشوارتر است.

علت بروز زلزله چیست؟

زلزله زمانی اتفاق می‌افتد که سنگ‌های ناحیه‌ای از پوسته جامد زمین مقاومت خود را در مقابل نیروهایی که از داخل زمین به آنها وارد می‌شود از دست داده و بطور ناگهانی شکسته شوند و شکستگی توام با جابجایی سنگها را گسل نامیده و تکان‌های ناشی از آنرا زمین لرزه می‌گویند.

بنابراین امروزه مهمترین علت زلزله را نیروهائی می‌دانند که از درون زمین منشا گرفته و پس از تجمع باعث شکسته شدن ناگهانی لایه‌های سنگی می‌شوند و در نتیجه حرکت لایه‌ها در محل گسل باعث زمین لرزه می‌شود.

البته علل دیگری در بروز این حادثه وجود دارند از قبیل لغزش لایه‌های زمین، ریزش غارها، ریزش بهمن، انفجار گلوله‌های توپ، انفجار مین که می‌توانند در ابعاد محدودی ایجاد زمین لرزه نمایند.

خسارت زلزله‌ها و راه‌های جلوگیری از آن 

به کمک لرزه نگارهای دقیق، حساب شده است که، در هر سال هشت تا ده‌هزار زلزله رخ می دهد و بدین ترتیب بطور متوسط در هر ساعت یکبار زلزله می‌شود. از طرفی سرزمین‌های وسیعی از بعضی قاره‌ها هنوز فاقد چنین دستگاه‌هایی هستند لذا تعداد زلزله هایی که در مدت سال در تمام سطح زمین اتفاق می‌افتد باید به مراتب بیش از تعدادی باشند که در بالا به آن اشاره شده است. شدت تمام زلزله ها به یک اندازه نیست و بسیاری از آن‌ها به اندازه‌ای ضعیف هستند که انسان ابداً آن‌ها را احساس نمی‌کند.

انسان زلزله‌هایی را احساس می‌کند که موجب حرکت چراغ‌های آویخته در سقف و یا لرزش شیشه‌های پنجره‌ و حرکاتی دیگر از این قبیل می شوند.

زلزله شدید باعث ریزش گچ سقف‌ها و دیوارها می‌گردد و بر اثر آن اشیایی که برروی میز و یا کف قفسه قرار گرفته‌اند واژگون می شوند این نوع زلزله‌ها هر سال در حدود چندین بار واقع می شوند. اما زلزله های خیلی شدید که موجب خرابی شهرها و قصبات و آبادی‌ها و باعث تلفات انسانی می‌شوند خیلی به ندرت رخ می‌دهند. در شهرها خرابی ساختمان‌ها بر اثر زلزله اغلب اوقات توام با آتش‌سوزی است زیرا خرابی اجاق‌های منازل، واژگون شدن چراغ‌ها، انفجار کپسول‌های گاز و نشست لوله‌های گاز، قطع سیم‌های برق و اتصال آن‌ها به یکدیگر تولید حریق‌های بسیار بزرگ می‌کنند با اینکه آتش‌سوزی پیامد فرعی و کوچکی از زمین لرزه سال 1964 آلاسکا بود اما حداکثر خسارات را به بار آورد.

زمین لرزه سال 1906 که مرکزش در نزدیکی شهر سانفرانسیسکو بود یادآور تهدید وحشتناک آتش سوزی است. بخش مرکزی شهر غالباً از ساختمان‌های چوبی قدیمی و آجری بزرگ ساخته شده بود. اگرچه بیشتر ساختمان‌های آجری غیر بتونی سست به سختی آسیب دیدند ولی آتش‌سوزی مهیبی که به هنگام گسستگی خطوط گاز و برق آغاز شد بخش وسیع‌تری از شهر را منهدم ساخت.

آیا زلزله را می توان پیش بینی و یا پیشگیری نمود؟

در مناطقی که دارای حرکات زمین ساختی می باشند، سطح زمین به آهستگی و بطور مداوم تغییر شکل می دهد و قبل از وقوع زلزله نحوه این تغییر شکل ها بطور ناگهانی تغییر می کند که به آن آنومالی تغییر شکل می‌گویند.

