عوامل موثر در تخریب بنا و بافت های شهری

اساسی ترین بخش قبل از هر اقدام مرمتی تشخیص ضایعه یا عارضه است . نوع مصالح پیوند منطقی عناصر ساختمانی توزیع متناسب نیروها، مقاومت شالوده در مقابل بارهای وارده، ـ تناسب نیروهای داخلی با توجه به توانای مصالح،حفاظت صحیح کل ساختمان در برابر عوامل خارجی، در مجموع از عوامل و شرایط لازم برای تامین ایستایی و ادامه حیات و بقای ساختمان محسوب می‌شوند. بنابراین هنگام بررسی یک بنا یا مجموعه و یا بافت شهری پرداخت به عواملی که مخل قلمداد می شوند ضروری است.

کهولت و فرسودگی شرایط مناسبی را برای سایر عوامل مخل فراهم می کنند. ـ میزان رطوبت، تغیرات و نوسانات مداوم درجه حرارت(روز گرم و شب سرد) عوامل جوی، همگی مقاومت بنای پیر و فرسوده را تضعیف می کنند. طبعاً این مقاومت حد معینی دارد مجموعه عوامل نامبرده مخل ادامه زندگی بنا می شوند.

آسیب و عارضه> …..عدم تعادل> ….عامل مخل

بنابراین مشاهده آسیب و عارضه در بنا دال بر عدم وجود تعادل است که در چنین شرایطی ریشه یابی عامل مخل در دستور کار قرار می گیرد.

به طور کلی عوامل تخریب مجموعه‌ای از کنش ها و آسیب ها هستند که در تغییر شکل و  تخریب بنا موثر واقع می شوند. نحوه تعمیر بنا نیز بستگی به نوع این عوامل مخل و مخرب دارد. پس ابتدا باید عواملی را که موجب صدمه دیدن بنا و یا نهایتاً ویرانی آن شده اند بررسی کرد و سپس چگونگی تعمیر و حفظ و نگهداری آن را طراحی و اقدام را آغاز کرد.

عوامل موثر در تخریب بنا

عوامل طبیعی

مانند رعد و برق، ـ رطوبت ناشی از آبهای زیرزمینی یا ریزش باران و برف، باد، زلزله، عوامل بیولوژیک. ـ تاثیر عوامل طبیعی به نحوه استقرار، ـ تشکل بنا و مصالح مورد استفاده متفاوت بستگی دارد.

عوامل اجتماعی و سوانح

مانند جنگ، ـ مهاجرت و آتش سوزی.

عوامل تخریب مربوط به شیوه خاص زندگی ماشینی

مانند تاسیسات بنا از قبیل فاضلاب، ـ کانال کشی و غیره.

عوامل تخریب مستقیم به وسیله مردم و حکام وقت

از جمله می توان به تخریب حصارها و خندق ها با هدف گسترش شهرها، ـ تخریب بناهای عظیم به منظور استفاده از مصالح آنها و همچنین استفاده نادرست از ابنیه قدیمی، ـ استقرار مردم در واحدها و مجموعه های بزرگ دیمی و دخل و تصرف شدید و ناهنجار در آنها، حفاری ابنیه به منظور گنج یابی، اقدامات بدون مطالعه و برنامه ریزی افراد خیّر به منظور تعمیر، تغییر فشار آبهای زیرزمینی بر اثر حفر چاهای عمیق و پمپاژها.

طنین ها و لرزش 

معمولاً تمامی مواد و مصالح بناهایی که در آنها لرزش بوجود می آید به طور متفاوت تحت تاثیر نیروهای کششی و فشاری قرار می گیرند. در این مورد نیز قانون عمومی ((تمرکز تنش روی ترکهای بسیار ریز )) صادق است و در چنین شرایطی خود ترکها ریز (میکروسکوپی) بر اثر لرزشها امکان رشد و توسعه می یابند و بیشتر می شوند. علاوه بر این بر اثر این لرزشها ترکهای جدیدی در نقاطی که تحت تاثیر تمرکز تنشها هستند تشکیل می شوند . در کل می توان گفت لرزش و طنین بر شدت تغییرات و فرسایش مصالح می افزاید زیرا ترکها ریز با هدایت آب به داخل باعث ایجاد تنش در داخل مصالح می شوند.

