شهرنشینی و مدیریت آن

چارچوب نهادی مدیریت شهری

رشد انفجاری شهرها ، به واسطه عملکردهای متنوع و پرتوانشان در جهان در حال توسعه ، ضرورت استقرار نظامهای خدماتی و زیرساخت های اساسی را می طلبد ، از سویی این افزایش روز افزون نظامها و خدمات شهری ، بدون ملحوظ داشتن نظام برنامه ریزی و حفظ استانداردهای لازم منجر به ایجاد شرایط نامطلوب بهداشتی و تبعات زیست محیطی ، افزایش هزینه ها ،‌صنایع و افزایش سرسام آور هزینه های تردد خواهد گردید . چنین روندی ممکن است نحوه استفاده و کاربری اراضی شهری را به گونه ای نامتعادل سوق دهد که این امر با اتخاذ سیاستهای نامناسب شهری ، منابع محیطی را می تواند به رشد و شکوفایی اقتصادی شهر کمک نماید ، ( نظیر آب ، زمین ، جنگل ؛ هوا و..) به هدر داده و به گونه ای صحیح مورد استفاده قرار ندهد جمیع این سیاستها شرایط نامناسبی را برای زندگی افراد بویژه قشر کم درآمد بوجود آورده و نهایتاً‌مبنی به اتلاف نیروی تولید تنزل سطح کیفی زندگی می گردد به عبارتی فقر که یک پدیده عمدتاً روستایی تصور می شود بیش  از پیش در حال تبدیل شدن به یک پدیده شهری است در سال 1988 برآورده شده است که بیش از 25 میلیون شهروند در جهان سوم زیر خط فقر مطلق به سر می برند و محاسبات بیانگر این مطلب است که میزان تقریباً در حال حاضر 2 برابر گردیده است .

طرح مساله

با توجه به فرایند شهرنشینی جدید در ایران و روند رو به رشد حرکت به سمت تجدد و مدرنیسم ، شهرگرایی و شهرنشینی فرایند ، تصمیمات عجولانه و فقدان خط و مشی مشخص شهرسازی ، لزوم شناخت ، برنامه ریزی و مدیریت کلان در رابطه با مسائل شهری ، پخش جمعیت و کارکردها و ایجاد ساختار فضایی متعادلی از شهرها در سطوح ملی و منطقه ای امری لازم و ضروری به نظر می رسد .

در حال حاضر مهمترین چالشهای مدیریت در کشور جهان سوم چاره اندیشی در قبال رشد نابرابریهای شهری و بروز مسائل سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی ، فرهنگی و حقوق شهری است .[1]

پیچیدگی مسائل و اهمیت آنها نه تنها برنامه ریزان را با واقعیت وجود این پدیده روبرو می سازد بلکه آنها را وادار می نماید که روشهای قدیمی و سنتی مدیریت شهری را رها کرده و با افکار نوین به مقابله با این مسائل بپردازند .

شهرداران که مدیریت شهری آن را در این تحقیق بررسی خواهد شد.روز به روز در حال گسترش در طول جاده اصفهان _ الیگودرز می باشد . افزایش سریع جمعیت در دهه های اخیر ، مهاجرتها از روستاهای اطراف را به این شهر ، استقرار کارخانه ها و مکان های تجاری در این شهر و در نتیجه به افزایش و وسایل نقلیه و خطر تصادفات و گونه های مختلف زبانی اعم از لر ، ترک ، گرجی ، فارس در این شهر مشکلات عدیده ای را در این شهر نسبتاً کوچک به وجود آورده است در این ارتباط تنها سازمانی که به طور مستقیم با مشکلات ارتباط چند جانبه داشته و در ایجاد یا رفع آن دخالت مستقیم یا غیر مستقیم دارد و سازمان شهرداری داران است شهر  شهرداران به علت ناکارآمدی مدیریت شهری و ساختار سازمانی با مشکلات و ناهنجاریهای بسیاری مواجه است که نتیجه آن عدم ارائه خدمات و سرویس دهی مناسب برای شهروندان گردیده است . این ناهنجاریهای پرسنلی شامل :

1. تراکم و انباشت نیروی انسانی غیر کارآمد و غیر متخصص
2. عدم بکارگیری تکنولوژی روز و توسعه سیستم مکانیزه در خدمات ماشینی در این خصوص
3. فقدان نظام منطقی پرداخت حقوق و دستمزد در بین کارکنان مخصوصاً کارکنان قراردادی اعم از کارگری و کارمندان رسمی با کارگران که این امر خود مشکلات روحی و روانی برای برخی از کارمندان به وجود آورده است .