بنابراین با اندازه گیری مداوم حرکات پوسته زمین می توان زمانی را که این حرکات از حالت متعارفی خارج می شوند بعنوان زمان بحرانی و احتمال بروز حادثه زلزله تلقی کرد. اندازه گیری حرکات پوسته زمین بوسیله دستگاهی بنام تیلت متر انجام می شود.

در حال حاضر نمی توان از این روش بطور دقیق نتیجه گیری کرد ولی با تحقیقات بیشتر می توان به آن امیدوار بود.

تنش هایی که به هنگام زلزله بوجود می‌ایند باعث تغییر خواص الاستیک پوسته  زمین شده و در نتیجه سرعت انتشار امواج لرزشی از داخل سنگ های پوسته نیز تغییر خواهد کرد بدینث ترتیب اگر سرعت انتشار امواج لرزشی در داخل زمین بطور مداوم اندازه گیری شود (هنگامی که میزان این سرعت ها به یک حد بحرانی و غیر عادی رسیدند امکان وقوع زلزله وجود خواهد داشت) دستگاه های از قبیل لرزه نگار انحراف سنج و یا تنش سنج مخصوصاً در اطراف گسل های فعال به پیش بینی زلزله کمک می نمایند.

برای اندازه گیری سرعت سیر امواج می‌توان بطور مصنوعی در یک نقطه امواج لرزشی تولید نموده و سپس به کمک لرزش سنج ها، میزان سرعت امواج را اندازه گرفت.

به هنگام وقوع زلزله امواج مختلف منشر می شوند قسمتی از این امواج قابل شنیدن می باشند و در مواقعی زلزله توام با صدای غرش می باشد این غرش ها در حقیقت یک نوع تشعشع صوتی است که معمولاً توام با بروز تعدادی شکاف که همگی در امتداد خط شکستگی قرار دارند می‌باشند. حال اگر در اعماق زمین میکروفون های حساسی را قرار دهیم هنگام وقوع زلزله صدای ناشی از این  میکروفون ها وقوع زلزله را مشخص خواهد کرد. ولی چون این میکروفون ها صداهای مختلفی را منتشر می کنند تشخیص صدای مربوط به زلزله را مشکل می سازد. ولی اگر بتوان صداهای منتشر شده را تفکیک نمود. و دقیقاًفرکانس ناشی از صوت امواج زلزله را مشخص نمود چنین راهی در پیش بینی زلزله می تواند موثر باشد.

قبل از وقوع زلزله چه باید کرد؟

تجربه ناشی از زلزله های گذشته نشانمی دهد که بیشترین جراحات به هنگام وقوع زلزله مربوط به شکسته شدن و پاشیدن شیشه ها و فروریختن قطعاتی از مصالح ساختمانی، سقف اتاق ها، دیوارها، و درهم ریختن وسایل و اثاثیه منزل می‌باشد بنابراین لازم است قبل از وقوع زلزله اقدامات زیر انجام شود:

1. محل خواب خود را دور از پنجره ها، آئینه ه و یا قاب عکس ها و اشیای بزرگی مانند کمد، قفسه کتاب ها انتخاب کنید و زیر اشیای آویخته از سقف مثل لوسترها، چراغ ها، گلدان های آویز و سایر اشیای سنگین تزئینی نخوابید. لوازم و اشیا را قبلاً در جای خود محکم کنید.
2. اشیای سنگین را از روی طاقچه بردارید مخصوصاً اگر بالای سرتان به هنگام خواب باشند و آنها را در قفسه های پایین قرار دهید.
3. اشیا و ظروف شکستنی و بطری ها را در محلی امن قرار دهید تا هنگام زلزله شکسته و پراکنده نشوند.
4. مواد آتش گیر را از نزدیکی آبگرمکن و اجاق دور نمائید.
5. لوازم سنگین خانگی ازقبیل یخچال، تلویزیون، آبگرمکن، کمد و قفسه های کتاب را با پیچ و مهره یا هر وسیله دیگر در جای خود محکم کنید و برای اطاق های خواب از پرده های ضخیم جهت جلوگیری از پراکندگی شیشه استفاده شود.
6. وسایل زندگی را در داخل اتاق ها و راهروها طوری قرار دهید که جابجایی آن ها راه خروج را مسدود نسازند که البته با مراعات مورد 5 این مشکل قابل حل می باشد.
7. کلیه راه های خروجی محل زندگی و محل کار خود را شناسایی کنید.
8. از محل کپسول های ضد آتش اطلاع داشته و در جائی آن ها را قرار دهید که به سرعت بتوانید از آن ها در حداقل زمان ممکن استفاده نمایید.

