تحلیل کتاب های مجالس صوفیه

مجلس گویی در تصوّف سابقه ای طولانی دارد و بعضی از مشایخ صوفیه به مجلس گویی و برگزاری جلسات صوفیانه معروف بوده اند؛ در واقع بسیاری از  تعالیم مشایخ صوفیه از طریق مجلس گویی ها به مریدان منتقل شده است.  پاره ای از یادداشت های مریدان را، در لابلای آثاری که دربارۀ مشایخ خود نوشته اند، می توان ملاحظه کرد؛ مانند: مجالس ابوسعید ابوالخیر،  که در کتابهای «حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر» و «اسرار التّوحید فی مقامات شیخ ابی سعید» نقل شده و در مورد مجالس برخی از صوفیان نیز آثار مستقلی در دست است که می توان کتاب «مجالس سبعه» از جلال الدین محمّد مولوی، و نیز کتاب «مناقب العارفین» را نام برد، که در لابلای مطالب آن روایات بسیاری از مجلس گویی مولانا آورده شده است.

در این پژوهش، پس از بیان مبادی تحقیق، در فصل دوم، به بررسی سابقۀ وعظ در اسلام و روش های سخنوری و مجلس گویی صوفیان پرداخته می شود و انگیزۀ برگزاری این مجالس که عبارتند از ارشاد و نصیحت، معرفت گفتن، و وصیت کردن بیان می گردد؛ همچنین محل برگزاری مجالس ابوسعید که عبارت از خانقاه، مدرسه، مسجد و مزار است و مکان برگزاری مجالس او که نیشابور، مهنه، طوس، سرخس و مرو است و نیز مجالس جلال الدین محمّد مولوی که در قونیه برگزار می شده است، مورد بحث و بررسی قرار می گیرد و در آخر این فصل زمان برگزاری مجالس اعم از روزها و اوقات، همچنین ترتیب مجالس که هم به صورت منظم( ادواری) و هم به صورت غیر منظّم برگزار می گردیده، بررسی می شود.

در فصل سوم، که به بررسی واعظان اختصاص یافته است، موضوعاتی از قبیل: سخنران مقیم و مدعو، هیات ظاهری سخنران، وسیلۀ جلوس، که عبارت از منبر تخت وکرسی بوده است و طرز قرار گرفتن سخنران، نحوۀ شروع و ختم سخن که شامل قرائت قرآن، خواندن خطبۀ عربی، مناجات، صلوات و … می شود و حالات درونی سخنران از قبیل قبض و بسط، ضمیرخوانی و بیخود شدن، مورد بررسی قرار می گیرد.

در فصل چهارم، محتوای سخنان واعظان، که در برگیرندۀ موضوعاتی نظیر ارشاد مریدان، تفسیرِ قرآن و احادیث، تبلیغ شریعت، فرمان دادن، کرامت، درخواست بخشش، وصیّت کردن، شرح مسائل عرفانی و … است، بحث می شود؛ همچنین زینت های سخنوری، مانند: آیات قرآن، احادیث، اقوال بزرگان، اشعار فارسی عربی، ضرب المثل ها، حکایات عامیانه، و حکایات انبیاء و اولیاء مورد بررسی قرار می گیرد و در آخر این فصل زبان مجالس که شامل: زبان خطابه و محاوره است، و همچنین واژگان و ترکیبات به کار برده شده در این مجالس و ایجاز و اطناب کلام مطرح می گردد.

در فصل پنجم، به بررسی مستمعانِ این گونه مجالس و طرز قرار گرفتن، تعداد حاضران، شهرهای مستمعان، گروه های اجتماعی، گروههای سنّی اعمّ از نوجوانان، جوانان، کهنسالان، و نیز جنسیّت مستمعان از نظر مرد و زن بودن می پردازد و به وضعیّت حاضران که عبارت است از شنونده، سوال کننده و درخواست کننده و همچنین، یادداشت برداری مستمعان، و حضور مخالفان و معاندان در مجالس، و سرانجام به تحوّل درونی شنوندگان پرداخته می شود.

در فصل ششم نیز نتایج حاصل از بحث بیان می گردد.

کلمات کلیدی: نثر فارسی ، مجلس گویی، ابوسعید ابوالخیر، مولوی، تصوّف.

پیشگفتار

علم بسان درختی است که شکوفه های رنگارنگی بر شاخ و برگ آن رخ  می نماید و مشام جان از عطر دل انگیز آن شیدا و واله می گردد در میان این باغ و بستان باصفا ادبیات بسیار شورانگیز و حماسه آفرین است، و من در این وادی یک حس غریب را در کوچه پس کوچه های احساسم پیدا کردم و سیر و سفری عارفانه را با کوله باری از متون ادبیات عرفانی آغاز نمودم و نقد کم عیار حاضر ره آورد این سفر است.

نگارنده با علاقۀ وافر به متون عرفانی و به پیشنهاد و هدایت استاد فرزانه جناب آقای دکتر یدالله جلالی پندری، با موضوع «تحلیل کتابهای  مجالس صوفیه» آشنا گردید و پس از تایید موضوع در آذر ماه 1385، تحقیقات اوّلیه و جستجوی منابع را آغاز نمود.