در مجموع ارزیابی دقیق از نقش لرزش و طنین در کلیه فرایندهای تغییر و تحول مواد و مصالح به دلیل وجود عوامل فیزیکی و شیمیایی و مکانیکی امر بسیار پیچیده ای است.

لرزش به طور غیرمستقیم در حفاظت ابنیه تاثیر می‌کند و چه بسا در سیستمهایی که باید ابنیه را در مقابل عوامل محیطی و تغییر و فرسایش محافظت کنند تاثیر منفی می گذارد. برای مثال لرزش ممکن است از قدرت حفظ و هدایت آب در ناودانها و نقاط اتصال بکاهد و در نتیجه شرایط مناسب را برای نفوذ آب به بخشهای از دیوار که معمولاً محفوظ اند فراهم آورد.

یخبندان و تشکیل بلور

مصالح ترکدار معمولاً به راحتی تحت تاثیر تنشهای داخلی قرار می گیرند زیرا آب نفوذ کرده داخل این ترکها بر اثر تغییر دمای محیطی بخار یا منجمد می شود. ـ قابل ذکر است که در ضمن عمل تبخیر بر اثر بلور شدن نمک های محلول در آب تنشهایی به وجود می آیند. این نمکها معمولاً یا از زمین های اطراف و یا از هوا و یا از خود مصالح حاصل می شوند.

وقتی دما به زیر صفر درجه سانتیگراد می رسد بر اثر تشکیل بلورهای یخ تنش به وجود می آید . در وهله اول می توان گفت در هر دو حال تنش ناشی از ایجاد و رشد بلور در ترکهاست . یک بلور معمولاً در یک ترک نسبتاً بزرک امکان رشد بیشتری دارد، در صورتی که در ترکها و در خلل و فرج مویی این امکان رشد محدودتر است.

انواع رطوبت در بناهای تاریخی

رطوبت در بناهای تاریخی بر دونوع است:صعودی و نزولی.

رطوبت صعودی

این رطوبت بر اثر نفوذ آب به پی دیوارها و حرکت آن طبق قانون لوله های موئین به طرف بالابه وجود می آید.عوامل مختلفی آن را به وجود می آوردند:

1. عدم وجود محوطه سازی مناسب در پیرامون بنا.
2. ایجاد باغچه و کاشت درخت در نزدیکی پیهای بنا.
3. گرفتگی چاههای فاضلاب و تاسیسات آبرسانی در داخل ابنیه.
4. بالا آمدن سطح آبهای زیر زمینی.
5. افزایش قدرت جذب مصالح به کار رفته در بنا مثل آجر.
6. استفاده از مصالح غیر هیدروفیلی از قبیل سیمان، قیر گونی و رنگ روغن که باعث عدم تنفس بنا و حبس رطوبت در دیوارها و پی و صعود آن به بخش های بالاتر می شود.

رطوبت نزولی

این رطوبت ناشی از ریزش نزولات آسمانی است. عوامل زیر در تسهیل ایجاد رطوبت نزولی موثرند:

1. شیب بندی پوشش بام.
2. ناودانها و استقرار آنها در محل های نامناسب بنا. برای مثال ،در نقاط سردسیر چنانچه ناودانی در خارج بنا قرار گیرد بر اثر یخبندان قابلیت خود را از دست می دهد و آب را در پشت ناودان جمع می شود و سپس به نقاط مختلف بنا نفوذ می کند.
3. اگر تعمیر و تعویض به موقع لایه های عایق(کاهگل و کاشی …) انجام نگیرد، باعث نفوذ آب به داخل بنا می شود.
4. عدم پیش بینی ارتفاع عایق کاری متناسب با ارتفاع برف در هنگام عایق کردن بنا.
5. نگهداری و مراقبت دائم از بنا در صول مختلف مثل پاک کردن ناودانها و آبروها و جمع کردن علفهای هرز و استفاده از بام و غیره.
6. عدم استفاده از مصالح عایق بومی با توجه به اقلیم و طبیعت بنا، مانند استفاده از قیر گونی بر روی سطوح منحنی شیبدار بام.
7. اجرای جزئیات آبچکان ها و رخ بامها به روش ناصحیح با استهلاک و فرسایش رخبام و عدم تعویض و تعمیر به موقع بام.

مشاهده صدمات ناشی از رطوبت در بنا

1. پیدایش و ظهور لکه های رطوبت در کف.
2. لک شدن مدام جداره ها(به صورت رطوبت صعودی).
3. فرسایش و ساییدگی در آمود دیواره که بر ار رطوبت صعودی و کوران شدید حاصل می شود.
4. کدر شدن یکنواخت جداره های اتاق که ممکن است به دلیل اشباع رطوبت هوا پدید آید.
5. پیدایش لکه های پراکنده که به مرور زمان تغییر می یابند.این امر ممکن است بع دلیل نفوذپذیری مصالح مختلف در جداره باشد(شاید اشیا رطوبت هوا نیز در آن موثر باشد.)
6. عمل آمدن و پیدایش مصالح نمکدار (شوره زدن) که ممکن است به صورت لکه های پراکنده با لکه های مداوم باشد(شکل 6)
7. پیدایش انواع قارچ های ریز ناشی از عواملی چون عدم وجود تهویه و راکد ماندن هوا، عدم تابش نور خورشید، و وجود عوامل ارگانیک زنده.

دفع رطوبت اشباع شده در فضاهای داخلی بنا

این شرایط وضعیت نامطلوبی را برای جداره ها و کل بنا فراهم می کند. به منظور دفع این رطوبت در درجه اول باد از شگردهای موجود در طراحی معماری برای ایجاد حداکثر کوران-از قبیل در مقابل هم قرار دادن بازشوها استقرار بنا در جهت وزش باد مطلوب ، به کارگیری بادگیر و غیره –استفاده کرد.(مانند خانه های قدیمی در بنادر بوشهر،لنگه، کنگ و غیره در غیر این صورت برای رفع این مشکل و مطلوب کردن فضای بنا باید تهویه توسط کانالهای ورود و خروج هوا در داخل فضا استفاده کرد.

طرح مرمت معماری

همان گونه که ذکر شد بنا بقع امامزاده صالح(ع) تصور می رود مربوط به قرن هفتم و یا هشتم هجری باشد. با توجه به کتیبه موجود در بنا هلاکو میرزا فرزند فتحعلی شاه در سال 1210 بانی تعمیرات و تزئینات آن شد و نقاشی ها و اصلاحات داخل حرم و احداث گنبد و کاشیکاری بنای بقعه به صورت امروزی در دوره قاجار بوده است. بنای لصلی بقعه شامل ساختمان چهارگوش بزرگ و مستحکمی با دیوارهای قطور است که فضای درونی آن قریب شش مترو نیم در شش مترو نیم وسعت دارد .وضع طاق ها نماها و شیوه ساختمان و پوشش آن می رساند که ابنیه قرن هفتم یا هشتم هجری باشد.

با توجه به اینکه ساخت بقعه در زمانهای مختلف بوده است عملکرد ها و کاربردهای مختلفی نیز بطور ارگانیک در اطرا آن از قبیل تکیه، مسجد، حمام و بازار تجریش از لحاظ روابط کالبدی بسیار غنی و منسجم هستند و مقبره امامزاده صالح در تهران قدیم در مجاور میدان تجریش و پل تجریش(معروف به پل رومی) بود که به صورت طبیعی در رابطه با بازار تجریش شکل گرفته اند که به صورت مفصلی بین مرکز تهران و تجریش عمل می کرده اند.