پس از وقوع زلزله چه باید کرد؟

1. هنگام حرکت در مناطقی که در آن جا شیشه شکسته شده یاآوار ریخته کفش بپوشید.
2. در یافتن زخمی ها و معرفی آن ها به نیروهای امدادی کمک کنید.
3. ساختمان محل کار یا تحصیل  یازندگی خود را از نظر آتش سوزی باز بینی کنید.
4. کلیه وسایل برقی، گازی، لوله های آب و سیم های برق را بازدید کنید و در صورت لزوم جریان آن ها را قطع نماید.
5. در صورتی که آب قطع شده باشد آب مورد نیاز را از چاه یا آبگرمکن و یا منابع مشابه تهیه کنید.
6. برای تکان های بعدی به نام پس لرزه آماده باشید و زلزله را کاملاً تمام شده تلقی نکنید بنابراین موارد قسمت اول را یعنی (قبل از وقوع زلزله را) در نظر داشته باشید.
7. از ازدحام در مناطق آسیب دیده بپرهیزید و مسیرها را جهت عبور وسائط نقلیه امداد و کمک رسانی باز نگه دارید و با ستادهای امدادرسانی همکاری های لازم را داشته باشید.
8. به خاطر داشته باشید که اجرای دستورالعمل های بالا و تمرین آن ها می تواند ایمنی شما را هنگام وقوع زلزله تا حدود قابل ملاحظه ای تامین نماید.