بدیهی است که، پیچیدگی های مسالۀ مجالس صوفیه که پرداختن به آن به منزلۀ قدم نهادن در راهی بکر و نارفته است، دشواری های خاصّ خود را داشت. تازگی موضوع و پیدا کردن منابعی که به طور مستقیم و مستقل به این مساله پرداخته باشند کار را دشوار ساخته بود. از این رو نگارنده بیش از یکصد منبع مختلف را که اغلب آنها بیش از چند صفحه و یا چند عبارت مرتبط با مجالس صوفیه را نداشتند مطالعه کرد و پس از بررسی صدها فیش جمع آوری شده، تنها آن دسته از فیش هایی که مستقیماً با موضوع ارتباط داشت و از سوی دیگر بار معنایی عمیق تر و رساتری نسبت به سایر فیش های مشابه برخوردار بودند انتخاب شدند و در نهایت بر اساس فیش های برگزیده شده، کار نگارش آغاز و رسالۀ حاضر تدوین و تنظیم گردید.

این پژوهش دریچه ای تازه در ادبیات عرفانی و مسالۀ مجلس گویی صوفیان، خصوصاً مجالس ابوسعید ابی الخیر و جلال الدین محمّد مولوی را در برابر دیدگان نگارنده گشود.

تعریف موضوع

مجلس گویی در تصوف سابقه ای طولانی دارد و بعضی از مشایخ صوفیه به مجلس گویی و برگزاری جلسات صوفیانه معروف بوده اند؛ و در واقع بسیاری از تعالیم مشایخ صوفیه از طریق مجلس گویی ها به مریدان منتقل می شده است. پاره ای از یادداشت های مریدان را، در لابلای آثاری که درباره مشایخ خود نوشته اند، می توان ملاحظه کرد؛ مانند: مجالس ابوسعید ابی الخیرکه در کتابهای «حالات و سخنان ابوسعید ابی الخیر» و «اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید» نقل شده، و در مورد مجالس بعضی از صوفیان نیز آثار مستقلی در دست است که می توان کتاب «مجالس سبعه» از جلال الدین محمد مولوی، و نیز کتاب «مناقب العارفین» را نام برد که در لابلای مطالب آن روایات بسیاری از مجلس گویی مولانا آورده شده است.

نگارنده، در نظر دارد این پژوهش را با توجه به کتب «حالات و سخنان ابوسعید ابی الخیر»  (جمال الدین ابوروح،1367)، «اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابی سعید»(محمدبن مُنوّر، 1366)، «مجالس سبعه ­­­­­­­­­­مولانا» (جلال­­­­­­­­­­الدین­­­ محمد مولوی،1365) و«مناقب العارفین» (شمس الدین احمد افلاکی،1362) به انجام برساند.

در این پژوهش، سبک کلی مجالس صوفیه و مخاطبان این مجالس بررسی، و نحوه آغاز سخن توسط پیر و مراد، طرز بیان، لحن سخن (شامل لحن های آمرانه، خطابی، نصیحت گرانه و…) تحلیل می شود و استفاده از آیات و احادیث و همچنین به کاربردن اشعار فارسی و عربی اعم از مشهور و غیر مشهور مورد بحث قرار می گیرد و به بررسی کلمات قصار فارسی و عربی، تمثیل ها، حکایت ها، ستایش و منقبت ها در سخنان مشایخ پرداخته می شود. در نهایت، نحوه ختم سخن و پایان جلسات بیان خواهد شد.

هدف از این پژوهش آگاهی از مجالس صوفیه، کیفیت برگزاری آنها و شناخت زبانِ خطابه و همچنین بررسی موضوعات مطرح شده در این مجالس است. این پژوهش و پژوهش های مشابه آن، مخاطب را با کیفیت برگزاری مجالس، نحوه فن خطابه، اقوال و احوال مشایخ مورد نظر و تفاوت های موجود در نحوه برگزاری این مجالس آشنا می سازد و راهگشای پاره ای از مسائل برای علاقه مندان به آداب و رسوم صوفیان، تاریخ تصوف به ویژه در زمینه مجالس صوفیه و نثر عرفانی خواهد بود.

سابقه تحقیق

در ارتباط با موضوع مورد نظر، فقط در چند کتاب و مقاله اشاره اندکی به مساله مجلس گویی صوفیان شده است. مرحوم زرین کوب در کتابهای «ارزش میراث صوفیه» (1342) و «جستجو در تصوف ایران» (1357) اشاره مختصری به مجالس صوفیه و همچنین وعظ و موعظه های عارفانه در مجالس مولانا کرده اند. شفیعی کدکنی، در مقدمه کتاب «اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید»(1366) به مجالس ابوسعید ابی الخیر و مباحثی که در این مجالس مطرح می شده است و نحوه سخن گفتن وی و استفاده از آیات و احادیث و اشعار و… اشاره اجمالی کرده است. مرحوم  دامادی، در کتاب «ابوسعیدنامه» (1367) در مورد آداب خانقاه ابوسعید و به کار بردن اشعار در مجالس و لحن سخن وی به طور مختصر سخن گفته و پورجوادی، در مقاله ای تحت عنوان «لطائف قرآنی در مجالس سیف الدین باخرزی» (1380) اشاره کوتاهی به مجلس و مجلس گویی صوفیان کرده اند و چند کتاب در مورد مجالس صوفیه نام برده است، ولی هیچ کدام از این منابع به صورت کامل به این موضوع نپرداخته و تاکنون تحلیل کتابهای مجالس صوفیه و بررسی کیفیت برگزاری این مجالس انجام نگرفته است.