در مورد مجموعه امامزاده صالح (ع) که در رابطه با تکیه امامزاده و بازار تجریش می باشد وجود واحدهای کوچک تجاری بازار با مساحت کم در بازار که در مسیر دسترس از بازار به امامزاده صالح(ع) قرار دارند سبب شده است هنگام ورود به صحن مقبره احساس وارد شدن به یک فضای بزرگ و گشایش فضای مختلف دسترسی به مقبره باعث جذابیت زیادی در مورد این فضا شده است.

بررسی آسیب دیدگیهای ناشی از رطوبت

همان گونه که قبلاً اشاره شد رطوبت و پدیده های ناشی از حضور اشکال مختلف آن یکی از عوامل عمده فرسایش در مصالح می باشد. رطوبت به چهر طریق می تواند در مصالح یک ساختمان حور یابد: ثقلی ، مویینگی، تعریق و فشار ناشی از وزش باد. حضور رطوبت در مصالح نیز به نوبه خود منجر به آسیب رسانی به آنها به دوشکل فیزیکی و شیمیایی خواهد شد. فقدان و نبودن لایه های ضد رطوبت و طراحی صحیح جزییات در مقبره ، منجر به نفوذ رطوبت به دورون پیکره بنا و بالتبع فرسایش مصالح شده است.

رطوبت به شکل ثقلی عمدتاً ناشی از بارندگی (ریزش برف و باران) می باشد و با توجه به فقدان لایه رطوبت ب روی گنبد مقبره یکی از عمده ترین پدیده های فرساینده گنبد می باشد همچنین فقدان لایه اقی ضد رطوبت در پشت بام مقبره می تواند آسیب های جدی به بنا وارد کند به این صورت که آب ناشی از ریزش برف و باران می تواند به راحتی به دورن پیکره بنا نفوذ کرده و بع علت وجود هسته آجری و خشتی در دیواره های مقبره ، در بعضی نقاط به تدریج مسیرهایی باز کرده و بتواند به صورت جریان آب به داخل پیکره مقبره نفوذ یابد و باعث خرابی و ریزش کاشی های دیوار ها گردد و بخشی از این رطوبت به صورت رطوبت جذبی تا مدت های مدیدی درون مصالح باقی مانده ، سبب تخریب آنها شود و این رطوبت دائم باعث ست شدن چسبندگی خارجی . پیوستگی داخل اندوده ها گردد و از سوی دیگر تبخیر رطوبت موجود تبلور نمکهای محلول و تشکل شوره گردد.

ابنیه قدیمی سازگار تر با عملکردهای روز

این بناها منحصر به فرد نیستند و در عین حال ارزشهای تاریخی ،مذهبی و هنری دارند. حاوی پیام و دارای الگوی خاصی در معماری هستند. مانند مساجد، کاروانسراها ، خانه های قدیمی، آب انبارها، یخچال ها، حمامها، بازارها ،بازارچه ها، …. این نوع ابنی که در شهرهای قدیمی ه صورت متمرکز وجود دارند سرمایه های ملی محسوب می شوند و سندی حاکی از شیوه زندگی ،ساخت و ساز ،مصالح، تیپولوژی، (گونه شناسی) معماری، فرهنگ مردمی، تولید عرضه، اتراق،…. هستند. در عین حال می توان بخش عمدهای از نیازهای روز شهری و روستایی و محله ای را از طریق احیا و به کارگیری آنها برطرف کرد. این امر نوعی کمک  به اقتصاد در راستای سیاستهای خود بسندگی است. در مورد این بناها و مجموعه ها روش کلی و آزادانه تری برای مداخله وجود دارد . بدین مفهوم که با حفظ الگوهای کلی ضمن مرمت و افزودن تاسیسات مورد نیاز وطراحی در فضاهای ضایع پیرامون بنا ،به منظور تضمین دنیا جزو سرمایه های ملی محسوب می شوند و به دلیل ویژگیهای تاریخی ، طبیعی و زیستی مورد طراحی و استفاده واقع می گردند و سهم بسزایی در زندگی شهری و روستایی دارند.