شرح خلاصه کلمه های علمی

• امواج اس (S waves) : امواج ثانویه یا نوعی از امواج ضربه ای که هنگام وقوع زمین لرزه، به دنبل امواج پی می آیند.
• امواج پی (P waves) : امواج اولیه، یا اولین امواج ضربه ای که از کانون زمین لرزه خارج می شوند.
• امواج جزر و مدی (Tidal waves) : به «تسونامی» رجوع کنید.
• امواج ریلی (Rayleigh waves) : نوعی از امواج زمین لرزه که روی زمین حرکت می کنند.
• امواج زمین لرزه (Seismic waves) : امواج انرژی ای که هنگام زمین لرزه به اطراف پخش می شوند.
• امواج ضربه ای (Shock waves) : به «امواج زمین لرزه» رجوع کنید.
• امواج لاو (Love waves) : نوعی از امواج زمین لرزه که در سطح زمین حرکت می کنند.
• اندازه حرکت زمین لرزه (Seismic waves) : مقیاسی برای کل انرژی آزاد شده طی یک زمین لرزه
• انرژی زمین لرزه (Seismic energy) : انرژی آزاد شده طی یک زمین لرزه.
• بلایای طبیعی (natural disasters) : نیروهایی در طبیعت که تلفات جانی و جراحات و خسارات فراوانی به بار می آورند.
• پرتگاه (escarpment) : شیبی تند در امتداد یک ناحیه مرتفع
• پس لرزه (aftershock) : حرکات لرزشی زمین که پس از زمین لززه اصلی رخ می دهد.
• پوسته (crust) : لایه بیرونی و سخت زمین.
• پیش لرزه (foreshock) : حرکات کوچک و ناچیز زمین که گاهی اوقات قبل از زمین لرزه اصلی آشکار می شود.
• تسونامی (tsunami) : امواج بسیار بلند دریا که در اثر حرکت بستر دریا طی زمین لرزه یا فوران آتشفشان پدید می آیند.
• تنش (strain) : انباشته شدن انرژی در یک سنگ
•  تنش سنج (strainmeter) : وسیله ای که برای اندازه گیری مقدار تنش درون یک سنگ مورد استفاده قرار می گیرد.
• جریان های همرفتی (convection currents) : حرکات ایجاد شده به وسیله گرمادهی، نظیر وقتی که ماگما درون زمین گرم می شود و از هسته به سمت پوسته بالا می آید.
•  چارلز ریشتر (Charles Richter) : دانشمندی که برای اندازه گیری زمین لرزه مقیاسی را ابداع کرد.
• چین (fold) : خم یا قوس ایجاد شده در لایه های سنگ.
• چینه (strata) : لایه های سنگ
• خزش سنگ (creepmeter) : وسیله ای برای اندازه گیری حرکات بسیار کوچک زمین.
• خط گسل (Fault line) : گسستگی یا شکست در سنگ ها.
• خط گسل معمولی (Normal fault line) : شکست ایجاد شده در سنگ ها در اثر وارد آمدن نیروی کششی بر زمین.
• دره نشستی (rift valley) : دشتی که در اثر فرونشستن خشکی در بین خطوط گسل پدید می آید.
• رسوبات (Sediments) : موادی که در اثر فرسایش پایین ریخته اند.
• روز پیشگیری از فاجعه (Disaster Prevention Day) : اول سپتامبر، و روزی در ژاپن که مردم نحوه رفتار به هنگام وقوع زمین لرزه را تمرین می کنند.
•  زمان زمین شناسی (Geological time) : دوره های بسیار طولانی زمان که سنگ ها طی آن شکل گرفته اند.
• سنگ رسوبی (Sedimentary rock) : نوعی سنگ که از خرده سنگ های دیگر و یا بقایای حیات جانوری و گیاهی دوران باستان ساخته شده است.
• شکاف زمین لرزه (Seismic gaps) : نقاطی در امتداد خطوط گسل که برای مدتی طولانی در آنجا یک زمین لرزه اصلی رخ نداده است.
• شیب سنج (Tiltmeter) : دستگاهی برای اندازه گیری زاویه یک شیب.
• صفحه (Plate) : تکه های بزرگ پوسته زمین
• کانون خارجی (زمین لرزه) (Epicentre) : نقطه ای از سطح زمین که درست بالای کانون یا مرکز زمین لرزه قرار داد.
• کانون مرکز (زمین لرزه) (Focus) : نقطه ای در سنگ ها که  مبدا زمین لرزه است.
• کمربند زمین لرزه (Earthquake belt) : نوار عریضی از خشکی که محل وقوع زمین لرزه های متعدد است.
• گدازه (Lava) : سنگ مذابی که از زیر سطح زمین به روی زمین می آید.
• گرابن (graben) : فرورفتگی که در اثر پایین رتن خشک در بین گسل پدید می آید.
• گرانش سنج (Gravimeter) : وسیله ای که نیروی کشش جاذبه یا گرانش را اندازه می گیرد.
• گسل پلکانی (Step faulting) : مجموعه ای از خطوط گسل نزدیک به هم که سنگ ها را به مقدار متفاوت به حرکت در می آورند.
• گسل جانبی( Lateral fault) : یک شکست جانبی در سنگها
• گسل سن آندریاس (San Andreas fault) : یک خط گسل اصلی بین دو صفحه که بخش عمده ای از آن در ایالت کالیفرنیای آمریکا قرار گرفته است.
• گسل معکوس  (Reverse fault) : شکستی که در اثر فشار در سنگ ها به وجود می آید.
• گودال (اقیانوسی) (Trench) : بخش بسیار عمیقی از بستر دریا که معمولاً در اثر لعزیدن یک صفحه به زیر صفحه ای دیگر پدید می آید.
• گوشته (Mantle) : لایه بین پوسته و هسته زمین.
• لرزه نگار (Seismograph) : دستگاهی که برای اندازه گیری و ثبت حرکت های زمین مورد استفده قرار می گیرد.
• لیتوسفر (سنگ کره) (Lithosphere) : لایه های زمین که از پوسته و گوشته بالایی تشکیل شده اند.
• لیزر (Laser) : نوعی نور (تقویت نور از طریق گسیل القایی تشعشع).
• ماگما (Magma) : مواد مذاب در زمانی که هنوز زیر سطح زمین قرار دارند.
• مغناطیس سنج (Magnetometer) : دستگاهی که میدان مغناطیسی درون سنگ ها را اندازه می گیرد.
• مقیاس شدت مرکالی (Mercalli Intensity Scale) : روشی برای اندازه گیری اندازه یا بزرگی زمین لرزه از طریق خساراتی که به بار می آورد.
• مقیاس لگاریتمی (Logarithmic scale) : روشی برای مرتب کردن اعداد در یک مقیاس به گونه ای که با هر افزایش ، عددی حاصل می شود که ده بار بزرگ تر از عدد قبل است.
• ناحیه فرورانش (Subduction zone) : ناحیه ای که یک صفحه به زیر صفحه دیگر حرکت کرده است.
• ناحیه سایه (Shadow zone) : بخشهایی از سطح زمین که در آنجا نمی توان امواج زمین لرزه را ثبت کرد.
• هورست (Hornet) : دشت یا فلاتی که در اثر بالا آمدن زمین در بین خطوط گسل پدید آمده است.