کلمات کلیدی (فارسی و انگلیسی)

نثر فارسی، مجلس گویی، ابوسعید ابوالخیر، مولوی، تصوّف.

Persian prose, Preaching, Abu- Sae¢ed-e Abi- al – Khari, Mowlavi, Mysticism.

سوالات پژوهشی

1. مجلس چیست و کیفیت برگزاری مجالس وعظ و گفتگوی صوفیان چگونه بوده است؟
2. زبان خطابه در مجالس صوفیان چه ویژگی هایی داشته است؟
3. چه مباحثی در مجالس صوفیه مطرح و بیان می شده است؟

روش تحقیق

این تحقیق از نوع بنیادی است و بررسی آن به روش توصیفی- تحلیلی و با شیوه کتابخانه ای انجام می گیرد. برای این منظور ابتدا با عنایت به کتابهای«اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید»، «حالات و سخنان ابوسعید ابی الخیر»، «مجالس سبعه مولانا» و «مناقب العارفین» موضوع مورد نظر بررسی می گردد، سپس با مطالعه کامل منابع مذکور موارد لازم استخراج و آنگاه با دسته بندی این موارد به تحلیل مباحث پرداخته می شود.

نتیجه

وعظ و موعظه، در انقلاب افکار و دگرگون ساختن اندیشه های مردم آن اندازه تاثیرگذار است که خداوند متعال یکی از راه های دعوت به پروردگار و ابلاغ دین حق را برای حضرت محمد (ص)، موعظه حسنه قرار داده است و از آن زمان پیامبر (ص) خطابه هایی بسیار رسا و غرّا را در جمع افراد مکه و مدینه برای دعوت به اسلام بیان داشتند.

مواعظ رسول گرامی اسلام (ص) و استفاده از فن خطابه به منظور یک ابزار تربیتی تاثیرگذار، پس از آن حضرت نیز دنبال شد و در مدت زمان کوتاهی به اوج خود رسید. خطبه های معروف حضرت فاطمه(س) در مسجد مدینه و خطبه ها و مواعظ حضرت علی(ع) و دیگر ائمه معصومین که با بیانات مختلف به موعظه و نصیحت خلق می پرداختند نشان از سابقه وعظ در دین اسلام و ادامه راه آن حضرت در به کار بردن مواعظ حسنه برای ارشاد و هدایت دارد.

مجالس وعظ و خطابه صوفیان، مکانی بود که در آن شیخ و مریدان، صوفیان و غیر صوفیان یکدیگر را بیشتر از زمان های دیگر می دیدند و پیوند مستحکم تری با یکدیگر می یافتند در این مجالس پیر و مرشد، خطاب به مریدان خود و نیز مردم عادی سخن می گفت که اغلب سرشار از ذوق و حال بود و ایراد این گونه سخنرانی های صوفیانه، باعث می شد که برخی از حاضران مجالس به آیین تصوف و عرفان علاقه مند شوند و به جمع صوفیان بپیوندند.

از آنجا که هدف از این سلسله گفتارها بازداشتن مردم از انجام دادن کارهای ناشایست، و پرداختن به نیکی ها و متوجه کردن آنان به خداوند بود، این مجالس به انگیزه ارشاد و نصیحت، معرفت گفتن و وصیّت کردن برگزار می گردید.

مجالس ابوسعید ابوالخیر به انگیزه ارشاد و نصیحت مستمعان تشکیل می شد و محور اساسی تعالیم وی مبارزه با نفس و هواهای نفسانی و پرهیز از ریا و ریاکاری بود و مجالس مولانا جلال الدین علاوه بر ارشاد بیشتر به قصد معرفت و معانی گفتن برگزار می شد.

محل اصلی برگزاری مجالس ابوسعید را خانقاه و در مرتبه بعد مشهد مقدس(مشهد ابوسعید)

و مسجد می توان به شمار آورد و مولوی بیشتر مجالس را به سبب علاقه ای که به مدرسه خود داشت، در آنجا برگزار می کرد.

بیشترین مکان هایی که ابوسعید در آنجا به مجلس گویی می پرداخت، به ترتیب نیشابور، مهنه، طوس، مرو و سرخس بوده است و مولانا مجالس خود را در شهر قونیه برگزار می کرده است.

