نقش فضای سبز در زندگی انسان و اثرات مفید فضای سبز شهری

ریشه ارتباط و علاقه انسان به گیاه از سالهای بسیار دور و شاید از دوران انسانهای اولیه نشات می‌گیرد. در طول تاریخ استفاده  از گیاه مسیر تکاملی و اشتقاق علمی گسترده‌ای داشته است. در این راستا از زمان مهاجرت قوم ماد به فلات ایران، مردم این سرزمین همواره در توسعه فضای سبز و کاشت گیاهان کوشا بوده‌اند به طور یکه روزگاری ایران به نام کشور گل و بلبل شهرت داشت. متاسفانه در دوران اخیر در کشور ما گیاهان مورد بی‌مهری بسیار قرار گرفته‌اند، بدین جهت بالا بردن سطح آگاهی های مردم در مورد فضای سبز و آشنایی با خواص گیاهان ضرورتی است که مانع بروز فاجعه نابودی شهرها بر اثر آلودگی هوا و محیط زیست می‌‌گردد. به همین منظور اهمیت دادن به نقش فضای سبز در زندگی انسانها و ایجاد علاقه بیشتر به درخت و گل و چمن در وجود هر کس امری است بسیار مهم که در اینجا به طور اختصار به مواردی از آن اشاره میشود که امید است علاقه و تفکر بیشتری را برانگیزد و هر کس بتواند مشوقی دلسوز برای ایجاد فضای سبز در محیط زندگی خود باشد.

تولید اکسیژن

هوای مورد نیاز انسان در روز حدود 15 کیلوگرم است. در حالی که جذب غذای مورد احتیاج وی به آب 5/1 کیلوگرم و غذا 5/2 کیلوگرم می‌باشد. از این مقدار هوای سالم که به بدن انسان وارد می‌شود 78 درصد آن را نیتروژن و 21 درصد آن را اکسیژن تشکیل می دهد. گازهای دیگر مانند گازکربنیک، نئون و هلیوم به همراه  اکسیدها ازت و گوگرد مقدار بسیار ناچیزی از وزن هوا را تشکیل می‌دهند. مثلا گاز کربنیک 3 % گازکربنیک سریعاً به مرگ انسان منتهی می‌شود. تاکید می‌شود که مقدار زیادی از اکسیژن آزاد شده در طبیعت از طریق فضای سبز تولید می گردد. حال اگر درخت و فضای سبزی وجود نداشته باشد مشکل انسان در رابطه با وجود گازکربنیک در هوا و کمبود اکسیژن به خوبی نمایان می‌شود. علفها و چمنزارها اگر چیده و کوتاه نشوند سطح سبز زیادی را به وجود می‌آورند مثلا یک متر مربع چمن چیده (بریده) شده و ارتفاع 3-5 سانتیمتر دارای 6 تا 10 مترمربع سطح سبز میباشد. در صورتی که همین چمن در حالت کوتاه نشده در هر مربع دارای 200 مترمربع سطح سبز است بر اساس این محاسبه تنها 5/1 متر مربع چمن کوتاه شده میتواند به اندازه یک انسان در یک سال اکسیژن تولید کند. (2)