با توجه به مسائل و مشکلاتی که عنوان شد سئوالات اساسی به شرح زیر مطرح می شود :

1. آیا ارائه یک الگوی سازمانی همراه با راهکارهای مناسب می تواند منجر به مدیریت کارآمد شهرداری داران گردد ؟
2. آیا کمبود نیروی انسانی متخصص در شهرداری داران سبب ناکارآمدی مدیریت شهری شده است ؟
3. آیا عدم وجود چارت سازمانی مصوب و ساختار تثبیت شده در نظام مدیریتی شهرداری ناکارآمدی سیستم را سبب شده است ؟

اهداف تحقیق

مهمترین اهداف تحقیق این طور بیان می شود :

• مطالعه ساختار سازمانی شهرداری داران و تجزیه و تحلیل نقاط ضعف و قوت آن
• شناخت و کشف عواملی که موجب ناکارآمدی سازمانی شهرداری داران شده است .
• پیشنهادات و راهکارهای مناسب برای اصلاح الگوی مدیریتی موجود شهرداری داران .

اهمیت و ضرورت تحقیق

در تمام جهان هر جا شهر و شهرنشینی ، مهمترین و اصلی ترین سازمانی که اداره و مسئولیت مدیریت شهری را مستقیماً بر عهده دارد سازمان شهرداری است . سازمان و طرز عملکرد مسئولیت شهرداریها هرگونه ای که باشند نقش آنها در مدیریت شهری اهمیت اساسی خود را دارا می باشد .(نوینی ، منوچهر ، مدیریت شهری و روستایی در ایران و مشکلات و امکانات ، انتشارات وزارت مسکن و شهرسازی ، تهران 1378، ص 48-4)

با توجه به اینکه حوزه‌شناخت مدیریت یکی از مهمترین نقش ها را در موقعیت و شکست هر سازمانی در دستیابی به اهداف و انجام وظایف سازمان برعهده دارد . در این میان مدیریت شهرداریها به عنوان سازمانهای محلی و به دلیل نقش مهمی که در تاثیر گذاری بر حیات مدنی دارند از اهمیت زیادی برخوردار است ( همان منبع ص 9)

از این رو جایگاه مدیریت شهری در روند توسعه شهر و بهبود سکونتگاههای شهری نقش بسیار مهم و تعیین کننده دارد . در واقع فراهم ساختن  زمینه ارتقاء سطحی کم و کیفی شهر ومنابع شهری از روابط متقابل و فی مابین شهروندان و مدیران شهری مقدور و امکان پذیر است .

( مدیریت شهری و مشارکت همگانی شهروندان ، مجله آبادی ، شماره 31-30-269،1380، ص 10)

پس می توان گفت که اهمیت پژوهش حاضر در این است که با شناخت دقیق از ابعاد و زوایای گوناگون ابتدا اقدام به شناسایی قابلیت ها و تنگناهای سازمان شهرداری داران می گردد و آنگاه در جهت رفع این مشکلات ، راهکارهای لازم ارائه می گردد .

متدولوژی تحقیق

نوع تحقیق کاربردی توسعه ای و روش بررسی آن توصیفی – تحلیلی است جامعه آماری عبارتند از:

• کارکنان شهرداری
• مراجعه کنندگان شهرداری

در این تحقیق با استفاده از پرسشنامه هایی که برای کارکنان و مراجعه کنندگان شهرداری تهیه شده بود اطلاعات جمع آوری و سپس تجزیه و تحلیل گردید . سپس با استفاده از نرم افزار SPSS به استخراج اطلاعات پرداخته شد و حجم نمونه برداری مراجعه کنندگان به شهرداری 20 نفر می باشد مکانیسم نمونه گیری تصادفی ساده است . کارکنان نیز به تعدادی که در شهرداری بودند پرسشنامه ها پخش و استخراج شد .

فرضیات تحقیق

1. فرض اول :‌عدم وجود چارت سازمانی مصوب و ساختار تثبیت شده در نظام مدیریتی شهرداری ناکارآمدی سیستم را سبب شده است
2. کمبود نیروی انسانی متخصص در شهرداری داران سبب ناکارآمدی مدیریت شهری شده است .
3. ارائه الگوی سازمانی بهینه و راهکارهای مناسب منجر به مدیریت کارآمد در شهرداران می گردد .

