آثار استحاله و تغییر فرهنگی جوانان

درباره‌ علل یا عوامل گرایش  به فرهنگ غرب بعضی مطالعات و تحقیقات در سطح جهان و ایران به طور مستقیم و تعداد بیشتری پژوهش به طور غیر مستقیم صورت گرفته است .  پژوهش های غیر مستقیم‌ معمولاًٌ حول محورهایی چون «‌توسعه و نوسازی و عوامل موثر در آن » ، «‌ توسعه و تغییر فرهنگی» ،« آسیب شناسی فرهنگی » و « تهاجم فرهنگی» سامان یافته است . در سطح استان ، تحقیقات از این نوع اندکند و هنوز جنبه های گوناگون فرهنگ بدون پژوهش باقی مانده است . در این مبحث،‌برای نمونه فقط تعداد محدودی از تحقیقاتی که مستقیم یا غیر مستقیم به موضوع این پژوهش مربوط می شود ابتدا در سطح جهان ، سپس در سطح ایران و سرانجام در محل معرفی و بررسی خواهند شد .

بیان مسئله

هر جامعه‌ای تحت تاثیر پاره‌ای از عوامل داخلی و خارجی ، دچار « تغییر فرهنگی » می شود . تغییر فرهنگی در واقع بخشی از مقوله مهم «‌تغییر اجتماعی » است که در طول تاریخ نظر متفکران و جامعه شناسان را به خود جلب کرده است. در گذشته ، یزد به عنوان « دارالعباده » شناخته شده بود . در آن فضای سنتی  ویژگی های فرهنگی مثبت از قبیل « ساده زیستن و قناعت پیشگی » ، «روابط سالم خانوادگی و اجتماعی » ، «‌صله رحم » ،‌ « برنامه های جمعی مذهبی و سنتی » ، « روابط عاطفی و دوستانه قوی »، « پاکی و زهد و اخلاص » ،‌ «‌تلاش و کار و کوشش» ،«‌احساس مسئولیت فردی و اجتماعی » ،   «شادابی و آرامش » ، « یکدلی و یکرنگی و صمیمیت » و « احساس رضایت و خشنودی » به چشم می خورد و افراد جامعه توانسته بودند با « خود » ، « طبیعت »، « زمین » و ‌« دیگران » کنار آیند و سازش و سازگاری داشته باشند. حتی در دوره قبل از انقلاب ، به دلیل عدم گسترش وسایل ارتباط جمعی و امکان برقراری تماس جدی و سریع با خارج از یزد ، نه در شهر یزد و نه در شهرهای اطراف آن هیچکدام استحاله فرهنگی قابل توجهی  صورت نگرفته بود و اصالت سبک زندگی سنتی یزدی و آداب و رسوم مخصوص این دیار تا حد زیادی حفظ شده بود .

پیروزی انقلاب اسلامی ، برای مدتی حدود دو دهه ، وضعیت فوق را تثبیت و تقویت کرد ، زیرا همانطور که بسیاری ازصاحب نظران اظهار داشته اند این انقلاب اساساً یک حرکت ضد غربی و یورش علیه مظاهر فرهنگ غربی و بازگشت به ارزش ها و فرهنگ سنتی،‌بومی و مذهبی بود . اما آرام آرام ، به ویژه بعد از گذشت دو دهه از عمر انقلاب ، آثار استحاله فرهنگی در ایران  و حتی در  جامعه مذهبی و سنتی ریشه داری چون یزد بروز نمود ، به طوری که هرچه به جلو آمده ایم و از انقلاب دور شده ایم این تغییر فرهنگی نمایان تر و شدیدتر شده است .

به نظر می رسد که اکنون بخش قابل توجهی از مردم یزد ، خاصه جوانان یزدی ، از فرهنگ اصیل سنتی خود فاصله گرفته و به سمت و سوی فرهنگ غربی ، یعنی آنچه که می توان به « شبه مدرنیسم » تعبیر کرد،‌گرایش پیدا کرده‌اند یا به عبارت دیگر دچار مرض«‌غرب زدگی » شده‌اند . اکنون دیگر گروه هایی از جوانان یزدی – و حتی سایر اقشار وطبقات-  آن احساس و گفتار  و رفتار دیروز را ندارند و دچارنوعی «‌عقده خود کم بینی فرهنگی » شده اند . با مراجعه به مکان هایی چون کافی شاپ ها ، کافی نت ها ، باشگاه های بیلیارد ، فروشگاه های محصولات فرهنگی و حتی با رفتن به کوچه ها و خیابان های معمولی شهر ، مدارس ، دانشگاه ها و خانواده‌ها می‌‌توان آثار و نشانه های فرهنگ وسبک زندگی غربی را در میان گروه های مختلف مردم ، مخصوصاً جوانان ، مشاهده کرد . شاید اغراق نباشد اگر بگوییم که امروزه یکی از عوامل مهم و عمده اختلاف بین نسلی و شکاف میان خانواده ها  (‌اختلاف بزرگسالان و کهنسالان با نوجوانان و جوانان)‌ به موضوع مورد بحث یعنی چگونگی برخورد با فرهنگ غربی مربوطه می شود. معمولاً جوانترها  در مقایسه با بزرگترها یا پیران گرایش بیشتری به فرهنگ بیگانه و رغبت و توجه کمتری به فرهنگ سنتی و بومی و مذهبی خود دارند و به طور کلی افراطی تر و آتشی تر و تندروترند .

سئوال مهمی که در اینجا مطرح می شود آن است که : « این وضعیت پیش آمده ‌یا تغییر فرهنگی  صورت گرفته  ناشی از چه علل وعواملی است ؟» بی تردید عوامل متعدد داخلی (‌تغییر در ساخت و بافت و ترکیب جمعیت ، نقش نخبگان فکری و سیاسی ، نقش جنبش های اجتماعی و گروه های فشار، نوسازی و توسعه ، تکنیک ، ایدئولوژی، موضع گیری در برابر مدرنیته و …) و خارجی (‌جهانی شدن ،‌تهاجم فرهنگی ، امپریالیسم و استعمار و …) در پدید آوردن این وضعیت جدید در شهر یزد موثر و دخیل بوده اند . به نظر می رسد که از میان این عوامل گوناگون ، عامل روانی جایگاه و اهمیت قابل توجهی دارد . به عبارت دیگر ، فقدان یا ضعف روحیه اعتماد و عزت نفس در جوانان ، موجب تصور نادرست آنها از غرب و زندگی و فرهنگ غربی شده و در نتیجه آنها را از فرهنگ اصیل سنتی خود دور و به مظاهر فرهنگ غربی متمایل کرده است. بدین ترتیب برای فراهم شدن امکان سنجش داده ها و عملیاتی کردن آنها ، عوامل روانی را ما دراین تحقیق ، در واقع همان «‌عزت نفس » و متعلقات مربوط به آن در نظرگرفته ایم .

اهمیت و ضرورت تحقیق

بی شک‌« تغییر یا استحاله فرهنگی » مردم یک جامعه ، به ویژه جوانان آن ، موضوع کوچک و کم اهمیتی نیست که بتوان از آن بی تفاوت گذشت . اگر بپذیریم که پایه و اساس خوشبختی یا بدبختی هر جامعه و عنصر سرنوشت ساز و قاطع آن «‌فرهنگ» است ، در آن صورت بی توجهی به «‌استحاله فرهنگی » اگر نه غفلت غیر قابل جبران ، باید گفت غفلت بسیار بزرگی است .

آن چه بر اهمیت و ضرورت این مطالعه می افزاید « ماهیت » و اهداف انقلاب اسلامی ایران است .همانطور که اشاره شد ، این انقلاب اساساً یک حرکت عظیم فرهنگی محسوب می‌شود . گرچه عوامل اقتصادی،‌سیاسی و اجتماعی در بروز آن دخالت داشته، ولی عامل و علت اصلی این حادثه ، « عامل فرهنگی – مذهبی » بوده‌ است . مردم دلزده از مظاهر منفی گسترش یافته فرهنگ غربی در جامعه ایران به رهبری امام خمینی به مخالفت با رژیم حامی و مروج این ارزش ها برخاستند و در مقابل، در صدد احیای ارزش ها و فرهنگ مذهبی و سنتی منسوخ و مطرود شده خود  برآمدند  و سرانجام این مبارزه به ثمر رسید و رژیم غربگرا و آمریکایی پهلوی سرنگون شد .