پیشنهاد

مدتهاست که بحث مدیریت بحران در شرایط بروز حوادث غیرمترقبه از جمله زلزله، تبدیل به بحث روز شده است. چرا باید همیشه منتظر بروز شرایط بحرانی باشیم و سپس اقدام به مدیریت آن نماییم. چرا باید همواره شاهد تلفات هزاران تن از هموطنان باشیم و سپس اقدام به مدیریت این شرایط کنیم و در نهایت با ارائه آمارهای مربوط به زنده یابی و کفن و دفن و نیز بازسازی مناطق آسیب دیده افتخار کنیم؟ همین امروز، روزی است که باید مدیریت بحران را شروع کنیم. چرا باید شرایطی را بوجود آوریم که جامعه علمی کشور که سالهاست در زمینه لرزه خیزی کشور تحقیق می­کنند، حالا فقط بر اساس تصمیم اشتباه، فقط به ابراز تاسف بسنده کنند. جامعه علمی کشور ایران، قدرت اجرایی ندارد و این وظیفه مقامات اجرایی است که به تحقیقات کارشناسی ارج نهاده و به عنوان یک ارزش به آن بنگرند و با بکار بستن این راهکارها حافظ جان و مال مردم باشند.

یک گفته قدیمی است که می­گوید: “عاقل کسی است که از یک سوراخ دوبار گزیده نشود”! آیا کشته شدن بیش از 30 هزار نفر از هموطنانمان در شهر بم، به اندازه کافی تکان دهنده نبود و باز هم منتظر زنگ خطر دیگری هستیم؟

آنچه که مسلم است عدم وجود ارگانهای ناظر قوی و بی­طرف در نظام ساخت و ساز کشور، باعث گردیده تا از بی اطلاعی مردم، در گسترش شهرها سوء استفاده گردد. در این بین سازمان نظام مهندسی که خود را نماینده قشر مهندسان می­داند، باید با هوشیاری هرچه بیشتر، اقدام به جلوگیری از تصمیمات نادرست و خطرساز نماید ولی آنچه که در سالهای اخیر از این سازمان دیده ایم کاملا ناامید کننده بوده است و متاسفانه این سازمان به غیر از تایید نقشه، بهیچ عنوان جایگاهی در تصمیم گیری های کلان ندارد و این به ضعف ساختاری این سازمان برمی­گردد. پس لازم است تا مردم خود با هوشیاری نسبت به خطری که زندگی آنها را تهدید می کند اقدام به تهیه مسکن نمایند و این چیزی نیست که فقط در یک شهر ، چرا که در بسیاری از شهرهای کشورمان شاهد این معضل هستیم.