تولید فیتونسید

بررسیهای دانشمندان علم محیط زیست نشان می‌دهد که درختانی مانند گردو، کاج. نراد، بلوط، فندق، سرو کوهی ، اکالیپتوس ، بید، افرا، زبان گنجشک و داغداغان از خود ماده‌ای به نام فیتونسید در فضا رها می‌سازند که برای بسیاری از باکتریها و قارچهای تک سلولی و برخی از حشرات ریز اثر کشندگی دارد در عین حال تولید چنین موادی توسط درختان  بر روی انسان اثر فرح بخشی دارد. دلیل  این امر را دانشمندان چنین بیان می کنند: مغز انسان از دو نیمکره چپ و راست تشکیل شده است نیمکره راست در تنظیم احساس غریزی و طبیعی انسان مانند تنظیم وقت و سر وقت حاضر بودن را بعهده دارد. انسان شهرنشین به دلیل درگیری در کارهای روزمره و شرایط محیط زیست شهری به مراتب کار بیشتری از نیمکره چپ خود می‌کشد که این امر موجب اختلال بین دو نیمکره مغز و در نتیجه عملکرد طبیعی مغز انسان می‌گردد. دانشمندان پی برده‌اند که درختان به سبب رها سازی مواد شبیه فیتونسید می‌توانند تعادل بین دو نیمکره مغز را به خوبی برقرار ساخته و حالت طبیعی و آرام بخشی را به انسان ارزانی دارند بنابراین نقش آرامبخشی درختان و فضای سبز به خوبی نمایان می گردد.(2)

تعدیل آب و هوا

درختان با تعریق و تعرق خود نقش حساسی در کاهش دمای میکروکلیما و افزایش رطوبت نسبی هوا ایفا می کنند. دمای یک هکتار فضای سبز در مرداد ماه تا 5/4 درجه کمتر از فضای مجاور خالی از درخت است و به همین نحو رطوبت نسبی درون یک فضای سبز تا 11 % بیش از محیط خارج اندازه‌گیری شده است با تعدیل دو پارامتر یاد شده فضای سبز، میکروکلیمایی به وجود می‌آورد که آسایش فیزیکی مناسبی برای زیست انسان در پی دارد.(2)

موثر در کاهش آلودگی صدا

در حالی که آلودگی هوای تهران یا آلودگی جویهای سیاره رنگ و گندیده قابل رویت می‌باشد، بسیاری از شهروندان تهرانی جنجال هیاهوی اطراف خود را آگاهانه یا ناخودآگاه نادیده گرفته و آن را جزئی تفکیک ناپذیر از زندگی شهری می دانند. صدای گوش خراش فروشندگان دوره گرد با بلندگو، موتورسواران با سر و صدا در هر ساعت از روز، اتومبیلها با اگزوز ناقص و بوق زدنهای بی‌مورد، مته‌های مختلف جهت کندن و لوله گذاری و با آسفالت خیابانهای، صدا بلندگوهای گوناگون، فضای شهر را با آلودگی صوتی، آلوده می سازند. (2)

باید توجه کرد که عادت به نوعی آلودگی دلیل بر مصونیت در مقابل آن نیست بلکه عادت به معنای کاهلی، و هر چه بیشتر مستهلک شدن وغرق شدن در آلودگی است. اخطاریه اتحادیه پزشکان مبنی بر آلودگی صوتی را باید جدی تلقی کرد. (2)

هر صدای ناخواسته‌ای که به گوش انسان برسد آلودگی صوتی محسوب می‌شود و حتی صدای موسیقی ملایمی که به طور ناخواسته از خانه همسایه به گوش برسد آلودگی صوتی به حساب می آید زیرا خود مخل آسایش فرد است. عکس العمل انسان در برابر صدا بستگی به عوامل ذهنی مثل شدت صدا،‌‍ فرکانس صدا و به عوامل عینی مانند مقبولیت یا عدم مقبولیت فرستنده صدا دارد. صداهای ملایم عکس‌العملهای خاصی را در انسان پدید می‌آورد هنگامی که شدت صدا به 70 یا 80 دسی بل می‌رسد تاثیرات سر و صدا می‌تواند ایجاد کری موقتی یا دائمی کند، و آن در حالی است که سلولهای گیرنده گوش به طور شدیدی در معرض صدا قرار گیرند. این تاثیرات بر انسان به طور مستقیم صورت می‌گیرد. تاثیرات غیر مستقیم صدای ناخواسته بر انسان غیر قابل لمس است. بی‌خوابی، پاره شدن افکار، کم حوصلگی، عصبی بودن،‌ بروز بیماریهای روانی، از عوارض صداهای ناخواسته است. (2)