بنابراین اکنون برای هر دلسوز مسئول به ویژه مسئولان و متولیان امور فرهنگی کشور – و در محدوده این تحقیق مسئولان در سطح استان یزد – نه تنها این سئوال مطرح است که چرا وضعیت ترسیم شده‌فعلی به وجود آمده ، بلکه از آن مهمتر راه  یا راه های مقابله با آن چیست ؟ آری غفلت از این موضوع، سبب پاسخگویی آنها – و همه-  در برابر خلق و خالق خواهد بود . آیا می توان شاهد استحاله فرهنگی  بخش های مختلف مردم ، خاصه جوانان ، به سمت و سوی مظاهر زندگی غربی و گرایش به فرهنگ وسبک زندگی بیگانگان و فاصله گرفتن از فرهنگ اصیل سنتی و مذهبی بود و اقدام خاصی برای مقابله با این وضعیت انجام نداد ؟ آیا این به معنای نادیده گرفتن اهداف اصلی انقلاب اسلامی و ماهیت مذهبی و اصالت سنتی آن نیست ؟

مسلماً در هر نقطه ازایران ، در هر شهرو استان ، بررسی مشکل فوق ضروری و حیاتی است لیکن با توجه به شرایط خاص استان یزد و به ویژه شهر یزد که از آن به دارالعباده یاد شده و می شود ، این بررسی اهمیت و ضرورت دو چندان می یابد . امید است که در این پژوهش بتوان گوشه اندکی از این امر مهم را تحقق بخشید .

اهداف تحقیق

هدف کلی این تحقیق ، « بررسی عوامل روانی موثر ( عزت نفس ) در فاصله گرفتن جوانان یزدی از فرهنگ اصیل سنتی (‌دارالعباده ) و گرایش به مظاهر فرهنگ غربی »‌ (شبه مدرنیسم ) می باشد . اهداف جزئی یا ویژه عبارتند از :

1. شناسایی و بررسی رابطه عزت نفس و خود باوری در جوانان یزدی با گرایش آنها به سبک زندگی‌غربی‌ در حوزه اخلاق ؛
2. شناسایی و بررسی رابطه عزت نفس و خود باوری در جوانان یزدی با گرایش آنها به سبک زندگی غربی درحوزه‌اقتصادی ؛
3. شناسایی و بررسی رابطه عزت نفس و خود باوری در جوانان یزدی با گرایش آنها به سبک زندگی غربی درحوزه‌ اجتماعی ؛
4. شناسایی و بررسی رابطه عزت نفس و خود باوری در جوانان یزدی با گرایش آنها به سبک زندگی غربی در حوزه آموزشی و علمی ؛
5. شناسایی و بررسی رابطه عزت نفس و خود باوری در جوانان یزدی با گرایش آنها به سبک زندگی غربی درحوزه‌ شخصی؛
6. شناسایی و بررسی رابطه عزت نفس و خود باوری در جوانان یزدی با گرایش آنها به سبک زندگی غربی درحوزه‌ سیاسی ؛
7. ارائه راهکارهایی در مورد افزایش عزت نفس در جوانان ؛
8. ارائه راهکارهایی برای شناسایی بهتر و بیشتر ابعاد مثبت فرهنگ اصیل سنتی و جنبه های منفی فرهنگ غربی .

مدل تحلیلی

فرضیه های تحقیق

با توجه به نقش عوامل روانی که در این پژوهش به معنای «‌عزت نفس و خودباوری» در نظر گرفته شده است ، فرضیه‌ها عبارتند از :

1. بین فقدان یا ضعف عزت نفس و خود باوری جوانان یزدی با گرایش آنها به سبک زندگی غربی در حوزه اخلاق رابطه معنی دار دیده می شود .
2. بین فقدان یا ضعف عزت نفس و خودباوری جوانان یزدی با گرایش آنها به سبک زندگی غربی در حوزه‌اقتصادی رابطه معنی دار وجود دارد .
3. بین فقدان یا ضعف عزت نفس و خودباوری جوانان یزدی با گرایش آنها به سبک زندگی غربی در حوزه اجتماعی رابطه معنی دار دیده می شود .
4. بین فقدان یا ضعف عزت نفس و خودباوری جوانان یزدی با گرایش آنها به سبک زندگی غربی در حوزه‌ آموزشی و علمی رابطه معنی دار دیده می شود .
5. بین فقدان یا ضعف عزت نفس و خودباوری جوانان یزدی با گرایش آنها به سبک زندگی غربی در حوزهشخصی رابطه معنی دار دیده می شود
6. بین فقدان یا ضعف عزت نفس و خودباوری جوانان یزدی با گرایش آنها به سبک زندگی غربی در حوزه‌ سیاسی رابطه معنی دار وجود دارد.

متغیرها و جایگاه آنها در فرضیه ها

در شش فرضیه بالا ، عزت نفس و خودباوری « متغیر مستقل » ‌و سبک زندگی در غرب در حوزه های گوناگون فرهنگی،‌اخلاقی، اقتصادی ،‌اجتماعی ، آموزشی وعلمی ، شخصی و سیاسی به عنوان «‌متغیر وابسته» ‌در نظر گرفته شده است .

تعریف عملیاتی مفاهیم

در فرضیه های این تحقیق دو مفهوم کلیدی به کار رفته است که باید منظور از آنها را مشخص کرد .این دو مفهوم یکی «عزت نفس » است و دیگری « سبک زندگی غربی » یا «  مظاهر فرهنگی غرب » منظور از عزت نفس آن است که فرد خود را موجودی صالح ، لایق ، خوشبخت و توانا و شایسته بداند به طوری که می تواند با چالش های اساسی زندگی مقابله کند. به عبارت دیگر فرد از خود ارزشیابی مفید و مثبت داشته باشد و نه منفی . کسانی که از عزت نفس بالایی برخوردارند معمولاً با صفات و ویژگی هایی چون :« جرات ورزی » ، «‌انعطاف پذیری »، «‌مسئولیت پذیری »،    «قاطعیت»،«‌احترام به دیگران‌» ،‌«‌استعداد و خلاقیت »،« ابتکار » ، « استقلال عمل » ، «‌سرعت و اطمینان در کار » ،‌ «جلب توجه دیگران»، و «‌افتخار به پیشرفت های خود » شناخته می شوند.