مجالس ابوسعید، هر روز صبح زود، بعد از طلوع آفتاب برگزار می گردید و از برنامه و ترتیب زمانی خاصی پیروی می کرد که شواهد قطعی درباره تشکیل مجالس وی در روزهای آدینه، دوشنبه و پنجشنبه در دست است؛ ولی برگزاری مجالس مولانا  از نظم زمانی خاصی پیروی نمی کرده و ظاهراً طبق حالات درونی وی و یا بنا به درخواست مریدان تشکیل می شده است و تنها در یک مورد به برگزاری مجالس وی در روز آدینه اشاره گردیده است.

ابوسعید و مولانا هر دو به عنوان سخنران مقیم، هم در محل اقامت خود مجلس می گفتند و هم بنا به دعوت مریدان و هواداران راستین خود، در محل و مکانی غیر از محل و مکان دائمی به مجلس گویی می پرداختند؛ با این تفاوت که ابوسعید برای مجلس گویی به شهرهای دیگر هم مسافرت می کرد، ولی مولانا تنها در قونیه به معرفت گویی می پرداخت؛ اما محل برگزاری مجالس خود را بنا بر حالات درونی و استدعای برخی مریدان، گه گاه تغییر می داد.

در مورد هیئت ظاهری ابوسعید ابوالخیر و مولوی در حین مجلس گفتن اشاره چندانی نشده است تنها در یک جا، اشاره شده که ابوسعید در مجلسی جامه سرخ رنگ پوشیده و دستاری سفید در سر بسته است و مولانا هنگامی که مجالس وعظ و تذکیر برگزار می کرد دستار دانشمندانه (فقیهانه) بر سر می گذاشت و بنابر سنت علمای راستین ردای فراخ آستین می پوشید.

ابوسعید در حین مجلس گفتن، بیشتر بر تخت می نشست و در برخی اوقات بر منبر می رفت و یا اگر در خانقاهی مدعو بود برای او «کرسی جامه» می نهادند ولی مولانا همیشه روی منبر به معرفت گویی می پرداخت. ابوسعید و مولانا هر دو در حالت نشسته به وعظ می پرداختند و در بعضی حکایات روایت شده که ابوسعید بر تخت نشسته و همچون سلاطین برچهار بالش تکیه داده

است و مجلسی از مولانا در حالت ایستاده نیز نقل گردیده است.

نحوه شروع مجالس ابوسعید بدین گونه بود که بعد از ورود شیخ، ابتدا قاری آیه یا آیاتی از

قرآن را می خوانده، و ابوسعید در ارتباط با آیات تلاوت شده به سخن گفتن می پرداخته است و یا اگر مستمعی سوالی در ذهن داشته آن را مطرح می کرده، که گهگاه جواب سوال محتوای اصلی مجلس را در برمی گرفته است. شیوه معمول در پایان مجالس وی به این طریق بوده که اول بر حضرت محمد(ص) صلوات می فرستاده و بعد دست به صورت خود می کشیده و مجلس را ختم می کرده است.

نحوه شروع و ختم مجالس مولانا، به این طریق بوده که در مجالس سبعه، هر هفت مجلس به شیوه اهل وعظ با خطبه ای عربی شروع شده که بیشتر عبارات آن مسجع است، و در بین آن آیاتی از قرآن مجید در بیان حکمت و قدرت حضرت حق آمده و با درود بر رسول اکرم(ص) و ستایش چهار خلیفه اهل سنت و همچنین در مجلس هفتم علاوه بر آنان با درود بر حسنین، علیهما السلام، خطبه به پایان رسیده و بعد از آن مناجاتی به زبان فارسی شامل دعا و استغاثه به درگاه حضرت حق بیان شده است که بیشتر جملات آن مسجع و زیباست. بعد از این مناجات حدیثی ذکر می شود که حکایات، آیات، داستان ها، احادیث و ابیات عربی و فارسی بیان شده، در طول مجلس برای شرح و توضیح و تفسیر حدیث اول است و در آخر مجلس اول و دوم تفسیر بسم الله آمده است و مجالس اول،پنجم ،ششم و هفتم با حمد و ثنای ذات اقدس الهی به پایان می رسد و گاه آیه ای متناسب از قرآن کریم یا ذکر جمله ای نظیر« الحمد لله رب العالمین» پایان بخش مجلس است. و مجالس دوم، سوم و چهارم با درود و صلوات بر رسول اکرم (ص) و خاندان مطهّر آن حضرت پایان می گیرد.

روحیه ابوسعید همواره سرشار از شادی و نشاط بوده است و سعی می کرد که این حالت بسط و سرخوشی را همیشه در خود حفظ کند و در مواقعی که تغییرات روحی معنوی برایش پیش می آمد و بناچار دچار قبض و گرفتگی درونی می گردید، برای رهایی از این حالت ناخوشایند، به زیارت پیر خود ابوالفضل حسن سرخسی به سرخس می رفت، و بعد از فوت پیر و مرادش این حالت انبساط و شادی باطنی را از مزار شیخ خود می طلبید؛ حتی اگر این حالت قبض در حین برگزاری مجالس برای او رخ می داد، باز هم برای رسیدن به حالت انبساط و شادی درونی به زیارت خاک استادش می رفت و از باطن او مدد می طلبید. تا جایی که از شخصیت مولوی اطلاع داریم، وی سعی داشت همواره روح خود را با شادی همراه سازد و همانند ابوسعید احساس شادی و سرخوشی را در زندگی خود استمرار بخشد و از عواملی نظیر شعر، موسیقی و سماع برای ایجاد و حفظ این حالت بهره می جست؛ با وجود شناختی که از مشرب مولانا و روحیه سرشار از لطافت و نشاط او داریم و با توجه به عدم اشاره گردآورنده مجالس سبعه، و افلاکی، در مورد ایجاد حالت قبض برای مولانا در حین برگزاری مجالس، به احتمال زیاد اغلب مجالس او همانند مجالس ابوسعید در حالت انبساط روحی و درونی برگزار می گردیده است.