رابطه بین سر و صدا و سرطان

بر اساس تازه‌ترین مطالعات انجام شده توسط پژوهشگران فرانسوی،‌ بین سر و صدا و بیماری سرطان در انسان رابطه‌ای نزدیک وجود دارد. این مطالعات جدید و نتایج حاصل از آن در آخرین شماره مجله فرانسوی (پارچ ماچ) درج شده است. در آنجا ‚ده است. سر و صدای شدید و تکرار آن باعث تضعیف عمومی مصونیت بدن انسان و در نتیجه تضعیف مقاومت وی در مقابل بیماریهای خطرناک می شود. بر اساس این مطالعات، سر و صدای زیاد بر ساختار هورمونهای بدن انسان تاثیر منفی می گذارد و باعث اختلال در کار آنها و سپس سرطان هورمون می‌شود. (2)

نقش گیاهان در کاهش آلودگی صدا

امروزه دانشمندان ثابت کرده‌اند که درختان و درختچه‌های می‌توانند در کاهش آلودگی صدا موثر باشند اگر چه خود صدا ممکن است رشد گیاه را به  مخاطره می‌اندازد. کاهش رشدی در حدود 41% در یک مزرعه توتون که در معرض صدای شدید قرار گرفته،‌ دیده شده است. به هر حال کیفیت کاهش صدا در درختان و درختچه‌های مختلف بر حسب اندازه برگ،‌ نوع و بلندی درخت تفاوت دارد.(2)

با آزمایشهایی که به عمل آمده دیده شده که درختان و فضای سبزی که در حاشیه خیابانها ایجاد شده است اثر کاهندگی بیشتری نسبت به دیوارهایی صداگیر پیش ساخته و مصالح ساختمانی دارند با این حساب نقش فضای سبز در کاهش آلودگی صوتی و کاهش هزینه‌های ساختمانی (دوجدار شدن پنجره‌ها و دیوارهای بلند) و زیبایی شهر کاملاً مشخص می‌شود.(2)

ضوابط اکولوژیک فضای سبز شهری

اکولوژی شاخه‌ای از علوم بیولوژی است که نحوه زندگی موجود را در رابطه با محیط زیست ‌اش مورد بررسی و تعمق قرار می‌دهد. امروزه علم محیط زیست به عنوان شعبه ای از دانش اکولوژی مورد توجه خاص صاحب نظران قرار گرفته زیرا محیط زیست نیز عبارتست از کلیه عوامل:‌‍ فیزیکی – شیمیایی – بیولوژیکی- اجتماعی که بر هم اثر متقابل  داشته و با هم دارای رابطه تنگاتنگ هستند و اجزاء‌ تشکیل دهنده آن عبارتند از عوامل جاندار و بی جان و یا بهتر بگویم اجزاء لمس شدنی و مرئی (جامدات – مایعات گازها)‌ و نامرئی (سیر انرژی) که این انرژی نیز نهایتاً انرژی خورشید است. (4)

از نظر زیست محیطی فضای سبز شهری عبارتست از فضایی متشکل از گیاهان با ساخت شبه جنگلی و برخوردار از بازدهی اکولوژیک زیست محیطی معین متناسب با شرایط زیست محیطی حاکم بر محیط زیست شهر. منظور از فضای سبز در این حالت بوجود آوردن شبکه‌ای وسیع و پیوسته از فضای سبز در پیرامون شهر می باشند. این شبکه فضای سبز می‌بایست از یک سو کل فضای شهر را از بازدهی اکولوژیک خود   منتفع سازد و از طرف دیگر نیازهای زیست محیطی پیرامون خود را فراهم نماید. مثلا یک نوار فضای سبز در کنار خیابان میتواند از نظر کاهش آلودگی‌های صوتی و غبار برای پیاده رو و ساکنین خانه‌های اطراف خیابان نقش اساسی داشته و همزمان در کل شهر عمل تفکیک  واحدهای مسکونی و تاری را از فضای تفرجگاهی انجام دهد.