منظور از مظاهر فرهنگی غربی ، تمام ارزش ها و باورها و رفتارهایی است که در میان مردم غیر شرقی به ویژه آمریکا و اروپا در حوزه های مختلف اخلاقی ، اقتصادی ، اجتماعی ، شخصی ، آموزشی و علمی وسیاسی رواج دارد . این ارزش ها و باورها و رفتارها، ملغمه و آمیزه‌ ای از زشت و زیبا ، بد و خوب ، منفی و مثبت ، مضر و مفید ، مخرب و سازنده است . بنابراین  شرط اصلی گرایش و انتخاب آنها آگاهی و شناخت کامل به این جنبه های دوگانه فرهنگ درحوزه‌های مختلف زندگی غربی است . به نظر می رسد که در کشورهای جهان سومی – از جمله در ایران و به طور خاص در میان تعدادی از  جوانان یزدی – به دلیل فقدان یا ضعف عزت نفس و خودباوری ، نه تنها شناسایی دقیق و درستی از فرهنگ غربی به عمل نیآمده ، بلکه متاسفانه جنبه های زشت ، بد، منفی ،‌مضر و مخرب این فرهنگ مورد توجه و بعضاً عمل آنها واقع شده است. این ناتوانی در تفکیک ، به بروز صفتی در آنها منجر گشته که از آن تعبیر به «‌غربزدگی »‌یا « شبه مدرنیسم » یا « غربگرایی » می شود . به  زبان دیگر ، دعوت مردم وجوانان به فرهنگ اصیل سنتی و حفظ و پاسداری از ارزش های بومی ، ملی ، مذهبی و عمل به آنها  نمی تواند و نباید به معنای « کهنه پرستی » یا «‌سنت گرایی » ‌( تقّدس ارزش ها و سنت ها صرفاً به دلیل این که ریشه در گذشته دارند و قدیمی و ضد جدیدند ) تلقی گردد. بین «‌سنتی بودن جوان » و «‌سنت پرستی جوان »، ‌بین « غربزدگی و غربگرایی » و « متجدد بودن » و «‌پذیرش دستاوردهای مدرن علمی و صنعتی » تفاوت زیادی وجود دارد. آنچه ما در این تحقیق به دنبال بررسی علل و عوامل آن هستیم ، این نیست که چرا گروه هایی از جوانان یزدی نوگرا یا متجددند و دستاوردهای پیشرفته و مدرن بشری یا غربی را پذیرفته اند !‌یا این نیست که چرا سنتگرا یا سنت پرست نیستند ، بلکه این هدف اصلی را تعقیب می کنیم که چرا غربزده ، شبه مدرنیست و فرنگی ماب هستند و چرا از هرچه سنتی است (‌نه سنت پرستی ) فاصله می گیرند!

نوع و روش تحقیق و جمع آوری داده ها و تجزیه و تحلیل آنها

این تحقیق از نوع توصیفی – تحلیلی و روش آن میدانی یا پیمایشی است ، هر چند که در فصول دوم و سوم ، آنچه با عناوین «‌ادبیات تحقیق » و  «پیشینه و مطالعات نظری »  مشخص شده است ، مبتنی بر روش کتابخانه‌‌ای است . به هر حال  پس از جمع آوری داده های مربوط به عزت نفس و گرایش جوانان به فرهنگ غربی از طریق پرسشنامه ، با روش های مناسب آماری از جمله آزمون خی‌ دو  ، اسپیرمن و پیرسون و به کمک نرم افزار Spss ، داده های مذکور توصیف و سپس تحلیل شده اند و برای آنها نمودارهایی ترسیم شده است. بدین ترتیب ابزار جمع آوری اطلاعات اصلی در این تحقیق ، دو نوع «‌پرسشنامه » است . پرسشنامه‌ استانداردی که منسوب به کوپراسمیت است و میزان عزت نفس در جوانان را می سنجد؛ ‌و پرسشنامه محقق  ساخته‌ای که میزان گرایش جوانان به مظاهر فرهنگ غربی را ارزیابی می کند .

جامعه آماری و حجم نمونه

جامعه آماری این پژوهش  جوانان 15 تا 29 ساله شهر یزد و روش نمونه گیری خوشه‌‌ای است که در آن رعایت تناسب نیز شده و در نتیجه روش طبقه‌ای در آن ملحوظ است . برای اجرا و عملیاتی کردن طرح نمونه گیری ، شهر یزد به سه منطقه یزد 3.2.1 تقسیم شده و با در نظر گرفتن جمعیت هر منطقه و نسبت جمعیت جوان با جمعیت کل آن، بر حسب واحد خانوار،جوانان مورد نظر انتخاب شده اند . حجم نمونه نیز ………… نفر است که بر اساس فرمول زیر تعیین شده است:

سازماندهی تحقیق

این تحقیق در پنج فصل تنظیم شده است . فصل اول ، مربوط به طرح تحقیق و کلیات مرتبط با آن است . در فصل دوم ادبیات تحقیق بررسی شده است . فصل سوم به پیشینه و مطالعات نظری پژوهش اختصاص دارد و در آن علاوه بر تعریف و تحدید فرهنگ ، مقوله مهم « تغییر فرهنگی » تعریف و عوامل داخلی و خارجی موثر در آن بررسی و تبیین شده است . درفصل چهارم ، داده های پژوهش توصیف ودر فصل پنجم تحلیل شده اند.  فصل آخر هم به نتیجه گیری از مباحث مطروحه و ارائه پیشنهادها و محدودیت های تحقیق مربوط می شود .

تعریف و ویژگی های هویت

هویت با مفهوم خود و عزت نفس در رابطه است و می توان آن را یکی از قطب های شخصیت تلقی کرد . هویت به دو نوع «‌فردی » و « جمعی » تقسیم می شود . مفهوم هویت فردی را اولین بار درسال 1968 اریکسون به کاربرد . به نظر وی ، عزت نفس واقع گرایانه، بنیانی را برای احساس پایداری از هویت فراهم می سازد. به طور کلی ، منظور اریکسون از هویت ، احساسی است که فرد در اوایل سن نوجوانی ، خود را از دیگران مجزا و متمایز دانسته ، برای خود ثبات و یکپارچگی قائل است و خود را شبیه به تصور دیگران از خود می داند این تصور حد مطلوب است.

بحران هویت و حل آن

گاهی در شکل گیری احساس و تصور فرد از خود ، خلل به وجود می آید و فرد از خودش یکپارچگی ندارد .چنین حالتی را بحران هویت یا آشفتگی هویت می نامند . در واقع بحران هویت هم به گسستن و بیگانه شدن انسان از اصل و جوهری خاص و نیاز به پیوستن به اصل و جوهری دیگر اشاره می کند و هم به معنی تعدد یا تنوع و تعارض هویت های جمعی کوچک و خاص گرایانه و ضعف هویت عام در درون یک جامعه است . به عبارت دیگر ، این معنا در برگیرنده آن چیزی است که جامعه  و افراد را در فرایند گسستن ها و پیوستن ها با مشکل و ابهام روبرو می سازد . بحران هویت در معنای اول، مترداف با مفهوم «‌بیگانگی» یا جدایی از اصل و جوهری خاص است و لذا با نوعی سردرگمی همراه است. ⁽¹⁹⁾

یکی از آثار چنین وضعیتی ، سرگردانی از نظر نقش اجتماعی است و فرد نمی داند که چه نقشی در اجتماع به عهده دارد یا برای چه به دنیا آمده است ، به کجا خواهد رفت و چه کاره خواهد شد . برای حل بحران هویت ، نیاز به پیوستاری است که در یک سوی آن کسب هویت است و در سوی دیگر ان سرگردانی و بلاتکلیفی . به عبارت دیگر ، حل واقعی هرگونه بحران روانی- اجتماعی ، مستلزم سبک خاصی از موفقیت فرد در میان دو قطب متضاد ( هویت در مقابل بی هویتی ) با تاکید بر قطب مثبت است ؛ نتیجه این که اکثر افراد در سن نوجوانی نه دارای هویت کامل هستند و نه بی هویتی . آنچه اغلب در عمل شاهد آن هستیم حالاتی بین این دو است ضمن آن که احساس هویت باید بر بی هویتی سنگینی داشته باشد.⁽²⁰⁾

این پندار که نوجوانان باید در دوره نوجوانی موفق به کسب هویت گردند، درست نیست .بدیهی است اگر تکالیف مرتبط با رشد ، نظیر کسب هویت در نوجوانی با موفقیت انجام شود ایفای نقش های بزرگسالان آسانتر است . با این حال، هیچ قانون روان شناختی‌ای وجود ندارد که اگر این تکالیف تا سن خاصی انجام نشود، دیگر هرگز با موفقیت انجام نخواهد شد. به نظر می رسد افرادی که نوجوانی را پشت سر گذاشته اند،‌باز هم می توانند تجاربی را انتخاب کنند که رشد آنها را در زمینه هایی که نیاز به صلاحیت بیشتری است ، فراهم سازد .

تغییر فرهنگی

تغییر فرهنگی مفهوم پیچیده‌ای‌است که خود جزئی از مفهوم پیچیده تر «‌تغییر اجتماعی»  محسوب می شود و به همین سبب ، معمولاً در زیر عنوان آن قابل بررسی است . کما اینکه مفاهیم دیگری چون «‌نوسازی »، «‌توسعه »، « فرهنگ » ، ‌«نظام و کارکرد فرهنگی »، «‌سنت » ، «‌تجدد »، و… همگی زیر مجموعه های تغییر اجتماعی محسوب می شوند . در این نوشتار در رابطه با تغییر فرهنگی ، چند موضوع مرتبط  و ضروری ، به اجمال بررسی خواهند شد .