ابوسعید ابوالخیر در خواندن افکار دیگران قدرت شگفت انگیزی داشت. وی با قدرتی که در اشراف بر ضمایر داشت، به خصوص در حین مجلس گویی، پیوسته از انکار و داوری مخالفان و بدخواهان خود آگاهی حاصل می کرد و در پاره ای اوقات مساله ای را که به صورت باطنی و با توانایی های فوق حسیّات خود درک کرده بود، به صورت تعریض و خواندن شعر و یا حدیثی که فقط شخص مورد نظر متوجه شود، بیان می داشت، ولی در بیشتر مواقع، به صورت صریح و بدون هیچ پرده پوشی فکر و اندیشه، فرد را در میان جمعیت حاضر در مجلس مطرح می کرد. در نتیجه این ضمیرخوانی های متعدد، ابوسعید در مجالس باعث تحول درونی و از بین رفتن بسیاری از خصومت های منکران، مخالفان و مدعیان می شد، تا جایی که برخی از آنان فی المجلس توبه می کردند و تا پایان عمر از مریدان مخلص وی می گشتند.

• پیشگفتار

فصل اول: مبادی تحقیق

• شرح پایان نامه – 2
• الف)تعریف موضوع – 2
• ب) سابقه تحقیق – 3
• ج) کلمات کلیدی (فارسی و انگلیسی) – 4
• د) سوالات پژوهشی – 4
• هـ) روش تحقیق – 4

فصل دوم: آیین وعظ

• 2-1 تاریخ وعظ در اسلام – 6
• 2-2 روش های سخنوری و وعظ – 15
• 2-3 وعظ صوفیان – 21
• 2-3-1 قدمت مجالس صوفیه – 28
• 2-4 انگیزه ها – 46
• 2-4-1 ارشاد کردن – 46
• 2-4-2 معرفت گفتن – 48
• 2-4-3 وصیّت کردن – 50
• 2-5 محل برگزاری مجالس – 51
• 2-5-1 مسجد – 51
• 2-5-2 مدرسه – 53
• 2-5-3 خانقاه – 54
• 2-5-4 مزار – 58
• 2-5-5 مشهد مقدس – 59
• 2-6 مکان برگزاری – 61
• 2-6-1 نیشابور – 61
• 2-6-2 مهنه – 63
• 2-6-3 طوس – 65
• 2-6-4 مرو – 66
• 2-6-5 سرخس – 67
• 2-7 زمان برگزاری – 69
• 2-7-1 روزها – 69
• 2-7-2 اوقات – 70
• 2-8 ترتیب – 71

فصل سوم: واعظان

• 3-1 سخنران مقیم و مدعو – 74
• 3-2 هیات ظاهری سخنران – 75
• 3-3 وسیله جلوس – 76
• 3-4 طرز قرار گرفتن سخنران – 79
• 3-5 نحوه شروع و ختم مجالس – 80
• 3-6 حالات درونی سخنران – 83
• 3-6-1 قبض و بسط – 83
• 3-6-2 ضمیرخوانی – 86
• 3-6-3 بیخود شدن – 90

فصل چهارم: سخنان واعظان

• 4-1 محتوا – 93
• 4-1-1 ارشاد مریدان – 93
• 4-1-2 تفسیر قرآن – 97
• 4-1-3 تفسیر حدیث – 100
• 4-1-4 تبلیغ شریعت – 102
• 4-1-5 فرمان دادن – 103

• 4-1-6 کرامت – 105
• 4-1-7 درخواست بخشش – 109
• 4-1-8 وصیّت – 111
• 4-1-9 شرح مسائل عرفانی – 113
• 4-1-10 مناجات – 114
• 4-1-11 شطحیات – 115
• 4-1-12 طنز – 117
• 4-2 زینت های سخنوری – 118
• 4-2-1 آیات قرآن – 119
• 4-2-2 احادیث – 122
• 4-2-3 اقوال بزرگان – 126
• 4-2-4 اشعار فارسی – 128
• 4-2-5 اشعار عربی – 133
• 4-2-6 ضرب المثل ها – 135
• 4-2-7 حکایات – 137
• 4-2-7-1 حکایات انبیاء و اولیاء – 141
• 4-3 زبان – 143
• 4-3-1 زبان خطابه و زبان محاوره – 143
• 4-3-2 واژگان – 146
• 4-3-3 ترکیبات – 148
• 4ـ3ـ4  ایجاز و اطناب – 150