• ۱-۵-تشخیص ضایعات در بنا،مجموعه و یا بافت شهری
• ۲٫۵-عوامل موثر در تخریب بنا
• ۱٫۲٫۵ عوامل طبیعی
• ۲٫۲٫۵عوامل اجتماعی و سوانح
• ۳٫۲٫۵ عوامل تخریب مربوط به شیوه خاص زندگی ماشینی
• ۴٫۲٫۵ عوامل تخریب مستقیم به وسیله مردم و حکام وقت
• ۳٫۵اشاره ای به شناسایی آسیبها
• ۴٫۵فرسایش و زوال
• ۱٫۴٫۵تنشهای عامل فرسایش و زوال به دو گروه خارجی و داخلی تقسیم می شوند که از مجموعه
• عوامل مختلف تاثیر می پذیرد
• بار زیاد وارد بر سازه
• طنین ها و لرزش
• تاثیر وضعیت سطوح در روندهای تحول و فرسایش
• یخبندان و تشکیل بلور
• فرسایش بر اثر باد(انطباق تنشهای خارجی و داخلی)
• ۲٫۴٫۵ روندهای فساد و تحلیل رفتگی
• ۱٫۶ خلل و فرج و ترکها
• ۱٫۱٫۶ سطوح هیدروفیلی
• ۲٫۱٫۶ سطوح غیر هیدروفیلی
• ۲٫۶ مواد و مصالح فاقد خلل و فرج
• ۳٫۶ انواع رطوبت در بناهای تاریخی
• ۱٫۳٫۶٫ رطوبت صعودی
• ۴٫۶ مشاهده صدمات ناشی از رطوبت در بنا
• ۲٫۵٫۶ مشخصات رطوبت ناشی از آبهای زیر زمینی
• ۶٫۶ میزان ارتفاع و صعود رطوبت
• ۳٫۱٫۷ الکترو اسمزی یا تراوش الکتریکی
• ۲٫۷ شیوه های مقابله با رطوبت در کف
• ۷-۳دفع رطوبت از دیواره های داخلی
• ۴٫۷ دفع رطوبت اشباع شده در فضاهای داخلی بنا
• ۵٫۷ دفع رطوبت داخل بنا(رطوبت حاصل از تعر و تعرق)
• ۶٫۷ شیوه پیشگیری از رطوبت نزولی در سقف بناهای سنتی با پوشش منحنی
• ۱٫۶٫۷ روش عایق کاری سنتی پوشش منحنی
• ۲٫۶٫۷ نمونه ای از تخریب بنا بر اثر فقدان عایق کاری مناسب پوشش
• ۳٫۶٫۷ تبدیل پوشش منحنی به مسطح
• ۴٫۶٫۷ گنبدهای دوپوش
• طرح مرمت معماری
• پاکسازی سبکی(آناستیلوز)
• بررسی آسیب دیدگیهای ناشی از رطوبت
• طرح مرمت استحکامی
• مرمت بدنه: تعمیرات در، پنجره و …
• فهرست منابع
• ۱٫۹ترک ناشی از نشست بعی ساختمان در زمین
• ۲٫۸ ترک بر اثر نشست زمین در زیر پی های ساختمان
• ۴٫۸ ترک ناشی از جابجایی ناگهانی لایه های زمین
• ۵٫۸ ترک بر اثر کاهش یا افزایش بار وارد بر پی ها
• ۶٫۸ ترک بر اثر وارد آمدن نیروهای رانشی به بنا
• ۷٫۸ ترک ناشی از لرزشهای پیرامون بنا بر اثر عواملی مانند ترافیک، انفجار، حفاری و غیره
• ۸٫۸ترک بر اثر احداث ساختمان بر روی بقایای بناهای سابق
• ۹٫۸ ترک بر اثر تغییر فشار آبهای زیرزمینی و تغییر میزان رطوبت در بخش زیر پی ها
• ۱۰٫۸ ترک بر اثر تعبیه و فعالیت تاسیسات مدرن در داخل ساختمان قدیمی
• ۱٫۱٫۸ ترک ناشی از کاهش تدریجی مقاومت و چسبندگی مصالح و ملات ها به علت فرسودگی در طول زمان
• ۱۲٫۸ترک بر اثر ساخت و ساز (الحاق) بدون توجه به پیوستگی و همبستگی سازه ای ساختمانهای
• قدیمی
• ۱۳٫۸ فشارهای وارده و ترکها
• ۱٫۱۳٫۸ ترک در دیوار های منحنی
• ۲٫۱۳٫۸ ترک در نقاط اتصال دیوارها
• ۳٫۱۳٫۸ ترک در جداره ها و دیواره های پر بازشو (پنجره و در)
• ۱۴٫۸ سازه بنا و رابطه آن با ترکها
• ۱٫۹مصالح مورد استفاده برای خنثی کردن نیروهای رانشی
• ۲٫۱٫۱۴۰ آهن
• ۳٫۱٫۱۰ بتون آرمه
• ۴٫۱٫۱۰ کابل
• ۵٫۱٫۱۰ میل مهار
• ۲٫۱۰ روشهای گوناگون مهار نیروهای رانشی
• ۱٫۲٫۱۰ آهن کشی
• ۲٫۲٫۱۰ کلاف کشی
• ۳٫۲٫۱۰ مهار کردن
• ۴٫۲٫۱۰دوخت و دوز
• ۱٫۱۰تعریف حریم
• ۱٫۱٫۱۱ حریم فنی بنا
• ۲٫۱٫۱۱ حریم منظری ابنیه
• ۳٫۱٫۱۱ حریم کیفی ابنیه
• ۱٫۱۲ نیازهای قابل پیش بینی ابنیه
• ۲٫۱۲ تک بناهای قدیمی حائز اهمیت فرهنگی ،تاریخی و هنری
• ۱٫۲٫۱۲ ابنیه ویژه(تک بناهای خاص)
• ۲٫۲٫۱۲ ابنیه قدیمی سازگار تر با عملکردهای روز