تعریف و ویژگی های تغییر فرهنگی

تغییر فرهنگی ، مطالعه پدیده های قابل رویت و قابل ارزیابی در مدت زمانی کوتاه است، به طوری که هر فرد عادی نیز در طول زندگی خود یا در طول دوره‌کوتاهی از حیاتش می تواند آن را شخصاً تعقیب نماید و نتیجه قطعی یا موقتی‌اش را دریابد .⁽²²⁾ در مطالعه تغییر اجتماعی ، علاوه بر لحاظ کردن محدوده زمانی و تاریخی باید محدوده جغرافیایی و اجتماعی را نیز در نظر داشت .

گرچه تغییر فرهنگی ارتباط نزدیکی با «‌ تحول فرهنگی » دارد ولی این دو واژه به یک معنا نیستند . به رغم آن که هر دو ، بخشی از دگرگونی اجتماعی به حساب می آیند ولی تحول فرهنگی را باید مجموعه‌ای از تغییرات تلقی کرد که در طول یک دوره‌طولانی (‌مثلاً‌در طی یک و یا شاید چند نسل ) در یک جامعه رخ می دهد .به طور  خلاصه می توان گفت ، تغییر فرهنگی اولاً یک پدیده جمعی است که جامعه یا بخش عمده‌ای از یک جامعه را در بر می گیرد . ثانیاً یک تغییر ساختی است یعنی تغییری که درکل سازمان اجتماعی یا در اکثر قسمت های تشکیل دهنده سازمان اجتماعی رخ می دهد . ثالثاً ، در طول زمان شناسایی می شود. رابعاً ، مداوم و مستمر است و سطحی و زودگذر نیست .⁽²³⁾

تعریف و ویژگی های فرهنگ

فرهنگ  مفهومی عمومی  و درعین حال پیچیده و گسترده است که درباره آن و متعلقاتش تاکنون کتاب ها و مقاله ها و سخنرانی ها و همایش های زیادی منتشر شده و تحقیقات قابل توجهی صورت گرفته است . اینها همگی بیانگر اهمیت فرهنگ است . شاید مهمترین نقش فرهنگ، انسان سازی آن است .بی جهت نیست که گفته شده « انسان حیوان فرهنگی » است ⁽²⁴⁾

مفهوم فارسی فرهنگ مرکب است از دو جزء « فر» و « هنگ » که « فر» به معنی بالا، پیش و جلو می باشد و « هنگ» یا «‌هنج» به معنی قصد کردن ،کشیدن و آوردن است . واژه فرهنگ ، در ادبیات فارسی باستان ، به معنی تربیت نمودن ، پرورش دادن ، دانش ،هنر ، خرد وادب به کار رفته است .⁽²⁵⁾

فرهنگ نظامی است نسبتاً منسجم متشکل از اجزایی غیر مادی شامل ارزش ها،‌هنجارها ، نمادها ،باورها و اعتقادات ، آداب و رسوم ، دانش و اطلاعات و هنرها ، و اجزای مادی شامل کالاهای مصرفی ، ابزارها ( تکنولوژی )، و میراث های فرهنگی نسبتاً مشترک بین اعضای یک گروه ، اجتماع یا جامعه که از طریق یادگیری از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود⁽²⁶⁾.

اولسون در تعریف فرهنگ،چهار جزء اصلی برای آن ذکر می کند که عبارتند از : باورها ، ارزش ها ، هنجارها و تکنولوژی، باورها به سوال « چیست ؟» و  ارزش ها به سوال «‌چه باید باشد ؟» و هنجارها به سوال «‌چه انجام شود ؟» و تکنولوژی به سوال « چگونه انجام شود ؟» پاسخ میدهند.⁽²⁷⁾ گستردگی  و کلیت فرهنگ برای آلبرت شوایتزر به حدی است که آن را « مجموعه تمام پیشرفت های انسانی و جامعه بشریت در تمام زمینه ها و از تمام دیدگاه ها» تعریف می‌کند.⁽²⁸⁾ یا معلمان به عنوان یک انسان شناس فرهنگی می گوید :« فرهنگ کلیه اشکال زندگی یک قوم ، از جمله پایه های تفکری آن را تشکیل می دهد و این همچنین شامل تمام زمینه های فنی موجودیت آن قوم (‌از جمله نوع البسه ، ساختمان و ابزار …) نیز می‌گردد.» بنابراین فرهنگ در واقع همه چیز و همه بخش های زندگی که توسط انسان ها به وجود آمده است  را در بر می گیرد و موضوع مورد بررسی نه فقط یک رشته خاص ، بلکه همه علوم تفکری و انسانی است. » ⁽²⁹⁾مارتین نیز به عنوان یک جامعه شناسی فرهنگی ، فرهنگ را شامل « تمامی محتواهای فکری و ارزشی که زندگی انسان را از زندگی حیوانی متمایز و برجسته می سازد در نظر می گیرد و این خانواده ، اقتصاد ، تکنیک ، دولت ، نظام دفاعی و .. را نیز در بر می‌گیرد.⁽³⁰⁾

تعریف و ویژگی های تهاجم فرهنگی

تهاجم فرهنگی از یک سو با پدیده « جهانی شدن » و از سوی دیگر با مقوله «‌امپریالیسم و استعمار» کاملاً در ارتباط است زیرا هم جهانی شدن و هم امپریالیسم نه تنها به تهاجم فرهنگی کمک کرده ، بلکه آن را تشدید و تسریع نیز نموده‌اند، به طوری که اکنون اکثر صاحب نظران بر این باورند که وجه غالب جهانی شدن و امپریالیسم وجه فرهنگی آنها است .

تهاجم یا هجوم فرهنگی ( Cultural Invasion) عبارت است از «‌فعالیت های برنامه ریزی شده حاملان و حامیان یک فرهنگ در جهت از هم پاشیدن نظام فرهنگی جامعه‌ای دیگر و مستقر نمودن نظام فرهنگی مورد علاقه یا مورد قبول خود به جای فرهنگ اولی آن جامعه». ^(‌193)در تعریف دیگری ، تهاجم فرهنگی به جریاناتی اطلاق شده است که در آن فرهنگ بومی و اصیل جامعه یا کشوری از طریق داخلی یا خارجی مورد حمله و تسلط نظام فرهنگی دیگری قرار می گیرد.»⁽¹⁹⁴⁾مقام رهبری، آیه الله خامنه‌ای ،‌تهاجم فرهنگی را به «‌شبیخون فرهنگی » تعبیر نموده ، آن را چنین تعریف می کند:« تهاجم فرهنگی این است که یک مجموعه سیاسی یا اقتصادی ، برای مقاصد سیاسی خودشان ، برای اسیر کردن یک ملت،  به بنیان های فرهنگی آن ملت هجوم می برند. آنها چیزهای تازه‌ای را به زور و به قصد جایگزین کردن آنها با فرهنگ و باورهای ملی وارد این کشور واین ملت می کنند؛ اسم این ،‌تهاجم است .»⁽¹⁹⁵⁾

بعد از جنگ جهانی دوم ،‌تهاجم فرهنگی به علت توسعه و عوامل جدید ارتباطی ، شیوه های ویژه‌ای به خود گرفت و شدت بیشتری یافت ،‌به طوری که اکنون وقتی از «‌امپریالیزم فرهنگی »‌و « سلطه گرایی فرهنگی » صحبت می شود، ذهن متوجه عوامل ظریف و پیچیده‌ای می گردد که بسیار نگران کننده و گیج کننده اند .این سلطه فرهنگی نه فقط از طریق انواع سازمان‌ها و مبلغان مذهبی  و تبلیغاتی و رسانه های جمعی و موسسه های تفریحاتی و کمپانی های چند ملیتی صورت می‌گیرد، بلکه در این راستا حتی از دانشگاه ها و موسسات علمی ، روشنفکران و نویسندگان ، مدارس و آموزش و پرورش نیز سوء استفاده می شود .