تعاریف عملیاتی

 شهر ( City)

شهر جایی است که شغل سکنه‌آن غیر کشاورزی است .( شیعه ، اسماعیل ، مقدمه ای بر مبنای برنامه ریزی شهری ، ص 14 ، انتشارات دانشگاه علم و صنعت .)

شهر اجتماعی از انسانها در مکان معینی است که مبانی حیات عادی در آن در درجه اول بر صنعت و تجارت استوار باشد .( فرید ، یدا…،‌جغرافیا و شهرشناسی ،‌دانشگاه تبریز ، ص 1، سال 1368)

شهرداری ( Municipal)

• شهرداری به واحدی اطلاق می شود که در یک مرکز جمعیتی دارای خصایص شهری به منظور اداره‌امور محل و ارائه خدمات عمومی مورد نیاز تشکیل می شود ( تحلیلی بر ساختار شهرداریها در ایران ، مرکز مطالعات برنامه ریزی شهری ، وزارت کشور ، تهران بی تا ، ص 1) .
• شهرداری یا حکومت شهر به واحدی گفته می شود که به وسیله مردم در قسمتی از خاک یک کشور به منظور اداره امور محل و ارائه خدمات مورد نیاز مردم آن منطقه تشکیل می شود . شهرداری مهمترین قسمت حکومت محلی را تشکیل می دهد و از لحاظ حقوقی تقریباً‌زیر نظر حکومت محلی در استان مربوطه می باشد .

( ابراهیم هیربدنیا ، حکومت محلی و مدیریت شهرداری ، انتشارات اتحادیه‌ شهرداریهای کشور ،‌تهران ، 1358،ص 1)‌

مدیریت (Management)

مدیریت : کارکردن با افراد و به وسیله‌افراد و گروه ها برای تحقیق هدفهای سازمان ( بلانچارد ، کنت  و هرسی پال مدیریت رفتار سازمانی ، انتشارات امیرکبیر ، چاپ اول ، تهران ، 1379، ص 13)

مدیریت شهر : عنصری برای برنامه ریزی آینده و اداره‌امور کنونی ( سعیدنیا ، احمد ، مدیریت شهری ، کتاب شهرداری ، تهران ،ج 11، ص 21).

مدیریت شهری ( Urban Management)

مدیریت شهری کوشش افراد و نهادهایی است که تلاش می کنند اهداف و راه حلهای پیشنهادی برنامه های شهری از طریق بکارگیری منابع موجود با مشارکت مردم و یاری سایر دستگاههای اجرایی با حداقل هزینه و حداکثر کارایی در زمان مقرر تحقق یابد (ماهنامه‌شهرداریها ، شماره 23، ص 23).

مدیریت شهری مجموعه تشکیل شده از معاونت ها و سازمانها و یا اداره های وابسته که در قالب یک ساختار واحد دارای روابط متقابل می باشند ( سعیدنیا ، احمد ؛ مدیریت شهری کتاب سبز شهرداری ، تهران ، ج 11 ، ص 29).

پیشینه‌ تحقیق

بررسیهای صورت گرفته نشان می دهد که در بعضی از تحقیقات ، مقالات یا رسالات کارشناسی ارشد ، مطالعاتی به شرح ذیل انجام شده است :