منابع

1. آثار تاریخی تهران ،جلد اول، اماکن متبرکه، تالیف سید محمد تقی مصطفوی ، تنظیم و تصحیح، میر هاشم محدث، سلسله انتشارات انجمن آثار ملی ،1361 شمسی
2. بار زنده سازی بناها و شهرها تاریخی ، تالیف دکتر محمد منصور فلامکی ،انتشارات دانشگاه تهران، 1356 شمسی
3. بررسی مقدماتی درباره مسائل حفاظتی ،پنج بنای تاریخی ایران، تالیف ام ای ویور، ترجمه کرامت الله افسر، انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران،1356 شمسی
4. راهنمای بتن ساز ،تالیف احمد حامی ،چاپ سوم 1352 شمسی
5. دوازده درس مرمت، تالیف محمد حسن محبعلی، وزارت مسکن و شهرسازی، سازمان ملی زمین و مسکن، 1374
6. آشنایی با سلاله پاکان امامزاده صالح(ع) تجریش و امامزاده قاسم (ع) شمیران ، تالی احمد موسوی، انتشارات تورنگ،1378
7. پایان نامه درسی بازسازی مناطق سیل زده تجریش،دانشجو خانم عطاالهی ،استاد راهنما دکتر محمد منصور فلامکی، دانشکده هنرهای زیبا.