فارسی

1. اتابکی، تورج (‌گردآورنده ) تجدد آمرانه : جامعه و دولت در عصر رضاشاه ، تهران : ققنوس ،1385.
2. احدی ، حسن، «‌بررسی مسایل روانی- اجتماعی تهاجم فرهنگی درباره‌نوجوانان و جوانان شهرهای تهران و کرج» نقل شده در :پژوهش فرهنگی استان‌ها ، گرد آوری شده توسط معاونت پژوهشی و آموزشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‌،‌تهران : سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، 1378، صص 45-41.
3. احمدی ، احمد ، «‌روان شناسی نوجوانان و جوانان »،تهران : نخستین، بی تا .
4. احمدی،بابک ، مدرنیته و اندیشه‌انتقادی ، تهران: ‌مرکز ، چاپ دوم ، 1374.
5. اخوان مفرد ، حمید رضا ،«‌جایگاه اندیشه‌امام خمینی (ره) در گفتمان تجدد»، نامه پژوهش،سال دوم ، شماره‌7، زمستان 1376، صص 286- 255.
6. آخوندی ،محمد باقر،هویت ملی و مذهبی جوانان ، قم : بوستان کتاب قم، 1383.
7. آدمیت ، فریدون ، اندیشه های میرزا فتحعلی آخوند زاده ، تهران : خوارزمی ، 1349.
8. آرون ، ریمون ، مراحل اساسی اندیشه در جامعه شناسی ، ترجمه باقر پرهام ، تهران : آموزش انقلاب اسلامی ، چاپ دوم ، 1370.
9. ارونسون ، الیوت و پراتکانیس، آنتونی ، عصر تبلیغات ، ترجمه کاووس سید امامی و محمد صادق عباسی ، تهران : سروش ، 1379.
10. ارونسون ، الیور ، روانشناسی اجتماعی ، ترجمه حسین شکر کن ، تهران : رشد ، چاپ چهارم ،1367.
11. آزاد ارمکی، تقی ، «‌تبادل و تقابل فرهنگی در عصر ماهواره » نقل شده در : کتاب سروش : مجموعه مقالات (2) رسانه ها و فرهنگ، تهران : سروش ، 1376،صص 15-1
12. ــــــــــــــــ ،« سنت ، نوگرایی و توسعه »، فرهنگ توسعه ، سال چهارم ،شماره 17، فروردین و اردیبهشت 1374، صص 18-12.
13. ـــــــــــــــــ ، مدرنیته ایرانی : روشنفکران و پارادایم فکری عقب ماندگی در ایران ، تهران: اجتماع ، 1380.
14. آزاده ، علیرضا،« بررسی رابطه‌عزت نفس و پیشرفت تحصیلی در نوجوانان دانش آموز» مجله تربیت ،5/11/1378.
15. اسمارت ، بری ، شرایط مدرن ، مناقشه های پست مدرن ، ترجمه حسن چاوشیان ، بی جا : اختران ،1383.
16. اشرف ، احمد ، موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران دوره قاجاریه ؛ تهران:‌پیام (‌زمینه ) 1359.
17. افروز ، غلامعلی ،« نقش اعتماد به نفس در خلاقیت نوجوانان امروز »، مجله پیوند ، شماره 159، دی 1371.
18. اعرابیان ، اقدس و همکاران ،« بررسی رابطه‌باورهای خودکارآمدی بر سلامت روانی و موفقیت تحصیلی دانش آموزان »،  مجله روانشناسی ، زمستان 1383.
19. آل احمد ، جلال ، در خدمت و خیانت روشنفکران ، تهران : شرکت سهامی انتشارات خوارزمی ، دو جلد ، 1357.
20. ـــــــــــــــــــ ، غربزدگی ، تهران :بی نا، 1341.
21. الهی ، همایون ، امپریالیسم و عقب ماندگی ، تهران : اندیشه ، 1367.
22. ــــــــــــــ ، شناخت ماهیت و عملکرد امپریالیسم  ، تهران : قومس ، 1383.
23. امیدوار ، احمد ، نگاهی مستند به عملکرد نظام سلطه جهانی، تهران: سازمان عقیدتی – سیاسی نیروی انتظامی ، دفتر سیاسی ، 1377.
24. امیر قاسم خانی ، پریسا، «‌گفتگوی وی با دکتر محمد حسین پناهی زیر عنوان : « تهاجم فرهنگی  و ماهیت و ابعاد آن »‌، نمایه‌پژوهش ، شماره 28-27، پاییز و زمستان 1382،‌صص 14-1.
25. بارنز ، هری‌المر و بکر ،‌هوارد ، تاریخ اندیشه های اجتماعی : از جامعه‌ابتدایی تا جامعه‌جدید ، ترجمه جوادیوسفیان و علی اصغر مجیدی ، بی جا : همراه ، جلد دوم ، 1371.
26. برزین ، سعید ، زندگینامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان ، تهران : مرکز ، چاپ دوم ، 1374.
27. بروجردی ، مهرزاد ، روشنفکران ایرانی وغرب ، ترجمه جمشید شیرازی ، تهران: فرزان ، 1377.
28. بشریه ، حسین ، دولت عقل ،‌تهران :‌علوم نوین، 1374.
29. ـــــــــــــ ، دیباچه‌ای بر جامعه شناسی ایران :دوره‌جمهوری اسلامی، تهران : نگاه معاصر ، چاپ دوم ، 1382.
30.  ـــــــــــــ ، نظریه ها فرهنگ در قرن بیستم ، تهران : موسسه فرهنگی آینده پویان ، 1379.
31. ــــــــــــــ ، «‌یکسان انگاری ، یکتا انگاری ، دیالکتیک تاریخی و مسائل توسعه سیاسی در ایران »، فرهنگ توسعه ، سال  چهارم، شماره 17،فروردین و اردیبهشت 1374، صص 7-2.
32. بنوعزیزی ، علی ، «‌رویکردهای اجتماعی – روانی توسعه سیاسی »، نقل شده در: مایرون واینر و ساموئل هانتینگتون، درک توسعه سیاسی ، ترجمه پژوهشکده مطالعات راهبردی ، تهران : پژوهشکده مطالعات راهبردی ، 1379، صص 355-323.
33. بهداروند ، محمد مهدی ، «‌جهانی شدن ، عوامل و پیامدها »، نمایه پژوهش ، سال ششم ، شماره 24-23، پاییز و زمستان 1381، صص 35-27.
34. بیابانگرد ، اسماعیل ،« بررسی رابطه‌بین مفاهیم منبع کنترل، عزت نفس و پیشرفت تحصیلی در دانش آموزان سال سوم دبیرستان های شهر تهران » ، فصلنامه تعلیم و تربیت ، سال هشتم ، شماره 2، تابستان 1371.
35.  ـــــــــــــــــ ، روانشناسی نوجوانان، تهران : دفتر نشر فرهنگ اسلامی ، 1383.
36. ـــــــــــــــــ ،روش های افزایش عزت نفس در کودکان و نوجوانان ،‌تهران : انجمن اولیاء و مربیان .
37. پدرام ، مسعود ، روشنفکران دینی و مدرنیته ، تهران : گام نو ، 1383.
38. پراتکانیس ، آنتونی و آرنسون ، الیوت ، عصر تبلیغات ، ترجمه کاووس سید امامی و محمد صادق عباسی ، تهران: سروش ، 1379.
39. پناهی،محمدحسین، « آسیب شناسی فرهنگی » ،‌نمایه پژوهش،‌شماره 28-27، پاییز و زمستان 1382، صص 18-15.
40. ـــــــــــــــ ،«‌نظام فرهنگی‌و تهاجم فرهنگی»‌،نمایه پژوهش،شماره 28-27، پاییزو زمستان1382،صص 33-19.
41. تاجیک، محمد رضا ، « کلمه نهایی : شکل گیری گفتمان های هویت در ایران » ، نامه پژوهش ، سال دوم ،شماره‌7، زمستان 1376، صص 71-41.
42. تامپسون، جان ب ، رسانه ها و مدرنیته ، ترجمه مسعود اوحدی ، تهران : سروش ،1380.
43. تری یاندیس . هری . س ، فرهنگ و رفتار اجتماعی ، ترجمه نصرت فنی ، تهران : نشر رنسانس ، 1383.
44. تقوی مقدم، مصطفی ، مدرنیسم و دینداری در ایران ، تهران : عابد ، 1380.
45. جمشیدی ، محمد حسین ، « میرزاملکم خان ؛ روشنفکر غربگرا »، نامه پژوهش ، سال دوم ، شماره‌7، زمستان 1376، صص 153-121.
46. جیروند ، عبدالله ، توسعه اقتصادی : مجموعه عقاید ، بی جا : مولوی ، چاپ دوم ، 1368.
47. چلبی ، مسعود ، جامعه شناسی نظم ، تهران : نی ، 1375.
48. حاتمی ، عباس ، ‌«‌نظریه های دولت مدرن در ایران » ، نقل شده در: ‌رسول افضلی ، دولت مدرن در ایران ، قم : دانشگاه مفید ، 1386، صص 110-53 .
49. حائری ، عبدالهادی ، تشیع و مشروطیت در ایران ، تهران : امیر کبیر ، چاپ دوم ، 1364.
50. ـــــــــــــــــــ ، نخستین رویارویی های اندیشه گران ایران بادو رویه تمدن بورژوازی  غرب ، تهران : امیر کبیر ، 1380.
51. حجاریان ، سعید «‌ گونه شناسی جریان های روشنفکری ایران معاصر » ، نامه پژوهش ،‌سال دوم ، شماره 7، زمستان 1376،صص 41-23.