اثرات مفید فضای سبز شهری

بدون هیچ تردیدی فضای سبز در مقابل اثرات منفی واحد‌های مسکونی و تجاری و صنعتی کوچک و بزرگ و بی‌قواره‌ای که بدون داشتن کمترین نظم و ترتیبی مرتبا در داخل و یا حاشیه تهران سبز می‌شوند نقش متعادل کننده‌ای در بهسازی طبیعت شهری دارد، و لزوم گسترش سطح فضای سبز شهری در دورانی که به لحاظ گسترش صنعت و کار و تلاش مداوم و افزایش جمعیت شهری و رواج آپارتمان نشینی شهروند تهران از دامان طبیعت دور شد بیش از گذشته قابل لمس می‌باشد و بهترین شاهد مثال برای این مدعا پناه بردن مردم تهران به حاشیه رودخانه‌ها و باغات اطراف شهر و حتی روستاها و جاده‌های کوهستانی در تابستان برای تفرج در یک روز گرم تعطیل است و بدین جهت لزوم گسترش فضای سبز بیشتر از هر زمان دیگر ملموس است. (4)

متاسفانه این باور غلط در بعضی مسئولین وجود دارد که فضای سبز برای تهران چرخ پنجم گای است. بنابراین برای روشن شدن این مسئله که فضای سبز یک ضرورت غیرقابل انکار برای ادامه حیات محیط زیست شهری تهران می‌باشد و به هیچ وجه چرخ پنجم گاری نمی باشد،‌ بطور مجزا اثرات گوناگون و مفید فضای سبز شهری را مورد بررسی قرار می‌دهیم. (4)

استاندارد بین المللی فضای سبز

تهران با جمعیتی بیش از 5/6 میلیون نفر در سطحی به وسعت تقریبی 567 کیلومتر مربع گسترش ساخته است که جمع فضای سبز باز و شهری موجود و در دست اجرای آن تا سال 1361 حدود 1177 هکتار بوده که از این رقم حدود 760 هکتار آن پارکهای عمومی بوده‌اند که به این ترتیب سرانه فضای سبز باز و شهری برای هر نفر حدود 6/1 متر مربع و سرانه فضای پارک‌ها برای هر نفر 2/1 متر مربع بوده است. (4)

طبق مطالعاتی که در زمینه توزیع فضای سبز شهری در دنیا انجام شده است استاندارد بین‌المللی سرانه فضای باز و سبز شهری برای هر نفر بین 15 تا 0 متر مربع در نظر گرفته شده در حالی که نسبت سطح فضای باز و سبز شهری به کل مساحت تهران رقمی در حدود 7/1% و نسبت فضای پارک‌ها به کل مساحت تهران 3/1% می‌باشد که با توجه به استاندارد بین‌المللی توزیع سرانه فضای سبز شهری ناچیز بودن مساحت فضای سبز تهران که در ضمن بطور نامتناسب در سطح شهر توزیع شده است مشاهده می شود که با توجه به جمعیت موجود تهران فقط  فضای سبز شهری لازم در داخل محدوده در اختیار شهروند تهرانی میباشد که خود این مقدار نیز دارای پراکندگی مناسبی نبوده بطوریکه در مرکز – جنوب و شرق و غرب تهران کمبود فضای سبز کافی قابل ملاحظه است. (4)

از انتخاب زمین تا احداث باغ

پردیس‌سازی و ایجاد فضای سبز حرفه‌ای حساس و دقیق است. مراحل اولیه شروع کار پردیس‌سازان به دقت و مطالعه بیشتر نیاز دارد. با مشخص نمودن هدف از باغ‌سازی و با برنامه‌ریزی دقیق، کار طراح به سهولت پیشرفته و امکان موفقیت بیشتر خواهد بود.