فصل پنجم: مستمعان

• 5-1 طرز قرار گرفتن – 153
• 5-2 تعداد حاضران – 156
• 5-3 شهرهای حاضران – 158
• 5-4 گروه های اجتماعی – 159
• 5-5 سنّ مستمعان – 162
• 5-6 جنسیت مستمعان – 164
• 5-7 وضعیت حاضران – 166
• 5-8 یادداشت برداری – 170
• 5-9 مخالفان و منکران – 173
• 5-10 تحول درونی شنوندگان – 175

فصل ششم: نتیجه گیری

• نتیجه – 179
• منابع و مآخذ – 195

منابع

کتاب ها :

1. قرآن کریم: ترجمه مهدی الهی قمشه ای.
2. آیتی، محمد ابراهیم و محمد باقر شریعتی سبزواری،: سرمایه سخن، تهران: اداره کل اوقاف، 1339.
3. ابن جوزی، ابوالفرج: تلبیس ابلیس، ترجمه علی رضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1368.
4. ابوروح، جمال الدین: حالات وسخنان ابوسعید ابی الخیر، تصحیح محمّدرضا شفیعی کدکنی، چاپ ششم، تهران: سخن، 1384.
5. ابوسعید ابی الخیر: مقامات کهن و نو یافته ابوسعید ابی الخیر ← شفیعی کدکنی، محمد رضا : چشیدن طعم وقت(از میراث عرفانی ابوسعید ابی الخیر).
6. احمدی، سید احمد: اصول و روش های تربیت دراسلام، چاپ دوم، اصفهان: نشرجهاد دانشگاهی، 1368.
7. افشار، ایرج: مقدمه فردوس المرشدیه فی اسرار الصمدیه← محمد بن عثمان: فردوس المرشدیه فی اسرار الصمدیه.
8. افلاکی، شمس الدین احمد: مناقب العارفین، تصحیح تحسین یازیجی، چاپ دوم، تهران: دنیای کتاب، 1362.
9. الفا خوری، حنا: تاریخ ادبیات زبان عربی، ترجمه عبدالمحمدآیتی، چاپ پنجم، تهران: انتشارات توس، 1381.
10. انصاری، خواجه عبدالله: طبقات الصوفیه، به کوشش حسین آهی، تهران: انتشارات فروغی، 1362.
11. انصاری، قاسم: مقدمه دفاعیات عین القضاه همدانی)ترجمه شکوی الغریب(← عین القضاه همدانی: دفاعیات عین القضاه همدانی، ترجمه شکوی الغریب.
12. باخرزی، یحیی بن محمد: اورادالاحباب و فصوص الآداب، به کوشش ایرج افشار، تهران: دانشگاه تهران، 1345.
13. برتلس، یوگنی ادوارد ویچ: تصوف و ادبیات تصوّف، ترجمه: سیروس ایزدی، تهران: امیرکبیر، 1356.
14. بقلی شیرازی، روز بهان: عبهرالعاشقین، به تصحیح هنری کربین و محمد معین، تهران: انجمن ایرانشناسی فرانسه،1337.
15. بهاءالدین ولد: معارف، با مقدمه و تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، چاپ دوم، تهران: طهوری، 1352.
16. بهار، محمد تقی: سبک شناسی یا تاریخ تطوّر نثر فارسی، چاپ نهم، تهران: نشر بدیهه، 1376.
17. پاشا صالح، علی: آداب سخن، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1338.
18. پورنامداریان، تقی: داستان پیامبران در کلیات شمس، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1364.
19. ــــــــــــــــــ : رمز و داستانهای رمزی، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1367.
20. جامی، نورالدین عبدالرحمن: نفحات الانس من حضرات القدس، به تصحیح و مقدمه محمود عابدی، تهران:انتشارات اطلاعات، 1370.
21. حجتی کرمانی، علی و سید محسن امین،: سیره معصومان، چاپ دوم، تهران: سروش، 1376.
22. حسینی، سید علی اکبر: سیری اجمالی در تاریخ تعلیم و تربیت اسلامی، تهران: دفتر فرهنگ اسلامی،
23. ـــــــــــــــــــــــ؟: حدودالعالم من المشرق الی المغرب، تصحیح منوچهر ستوده، تهران: انتشارات دانشگاه تهران 1340.
24. حقیقت (رفیع)، عبدالرفیع: تاریخ عرفان و عارفان ایرانی، چاپ سوم، تهران: انتشارات کومش، 1375.
25. حلبی، علی اصغر: مبانی عرفان و تصوف، تهران: انتشارات اساطیر، 1376.
26. خرقانی، ابوالحسن: نورالعلوم، به کوشش عبدالرفیع حقیقت (رفیع)، تهران: کتابخانه بهجت، 1359.
27. خطیبی، حسین: فن نثر در ادب پارسی، چاپ دوم، تهران: انتشارات زوار، 1375.
28. دامادی، سید محمد : ابوسعید نامه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1367.
29. دهخدا، علی اکبر: امثال و حکم، تهران: امیرکبیر، 1352.
30. دی.لوئیس، فرانکلین: مولوی: دیروز و امروز، شرق و غرب، ترجمه فرهاد فرهمند پور، تهران: نشرثالث، 1383.
31. رازی، نجم الدین: مرصاد العباد، تصحیح: محمد امین ریاحی، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1365.
32. رامپوری، غیاث الدین : غیاث اللغات، به کوشش منصور ثروت، تهران: امیرکبیر، 1363.
33. رستگار فسایی، منصور: انواع نثر فارسی، تهران: انتشارات سمت، 1380 .
34. رکنی، محمد مهدی: مقدمه لطائفی از قرآن کریم(برگزیده از کشف الاسرار عده الابرار)، چاپ نهم، مشهد: نشر آستان قدس رضوی، 1377.
35. ریاحی، محمد امین: تعلیقات مرصاد العباد، ← رازی، نجم الدین: مرصادالعباد.
36. ـــــــــــــــــــ : مقدمه بگشای راز عشق(گزیده کشف الاسرار میبدی)، چاپ دوم، تهران: نشر سخن، 1375.
37. ـــــــــــــــــــ : مقدمه رساله الطیور، تهران:انتشارات توس، 1362.
38. زرین کوب، عبدالحسین: ارزش میراث صوفیه، چاپ دهم، تهران: امیرکبیر، 1380.
39. ـــــــــــــــــــ : پلّه پلّه تا ملاقات خدا، چاپ هشتم، تهران: انتشارات علمی، 1374.
40. ــــــــــــــــــــ : تصوّف ایرانی در منظر تاریخی آن، ترجمه مجدالدین کیوانی، تهران: نشر سخن، 1383.
41. زرین کوب، عبدالحسین : جستجو در تصوف ایران، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر، 1380.
42. زیدان، جرجی: تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، چاپ دوم، تهران : امیرکبیر،
43. سپهر خراسانی، احمد: مقدمه ای در فن خطابه و تاریخ آن، چاپ دوم، تهران: انتشارات اشرافی، 1359.
44. سدیدالدین محمد غزنوی : مقامات ژنده پیل، به اهتمام حشمت موید، چاپ دوم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1345.
45. سلماسی زاده، جواد: مقدمه مکتوبات و مجالس سبعه، تهران: اقبال، 1379.