52. حجازی، محمد رضا ، « شناسایی آسیب های فرهنگی دانش آموزان زیر پوشش کمیته امداد امام خمینی استان یزد در مقطع  دبیرستان و پیش دانشگاهی»، طرح تحقیقاتی ، کمیته امداد امام خمینی استان یزد ، 1382.
53. حرزاده ، محمد مهدی ، «‌بررسی علل گرایش دانش آموزان دوره‌متوسطه و دانشجویان دختر شهر یزد به انواع پوشش(‌علل رشد بدحجابی در شهر یزد) طرح تحقیقاتی، دانشگاه آزاد اسلامی یزد، حوزه معاونت پژوهشی، 1380.
54. حری ، شکوفه ، « رابطه عزت نفس با نمرات ریاضی دانش آموزان سال اول دبیرستان شهر ابرکوه در سال تحصیلی 83-84 » ، طرح تحقیقاتی کارشناسی ارشد مدیریت آموزشی ، سازمان مدیریت برنامه ریزی استان یزد ، مدیریت آموزش و پژوهش، 1384.
55. حسن پور ، حسن ، «بررسی علل گرایش جوانان به مظاهر فرهنگ غرب در استان اردبیل » ، نقل شده در : پژوهش فرهنگی استان ها ، گردآوری شده توسط معاونت پژوهشی و آموزشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ،‌تهران : سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، 1378، صص 478-475.
56. خلیلی خو، محمد رضا،  توسعه و نوسازی ایران در دوره‌رضا شاه ، بی جا : جهاددانشگاهی ، 1373.
57. خواجه سروی ، غلامرضا، «‌غرب از نگاه مهندس بازرگان » ، نامه‌ پژوهش ، سال دوم ، شماره 7، زمستان 1376، صص 343-321.
58. داوری ، رضا ، فلسفه در بحران ، تهران : امیر کبیر ، 1373.
59. دربیگی شامقی ، محمد رضا ، « غرب زدگی از نگاه زنده یاد جلال آل احمد » نامه پژوهش ، سال دوم ، شماره 7، زمستان 1376، صص 357-343.
60. دریفوس ، هیوبرت و رابینو، پل ، میشل فوکو: فراسوی ساختگرایی و هرمنوتیک، ترجمه حسین بشیریه ، تهران : نی ، 1376.
61. دهقان هراتی ، نورسته ،«‌رابطه اعتماد به نفس با پیشرفت تحصیلی دانش آموزان دختر دوره‌راهنمایی شهرستان خاتم در سال تحصیلی 80-79» ، طرح تحقیقاتی کارشناسی ارشد مدیریت دولتی ، سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان یزد ، مدیریت آموزش و پژوهش ، 1381.
62. دیوب ، اس ، سی . ، نوسازی و توسعه : جستجوی قالب های فکری بدیل، ترجمه احمد موثقی ، تهران : قومس ، 1377.
63. رابرتسون ، رونالد ، جهانی شدن ، ترجمه کمال پولادی ، تهران : ‌ثالث ، چاپ دوم ، 1385.
64. ربیعی ، علی،‌جامعه شناسی تحولات ارزشی ، با نگاهی به رفتار شناسی رای دهندگان در دوم خرداد 1376، تهران : فرهنگ و اندیشه ، 1380.
65. رزاقی ، ابراهیم ، «‌تهاجم فرهنگی و الگوی مصرف » ، نمایه پژوهش ، شماره 28-27، پاییز و زمستان 1382، صص 65-53.
66. رزاقی ، سهراب « پارادایم های روشنفکری دینی در ایران معاصر» ، نامه پژوهش، سال دوم ، شماره 7، زمستان 1376، 97-71.
67. رشید پور ، مجید ، « روحیه اعتماد به نفس در کودکان » مجله پیوند ، شماره 113، اسفند 1376.
68. رضا جویی، ناصر ، «تغییر یا تحول فرهنگی» ، نقل شده در : بررسی تحولات فرهنگی – اجتماعی استان لرستان در دو دهه اخیر : مجموعه مقالات؛ همایش شورای فرهنگ عمومی استان لرستان، تهران : موسسه فرهنگی انتشاراتی ، 1380، صص 133-119.
69. رفیع پور ، فرامرز ، آناتومی جامعه ، مقدمه‌ای بر جامعه شناسی کاربردی ، تهران : شرکت سهامی انتشار، 1378.
70.   70- ـــــــــــــــــ ، توسعه وتضاد ، تهران : دانشگاه شهید بهشتی ، 1376.
71. روح الامینی ، محمود ، زمینه فرهنگ شناسی ، تهران : عطار ، 1368.
72. روشه ، گی ، تغییرات اجتماعی ، منصور وثوقی ،‌تهران : نی ، 1366.
73.  73- ریتزر ، جورج ، نظریه های جامعه شناسی ، ترجمه احمد رضا غروی زاد ، تهران : جهاد دانشگاهی ، 1373.
74. رینولدز، چارلز ، وجوه امپریالیسم ، ترجمه حسین سیف زاده ، تهران : وزارت امور خارجه،
75. زارع، عباس،« بررسی تاثیرات فرهنگی رسانه های فارسی زبان خارج از کشور بر جوانان یزدی » ، طرح تحقیقاتی کارشناسی ارشد ، سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان یزد ، مدیریت آموزش و پژوهش ، 1383.
76. زند رضوی ، سیامک ، «‌بررسی علل نگرش نوجوانان و جوانان 18-15 ساله به فرهنگ غرب و راههای مقابله با آن در شهر کرمان » طرح تحقیقاتی ، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان کرمان ، 1374.
77. ساروخانی ، محمد باقر ، جامعه شناسی ارتباطات ، تهران : اطلاعات ، 1371.
78. ساعی ، احمد، نظریه های امپریالیسم ،  تهران : قومس ، چاپ دوم ،1378.
79. سراج زاده ، حسین ، « نگرش ها و رفتارهای دینی نوجوانان تهرانی و دلالت های آن برای نظریه سکولار شدن » ، نمایه‌پژوهش ، سال دوم ، شماره 7و8 ، پاییز و زمستان 1377، صص 120-105.
80. سردار آبادی ، خلیل الله ،«‌دولت مطلقه مدرن و عدم شکل گیری توسعه سیاسی در ایران » ، نقل شده در : رسول افضلی دولت مدرن در ایران ، قم : دانشگاه مفید ، 1386 ، صص 361-311.
81. سرمد ، غلامعلی ، « بررسی رابطه‌اعتماد به نفس با نمرات ریاضی دانش آموزان راهنمایی » ، مجله تربیت ، دوره‌7، شماره‌5، بهمن 1374.
82. سروش ، عبدالکریم ، قبض و بسط تئوریک شریعت ، تهران : صراط ،1370.
83. سیف زاده،حسین،نظریه های مختلف‌درباره راههای گوناگون نوسازی ودگرگونی سیاسی، تهران:قومس، 1373.
84. ــــــــــــــــ ،‌« نگاهی جامعه شناختی به ساخت دولت در جمهوری اسلامی ایران »‌، نقل شده در :رسول افضلی (گردآورنده ) ، دولت مدرن در ایران ، قم : دانشگاه مفید ، 1386.صص 282-247.
85. شایگان ، داریوش ، آسیا در برابر غرب ، تهران : باغ آیینه ،1371.
86. ــــــــــــــــــ ، بت های ذهنی و خاطره‌ازلی ، تهران : امیرکبیر ، 1371.
87. شرفی ، محمد رضا ، جوان و بحران هویت ، تهران : سروش ، 1379.
88. صحیفه‌نور ، تهران : سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی ، ج اول و ج چهارم .
89. طاهری ، محمد رضا ،«‌جهانی شدن و هویت فرهنگی »، نمایه پژوهش ، سال ششم ، شماره 24-23، پاییز و زمستان 1381، صص 35-27.
90. عابدی اردکانی ، محمد ، سنت و نوسازی سیاسی ، یزد ، ریحانه الرسول ، 1381.
91. ــــــــــــــــ ، « فرهنگ و ارتباطات »،‌کاوش نامه علوم انسانی، سال اول ، پیش شماره 1، بهار و تابستان 1379، صص 139-112.
92. عاملی ، سعید رضا ،«‌جهانی شدن ها و جامعه جهانی اضطراب » ، نامه علوم اجتماعی ، شماره 21 ، مهر 1382،صص 175-143.
93. عبدالغنی زاده ، محمد ،« شناخت علل گرایش به فرهنگ بیگانه در میان نسل جوان ونوجوان استان سمنان » ، نقل شده در : پژوهش فرهنگی استان ها ؛ گرد آوری شده توسط معاونت پژوهشی و آموزشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، تهران : سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، 1378،صص98-95.
94. عبداللهی ، محمد ،« جامعه شناسی بحران هویت ، مبانی عینی و ذهنی هویت جمعی در ایران و تاثیر بر دینامیسم مبادله فرهنگی ایران با جهان » ، نامه پژوهش ، سال دوم ، شماره 2و3، پاییز و زمستان 1375، صص 161-125.