• چکیده 1
• مقدمه 2
• یک قرن همراه با بلایای طبیعی 4
• صد سال آخر 5
• سنگ های متحرک 7
• لایه های سنگ 7
• چین ها و گسل ها 8
• گسل های متحرک 10
• حرکت در امتداد گسل 11
• حرکت در تمام جهت ها 12
• صفحات پوسته زمین 14
• لایه های زمین 14
• چرا صفحات حرکت می کنند؟ 16
• مناطق زلزله خیز 17

• کمربندهای زمین لرزه 18
• مرز صفحات 19
• مرکز زمین لرزه 20
• در اعماق زمین 21
• امواج زمین لرزه 22
• مطالعه امواج ضربه ای 24
• انواع امواج 24
• یافتن کانون زمین لرزه 26
• اندازه گیری شدت زمین لرزه 28
• اندازه گیری میزان ویرانی 28
• مقیاس ریشتر 30
• پس از زمین لرزه 31
• کمک رسانی و امداد 31
• بازسازی 33
• تسونامی 34
• امواج قاتل 35
• خطر سونامی 36

• ساختن برای زنده ماندن 38
• پی ریزی صحیح 38
• طراحی ساختمان ها 40
• برنامه ریزی و آمادگی برای کاستن از خسارات زمین لرزه 42
• تجربه کایرو 42
• طرح های اجرا شده در ژاپن 43
• مطالعه زمین لرزه 45
• مطالعه گذشته 45
• نظریه های مربوط به زمین لرزه 47
• اندازه گیری حرکت ها 48
• دستگاه های اندازه گیری 48
• گرانش، لیزرها و جانوران 50
• مناطق کم خطر 51
• اولین کشته ها 52
• گسل های دشت راین 53
• نقش انسان در ایجاد زمین لرزه 55
• معدنکاری و انفجار 55

• سدسازی 56
• زمین لرزه و آینده 58
• حقایق علمی و تخیلات علمی 58
• زندگی با زمین لرزه 60
• علت بروز زلزله چیست 61
• ارتباط زلزله با عوامل دیگر 75
• چرا کشور ما ایران زلزله‌خیز است 76
• آیا خطر زلزله تهران را تهدید می‌کند 78
• راستی راه نجات تهران بزرگ چیست 80
• خسارت زلزله‌ها و راه‌های جلوگیری از آن     82
• آیا زلزله را می توان پیش بینی و یا پیشگیری نمود 92
• راه های ایمنی و حفظ آرامش 98
• تاریخ زلزله های شهر تبریز 105
• لرزه خیزی شهر تبریز 105
• گسترش شهر 106
• خسارتهای ناشی از زمین لرزه در تبریز 107
• مسئول کیست؟ 108

• آزمایش 109
• آمادگی قبل از وقوع زلزله 110
• کاهش خطرات ناشی از تخریب تاسیسات، تجهیزات و وسایل خانه 111
• آشنایی با علائم زلزله 113
• آغاز زلزله 113
• قبل از زلزله 114
• آشنایی با جعبه امداد ونجات زلزله 115
• موارد ایمنی در حال زمین لرزه 116
• پس از پایان زلزله 117
• شرح خلاصه کلمه های علمی 123
• نتیجه گیری 131
• پیشنهاد 132
• منابع و مآخذ 134
• حسن ختام 135

منابع

1. دانشنامه کودکان و نوجوانان آکسفورد
2. دایره المعارف کودکان و نوجوانان ، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
3. پدیده های طبیعی، ناشر : پیدایش
4. زمین لرزه، ترجمه محمود سالک
5. یک دقیقه تا بحران، زلزله خبر نمی کند؛ نوشته سعید عزیزیان، گیتی صلاحی اصفهانی
6. زلزله در آلبوم تجربه، مولفین : پروفسور موتوهیکوهاکانو، دکتر نعمت حسنی، مهندس محمدرضا اسلامی