46. شبلی، احمد: تاریخ آموزش در اسلام، ترجمه محمد حسین ساکت، تهران : نشر فرهنگ اسلامی،
47. شریعتی سبزواری، محمد باقر: اصول و مبادی سخنوری، چاپ دوم، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1376.
48. شفیعی کدکنی، محمدرضا: تعلیقات اسرارالتوحید، ← محمدبن منور: اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید.
49. ـــــــــــــــــــــــــــ : چشیدن طعم وقت (از میراث عرفانی ابوسعید ابوالخیر)، تهران: سخن، 1385.
50. ـــــــــــــــــــــــــــ : مقدمه اسرارالتوحید،← محمدبن منور: اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید.
51. ـــــــــــــــــــــــــــ : مقدمه حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، ← جمال الدین ابوروح: حالات و سخنان ابوسعید ابی الخیر.
52. ــــــــــــــــــــــــــــ : نوشته بر دریا (از میراث عرفانی ابوالحسن خرقانی)، تهران: سخن، 1384.
53. شمس الدین تبریزی: مقالات شمس، به کوشش محمد علی موحّد، تهران: نشر خوارزمی، 1377.
54. شیمل، آنه ماری: تبیین آیات خداوند (نگاهی پدیدارشناسانه به قرآن)، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران: فرهنگ اسلامی،
55. صفا، ذبیح الله: تاریخ ادبیات ایران، چاپ پانزدهم، تهران: انتشارات فردوس، 1381.
56. ــــــــــــــ : گنجینه سخن، چاپ سوم، تهران: امیر کبیر، 1353.
57. عبدالباقی، محمد فواد: معجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، چاپ دوّم، تهران: انتشارات اسلامی،1374.
58. عطار نیشابوری، فریدالدین: تذکره الاولیاء، تصحیح رینولد الن نیکلسون، لیدن: اوقاف گیب، 1322.
59. عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر بن وشمگیر: قابوس نامه، تصحیح: غلامحسین یوسفی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب،
60. غنی، قاسم:  تاریخ تصوف در اسلام،  چاپ دوم،  تهران: نقش جهان،
61. فاضل، علی: مقدمه انس التائبین، تهران: طوس،
62. فروزانفر، بدیع الزمان: رساله در تحقیق احوال و زندگی مولانا، چاپ چهارم، تهران: انتشارات زوار، 1361.
63. ـــــــــــــــــــــ : مقدمه رساله قشیریه، ← ابوالقاسم قشیری: رساله قشیریه.
64. فروغی، محمد علی: آیین سخنوری، چاپ دوم، تهران: انتشارات زوار 1368.
65. فلسفی، محمد تقی: سخن و سخنوری، چاپ پنجم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1383.
66. قزوینی، زکریا بن محمد بن محمود: آثار البلاد واخبار العباد، ترجمه جهانگیر میرزا قاجار، تصحیح میرهاشم محدث، تهران : امیر کبیر، 1373.
67. قشیری، ابوالقاسم: رساله قشیریه، به کوشش بدیع الزمان فروزانفر، چاپ ششم، تهران: علمی و فرهنگی،
68. کاشانی، عزالدین محمود: مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، مقدمه و تصحیح عفت کرباسی، محمدرضا برزگر خالقی، تهران: زوار، 1382.
69. کیانی، محسن: تاریخ خانقاه در ایران، چاپ دوم، تهران: انتشارات طهوری، 1380.
70. گولپینارلی، عبدالباقی: مولانا جلال الدین، ترجمه توفیق هاشم پور سبحانی، چاپ سوم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1375.
71. گوهرین، سید صادق: شرح اصطلاحات تصوّف، تهران: انتشارات زوّار، 1380.
72. لسترنج: جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، چاپ سوم، تهران:  علمی و فرهنگی، 1367.
73. مایر، فریتس: ابوسعید ابوالخیر(حقیقت و افسانه)، ترجمه: مهرآفاق بابیوردی، تهران: نشر دانشگاهی، 1378.
74. مجاهد، احمد: مقدمه مجموعه آثار احمد غزالی، تهران: دانشگاه تهران، 1358.
75. محمد بن عثمان: فردوس المرشدیه فی اسرار الصمدیه، به تصحیح و مقدمه ایرج افشار، چاپ دوم، تهران : انجمن آثار ملی، 1333.
76. محمد بن منوّر: اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید، مقدمه و تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران:  آگاه، 1366.
77. مدرس صادقی، جعفر: مقدمه مقالات مولانا(فیه ما فیه)، چاپ سوم، تهران: نشر مرکز، 1377.
78. مولوی، جلال الدین محمد: فیه ما فیه، به تصحیح و حواشی بدیع الزمان فروزانفر، چاپ هشتم، تهران؛ امیرکبیر، 1380.
79. ـــــــــــــــــــــــــــ : مجالس سبعه (هفت خطابه)، مقدمه: توفیق هاشم پور سبحانی، تهران: نشر کیهان، 1356 .
80. ـــــــــــــــــــــــــــ : مکتوبات، تصحیح توفیق هاشم پور سبحانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1371.
81. میبدی، ابوالفضل رشید الدین: کشف الاسرار و عده الابرار، به سعی و اهتمام علی اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر، 1357.
82. نخشبی، ضیاء الدین: سلک السلوک، تصحیح غلامعلی آریا، تهران: زوّار، 1369.
83. نیکلسون، رینولدآلن: مقدمه رومی و تفسیر مثنوی معنوی، ترجمه و تحقیق آوانس آوانسیان، تهران: نشر نی، 1366.
84. هاشم پور سبحانی، توفیق: مقدمه مجالس سبعه (هفت خطابه ) ← جلال الدین محمد مولوی: مجالس سبعه(هفت خطابه).
85. هجویری، ابوالحسین علی بن عثمان: کشف المحجوب، مقدمه و تصحیح محمود عابدی، چاپ دوم،  تهران:  سروش 1384.
86. هروی، نجیب مایل: مقدمه آداب المریدین، تهران: نشر مولی، 1363.
87. همایی، جلال الدین : مقدمه ولدنامه، به اهتمام ماهدخت بانو همایی، تهران: هما، 1367 .
88. همدانی، عین القضاه: دفاعیات عین القضاه همدانی( ترجمه رساله شکوی الغریب)، ترجمه و تحشیه قاسم انصاری، تهران: کتابخانه منوچهری، 1360.
89. یزدی، محمد: علی (ع) بر منبر وعظ، تهران: واحد تحقیقات اسلامی، 1361.
90. یوسفی، غلامحسین: دیداری با اهل قلم، چاپ سوم، تهران: علمی، 1370.