پارک‌ها و باغ ها برای مردم و برای بهسازی محیط زیست آنان احداث می گردد به این دلیل هر پروژه با در نظر گرفتن نیازهای روانی و جسمی افراد آن منطقه خاص برنامه‌ریزی شده و طراحی می شود. طراح با ایجاد فضایی مناسب، آسایش بیشتر مردم را فراهم آورده و پناهگاهی دلپذیر برای آنان به وجود می‌آورد. همه مردم به خصوص ساکنان شهرهای برگ و پرجمعیت احتیاج به مکانی دارند که پس از کشمکش‌های روزانه بتواند به آن مکان پناه برده و آرامش یابند. (3)

کار طراحی باغ در چند مرحله انجام می‌گیرد. این مراحل به ترتیب عبارتند از:

1. مرحله انتخاب مکان مناسب
2. بازدید از زمین و نقشه برداری
3. تجزیه و تحلیل یا ارزیابی مکان
4. تجزیه و تحلیل احتیاجات افرادی که بیشتر از آن محل استفاده می کنند.
5. انتخاب قسمت‌های مختلف مجموعه باغ.
6. مربوط ساختن قسمت‌های انتخاب شده به یکدیگر
7. انتخاب گیاه.
8. زیباسازی.

شکل زمین و اندازه مکان زیر بنا در طراحی باغ اهمیت بسیار دارد. در اکثر ممالک انتخاب مکان مناسب به کمک طراحان باغ صورت می‌گیرد، مثلا طراح باغ منطقه ای را مناسب باغ گیاه‌شناسی و باغ تفریحی و ناحیه‌ای را مناسب منطقه مسکونی تشخیص داده و انتخاب می کند. اهمیت فضای سبز و رابطه آن با محیط زیست به تازگی در ایران مورد توجه قرار گرفته است. کوشش کنونی مسئولان در این است که در مناطق پرجمعیت و شلوغ فضائی را اختیار کرده و پارکی احداث نمایند، تا از تراکم جمعیت کاسته و به بهسازی محیط زیست منطقه کمک کرده باشند. برای اجرای این منظور قوانینی نیز در امور شهرسازی و شهرداری وضع شده است که طبق این قوانین نسبت فضای سبز به ساختمان‌ها کنترل می شود، یعنی در هر منطقه مشخص نموده‌اند که چند درصد از زمین زیربنا و چند درصد آن به فضای سبز و محوطه سازی اختصاص می یابد. مقدار فضای سبز و پارک در شهرک‌ها نیز قوانین خاص خود را دارد. چنین لوایح و قوانینی به بهسازی محیط زیست کمک فراوان می‌کند.

• 1- نقش فضای سبز و اهمیت آن در زندگی انسان 2
• 2- ضوابط اکولوژیک فضای سبز شهری     10
• 3- اثرات مفید فضای سبز شهری 14
• 4- استاندارد بین المللی فضای سبز 21
• 5- مفهوم و هدف طراحی پارکها و پردیس سازی 25
• 6- مشخصات فنی و اجرایی عملیات جنگل کار پروژه اریس پردیس 31
• 7- از انتخاب زمین تا احداث باغ 36
• 8- مناطق جدید 49
• 9- انتخاب گونه‌ها 61
• 10- اقلام گیاهی جهت کاشتن 68
• 11- استقرار و مراقبتهای اولیه 82
• منابع 111

منابع

1. بی بی هیبرد، 1374، جنگلداری شهری، انتشارات سازمان پارکها و فضای سبز شهر تهران.
2. شرکت سبز باستان.
3. غزاله روحانی، 1371، طراحی باغ و احداث فضای سبز، انتشارات فرهنگ جامع
4. محمدرضا بیژن زاد، 1369، بررسی فضای سبز شهر تهران، انتشارات بخش فرهنگی دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی
5. نیما اصلی، 1384