95. عبدی ، عباس  و گودرزی ، محسن ، تحولات فرهنگی در ایران ، تهران : ‌روش ، 1378.
96. فرخجسته ، هوشنگ ،« مباحث نظری درباره‌ ویژگی های جوامع سنتی و مدرن»، نقل شده در : کتاب توسعه ، تهران : قومس ، جلد سوم ، 1371.
97. فوران ،جان ، مقاومت شکننده : تاریخ تحولات اجتماعی ایران ، از صفویه تا سالهای پس از انقلاب اسلامی ، ترجمه احمد تدین ، تهران : موسسه خدمات فرهنگی رسا ، چاپ دوم ، 1378.
98. فوکو، میشل ،« سراسر بینی » ، ترجمه ناهید موید حکمت ، فرهنگ ، کتاب پانزدهم ، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی ، 1372، صص 36-15.
99. قادری ، حاتم ، اندیشه های سیاسی در قرن بیستم ، تهران : سمت ، 1379.
100. قاضیان ، حسین علی ، « مبادی جامعه شناسی اندیشه جلال آل احمد با تاکید توسعه» ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، تهران : دانشگاه تربیت درس ، دانشکده علوم انسانی ، 1370.
101. قوام ، عبدالعلی ، توسعه سیاسی و تحول ادارای ، تهران : قومس ، 1371.
102. ــــــــــــــ ، نقد نظریه های نوسازی و توسعه‌ سیاسی : بررسی مسائل نظریه پردازی در باب نوسازی و توسعه سیاسی در جهان سوم ، تهران : دانشگاه شهید بهشتی ، 1374.
103. کاتوزیان ، محمد علی همایون ، اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی ، ترجمه محمد رضا نفیسی و کامبیز عزیزی ، تهران : مرکز چاپ سوم ، 1372.
104. ــــــــــــــــــــــــــــ ، تضاد دولت و ملت و نظریه‌تاریخ و سیاست در ایران ، ترجمه علیرضا طیب ، تهران :‌نی ، 1380.
105. کچوئیان ، حسین ، « رویکردهای مختلف در مورد ارتباط فرهنگ ها :‌تبادل فرهنگی یا تهاجم فرهنگی »، نامه پژوهش،‌سال اول ، شماره 2و3، پاییز و زمستان 1375، صص 44-35.
106. کریمی ، سلیمان ، «‌بررسی تاثیر برنامه های تلویزیونی بیگانه بر فرهنگ مردم بندر عباس » ،‌پایان نامه کارشناسی ارشد، رشته پژوهشگری علوم اجتماعی ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن ،زمستان 1375.
107. کلمز، هریس و همکاران ، روش های تقویت عزت نفس در نوجوانان ، ترجمه پروین علی پور ، مشهد : آستان قدس رضوی .
108. کوثری ، مسعود ، آسیب شناسی فرهنگی ایران در دوره‌قاجار ، تهران : مرکز بازشناسی اسلام و ایران ، 1379.
109. گازیوروسکی ،‌مارک . ج ، سیاست خارجی آمریکا و شاه ، ترجمه فریدون فاطمی، تهران : مرکز ، 1371).
110. گل محمدی شورکی ، شهین ،‌« بررسی دیدگاه های دانشجویان مراکز آموزش عالی میبد در خصوص تهاجم فرهنگی»، طرح تحقیقاتی ، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان یزد ، 1379.
111. لاور ، رابرت . اچ ،‌دیدگاههایی درباره دگرگونی اجتماعی ، ترجمه کاووس سید امامی ، تهران : مرکز نشر دانشگاهی ، 1373.
112. لش ، اسکات ، جامعه شناسی پست مدرنیسم ، ترجمه حسن چاوشیان ، تهران : مرکز ،1383.
113. لمبتون ، آن . کی . اس ، نظریه‌دولت در ایران ، ترجمه چنگیز پهلوان ، تهران : گیو، چاپ دوم ، 1379.
114. مایر ، جرالدام و سیرز، دادکی (‌گرد آوران ) پیشگامان توسعه ، ترجمه علی اصغر هدایتی و علی یاسری ، تهران: سمت ،1368.
115. مجتهد شبستری ، محمد ،هرمنوتیک ، کتاب و سنت ، تهران : طرح نو ،‌جلد چهارم ، 1379.
116. محتاجی ، مرضیه و قلی پور ، آزاده و زارع ، زهرا ، «‌میزان گرایش دختران دبیرستان یزدی به فرهنگ غرب » ، طرح تحقیقاتی کارشناسی ، رشته پژوهشگری علوم اجتماعی ، دانشگاه پیام نور مهریز ، 1380.
117. محمدی ، شهلا، «‌رابطه عزت نفس با نمرات ریاضی دانش آموزان کلاس پنجم شهرستان مرودشت » ، طرح تحقیقاتی ، بهار 1378.
118. محیط طباطبایی ، محمد، مجموعه آثار میرزا ملکم خان ، تهران : علمی ، 1327.
119. مدد پور ، محمد ، سیر تفکر معاصر ، تهران : تربیت ، پنج جلد ، 1372.
120. مدنی، جلال الدین ، تاریخ تحولات سیاسی و روابط خارجی ایران ، قم:دفتر انتشارات اسلامی ، جلد دوم ، بی‌تا.
121. مراغه‌ای ، رحمت الله ( گردآورنده)، نوسازی جامعه ، تهران : جبیبی ، 2535.
122. مسعودی فر، احمد رضا ،« بررسی عوامل گرایش نوجوانان 18-15 ساله دبیرستان های مشهد به فرهنگ بیگانه»، طرح تحقیقاتی ، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان خراسان ، بی تا .
123. مطلبی ، مسعود ، «‌تکوین دولت مطلقه مدرن در ایران » ، نقل شده در : رسول افضلی ( گرد آورنده ) ، دولت مدرن در ایران ، قم : دانشگاه مفید ، 1386، صص 246-191.
124. معتمد نژاد، کاظم ، « ریشه ها و شیوه های سلطه فرهنگی و ارتباطی جهان » ، نامه پژوهش ، شماره 28-27، پاییز و زمستان 1382، صص 90-81.
125. منصوری ، جواد ، شناخت استکبار جهانی ، مشهد : موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی ، 1367.
126. منطقی ، مرتضی ،«‌استفاده از روان شناسی یادگیری در تهاجم فرهنگی به جوانان »، نمایه پژوهش، شماره 28-27، پاییز و زمستان 1382، صص 75-67.
127. منوچهری ، عباس ، «‌شریعتی و پژوهش مدرنیته » ، نامه پژوهش ، سال دوم ، شماره‌7، زمستان 1376.،375-357.
128. موثقی، احمد ، نوسازی و اصلاحات در ایران ،‌تهران : نشر قومس، 1385.
129. مورگنتا،هانس .جی ، سیاست میان ملتها ، ترجمه حمیرا مشیرزاده تهران : دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه ، 1374.
130. مولانا ، حمید ،‌«‌موج های جدید در تهاجم فرهنگی » ، نامه پژوهش ، سال اول ، شماره 2و3 ، پاییز و زمستان 1375، صص 48-27.
131. میر موسوی ، علی ، اسلام، سنت و دولت مدرن ، تهران : نشر نی ،1384.
132. میلانی ، عباس ، تجدد و تجددستیزی در ایران ، تهران : آتیه ، 1378.
133. نراقی ،‌احسان ، آنچه خود داشت ، تهران : امیرکبیر ، 1355.
134. نقیب زاده ، احمد ، « مطالعه تطبیقی تحول دولت مدرن در غرب و ایران »، نقل شده در : رسول افضلی (گردآورنده )‌دولت مدرن در ایران ، قم : دانشگاه مفید ، 1386 صص 190-163.
135. نوربرگ هاج، هلنا ، «‌عوامل روانی تجدد گرایی در جوامع سنتی »، فرهنگ مردم ، سال سوم ، شماره 10، تابستان 1383، صص 24-5.
136. نوذری ، حسینعلی ، پست مدرنیته و پست مدرنیسم ، تهران : نقش جهان ، 1379.
137. ــــــــــــــــ ، صورتبندی مدرنیته و پست مدرنیته ، تهران : نقش جهان ، 1379.
138. واعظی ، حسن ، استراتژی سلطه : تهدیدات ، راهبردها ، تهران : سروش ، 1381.
139. وبر، ماکس،جامعه و اقتصاد ، ترجمه عباس منوچهری و مهردادترابی نژاد و مصطفی عمار زاده ، تهران: مولی،1372.
140. وریج کاظمی ، عباس و فرجی ، مهدی ،« عرفی شدن و زندگی روزمره »، نامه علوم اجتماعی ، شماره 11،مهر 1382، صص 269-243.
141. هاجسون ، مارشال ، « روز آمدی ( تجدد) وتحول غرب» ، ترجمه فرهنگ رجایی ، فرهنگ، کتاب پانزدهم ، موسسه مطالعات و پژوهش های فرهنگی ، 1372، ص 170-137.
142. یوسفی اشکوری ، حسن ، «‌ سنت ، تجدد و نقش روشنفکران » ، فرهنگ توسعه ، سال چهارم ، شماره 19، مرداد و شهریور 1374، صص 41-37.