مقالات:

1. برزگر، حسین : «ابوسعید ابوالخیر» ، مندرج در دانشنامه ادب فارسی، به سرپرستی حسن انوشه، چاپ دوم، تهران: انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380.ص 40-42.
2. پورجوادی، نصرالله: «لطائف قرآنی در مجالس سیف الدین باخرزی»، مندرج در مجله معارف، دوره هجدهم، شماره یک،1380. صص 3-24.
3. ــــــــــــــــــــ : « مجالس احمد غزالی با حضور یوسف صوفی»، مندرج در مجله معارف، دوره نوزدهم،  شماره یک،1381.صص 3-20.
4. جلالی پندری، یدالله: «ابوسعید ابوالخیر»، مندرج در دانشنامه ادب پارسی، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی، 1384. صص 135-141.
5. درودیان، ولی الله: «اسرارالتوحید»، مندرج در دانشنامه ادب فارسی،به سرپرستی حسن انوشه،تهران: انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380.صص 101-102.
6. غلامرضایی، محمد: «مجلس گویی و شیوه های آن بر اساس مجالس سبعه مولانا»، در دست انتشار.
7. فاضل، علی: «جُستاری نو در نثر تعلیمی صوفیه»، مندرج در محقق نامه، به اهتمام بهاءالدین خرمشاهی و جویا جهانبخش، تهران: انتشارات سینا نگار، 1380.صص 952-995.