لاتین

1. Almond,Gabriel,Political Development:Essay in Heuristic Theory,Boston:Little,Brown, 1970.
2. Apter David E.,”The Role of traditionalism in the Political modernization of Ghana and uganda ” , in David , E.Apter(ed.) , Some Conceptual Approaches to the Study of Modernization , New Jersey : Prentice – Hall, INC .,1968, pp.113-136.
3. Banani , Amin , The Modernization Iran :1921-1941. Stanford: Stanford University Press, 1961.
4. Eisenstadt , N. , Tradition , Change and Modernity , New York: John wiley and Sons , 1973.
5. Friedrich , G arl j . Tradition and Authority , London: Macmillan , 1972.
6. Giddens , Antony , the Consequences of Modernity, London :Cambridge ,1991.
7. Gusfield , Joseph R. “Tradition and Modernity :Misplaced Polarities the Study of Social Change ” , American Journal of Sociology , Vol 72, January 1976,pp.351-362.
8. Hagen, Everett E . ,On the theory of Social Change , Home wood: the Dorsey Press , Inc , 1962.
9. . ـــــــــــــــــــ,”British Personality and the Industrial Revolution: the Historical Evidence” , in Tom Burns and S.B.Saui (eds.) Social Theory and Economic Growth  London: Tavistock Publications Ltd-1967 .pp.1-50.
10. Hoselitz ,Bert f ., “Tradition and Economic Growth ” , in Ralph Braibanti and Joseph J.Spengler (eds.) , Tradition, Values , and Socio– Economic Development ,Durham:puke university press,1961,pp 97-113.
11. Huntington , “the Change to Change :Modernization , Development and Politics ” , in LiouisJ. Cantori and Andrew H.Ziegler , jr(eds.) , Comparative politics in the post Behavioral Era, Boulder .Colorado :lynne Rienner Publisher , 1988-pp 355-384.
12. Inkeles ,Alex and Smit, David H , .Becoming Modern: Individual Change in Six Developing Countries , Cambridge : mass. Harvard university Press,1974.
13. ـــــــــــــــــ, Exploring Individual Modernity , New York :Columbia University Press , 1983.
14. Kotari ,Rajni,”Tradition and Modernity Revisited”:,Government and opposition,No.3,1968,     pp.273-293.
15.  Lerner , Daniel , The Passing of Traditional Society : Modernizing the Middle East , Glencoe ,III: the free, 1958.
16. Levine , Robert A ., Culture Behavior and  personality , 2d .ed., Hawthorne , N.y.Aldine , 1982.
17.  Levy ,Marion J.,”Patterns (Structures) of Modernization and Political Development ” , Annals of the American Academy , Vol , 385, March 1965, pp .29-40.
18. Mc Clelland , David C. “Business Drive and National Achievement “, in Amitai Etzioni and Era Etzioni (eds.), Social Change , New York :Basic Books , Inc , 1964.pp.150-180.
19. ــــــــــــــ, The Achieving Society , New York :the Free Press , 1961.
20. Nasr , Seyyed  Hossein, Traditional Islam in the Modern world , London and New York :1987.
21. Pye,Lucian w. , Politics ,personality and Nation Building Burma’s Search for Identity :New Haven: Yale University Press ,1962.
22. Rudolph , Lloyd , Rudolph , Susanne Hoeber , The Modernity of Tradition:Political Development in India , Chicago :University of Chicago Press , 1967.
23. Shils , Edward , “Tradition and Liberty :Antinomy and Interdependence ” , Ethics , Vol XLVIII, No.3 , 1958 ,pp.160-180.
24. Spengler , Joseph J. , ” Theory . Ideology , Non – Economic Values , and Politico- Economic- Development ” , in Ralph Braibanti and Joseph J.Spengler (eds.), Tradition,Values , and Socio – Economic Development , Durham:Pucke University press , 1961,pp.3-57.