1. غلامرضا کاظمیان شیروان ( 1373) به بررسی مدیریت شهری در ایران ، نمونه موردی شهر مشهد پرداخته و معتقد است که پیشینه‌ی مدیریت شهری در ایران نشانگر تاثیرپذیری آن از مولفه های نظام سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی جامعه است که بر این اساس تاریخ ایران فاقد نهادهای مدیریت شهری مستقل و خودگردان بوده است . علل این عدم شکل گیری را می توان در نظام های سیاسی ، اجتماعی و تمرکز گرا ، عملکرد نقش غالب سیاسی در شهرهای ایران و عدم تفکیک امور سیاسی و کشوری از امور شهری ریشه یابی کرد .( کاظمیان شیروان ، غلامرضا ، طراحی سیستم مدیریت شهری مناسب شهرهای ایران نمونه‌مورد شهر مشهد ، پایان نامه‌کارشناسی ارشد شهرسازی ، دانشگاه شهید بهشتی تهران ، 1373، ص 1)
2. علی علوی (1367) ساماندهی مدیریت ترافیک در نظام شهری تهران را مورد ارزیابی قرار داده است . ایشان مشکلات مدیریت ترافیک شهر تهران را ناشی از عدم برقراری ارتباطات سازمانی مناسب میان مرکز و نهادهای ذیصلاح در امور حمل و نقل و ترافیک درون شهری ذکر نموده است ( علوی ، علی ، ساماندهی ترافیک در نظام شهری تهران ، پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت ، دانشگاه تربیت مدرس تهران ‌، 1376، ص1).
3. لیلا سیار النجق (1379) به ارائه الگوی مدیریت بهینه برای شهرداری تبریز پرداخت و به این نتیجه دست یافت که سیستم اداری شهرداری تبریز هنوز همان روشهای قدیمی و سنتی که مبتنی بر تمرکز زدایی ، سلسله مراتب تصمیم گیری‌ها، عدم مشارکت مردم در تصمیم گیریها ، توجه نکردن به الگوهای استاندارد وزارت کشور و عدم تکنولوژی پیشرفته را دارا می باشد وی حل این مشکلات را در بهینه کردن خدمات از جهت کمی و کیفی نیاز به برنامه ریزی صحیح می داند و سپس اظهار می دارد که اجرای این برنامه ها زمانی موثر خواهد بود که توسط مدیران کارآمد به مرحله اجرا درآید .( سیارالحق ، لیلا ، ارائه الگوی مدیریتی بهینه برای شهرداری تبریز ، پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه یزد ، 1379، ص 125)
4. مشروطیت  سرآغاز تحولات جدید ورود به دوران نوسازی ایران است . مدیریت شهری به شکل نوین نیز در ایران به دوران پس از مشروطیت تعلق دارد . قانون اساسی کشور که در آن با الهام از قوانین اساسی کشورهای بلژیک و فرانسه نگاشته شده بود در زمینه مدیریت و داره‌شهرها نیز ساختاری را معرفی کرد که برگرفته از مدیریت شهری اروپا است ( سعیدنیا ، احمد ،‌مدیریت شهری‌، کتاب سبز شهرداری ،ص 130-129)
5. گزارشی در کشور هندوستان در سال (2001) با حمایت مناسب بخش های مختلف اعم از دولتی و غیردولتی ، دانشگاهی و آموزشی به اجرا درآمد اهداف کلی از این اقدام در کشور هندوستان کاهش فقر از طریق بهبود شهری ، حمایت از کنش گرایان ،‌مشارکت کنندگان محلی و حمایت از مدیریت شهری بوده که شش وظیفه را به شرح زیر برای مدیریت مطلوب شهری منظور کرده اند :

• تمرکز زدایی
• مشارکت دادن فقط در حاشیه نشینان در جامعه
• پایداری زیست محیطی
• ارتقاء امکانات مالی شهرداری
• بهبود مدیریت شهرداری و ظرفیت سازی
•  شفافیت و درگیری ساختن نهادهای مدنی

تعریف شهر

در زبان فارسی کلمه شهر از لغت شار یا شارستان گرفته شده است و شهرستان همان شارستان است و آن عبارت است از :

بخشی از محل سکونت و تراکم انسان ها که از هر جهت دارای اهمیت بوده ودر حقیقت هسته اصلی شهر را تشکیل می دهد در این نقطه از شهر مراکز حساس سیاسی و اقتصادی از قبیل مراکز تصمیم گیری ،اداری و نظامی شهر‌، بازار و در اطراف آن محلات مسکونی قدیمی قرار دارند و معمولاً‌همراه با حصاری بلند و برج و بارویی عظیم می باشد . ساختمان های عادی شهر و محلات مسکونی جدیدتر ، اغلب به شکل دایره وار نسبت به این مرکز گسترده شده اند و این همان ترکیبی است که در اغلب شهرهای فلات مرکزی ایران و ماورای مرزهای آن می توان مشاهده نمود .( مستوفی الممالکی ، رضا ، شهرنشینی و شهر در بستر جغرافیای ایران ، دانشگاه آزاد اسلامی ؛ مرکز انتشارات علمی ،1380، ص 19)

شهر اثر ماندگار تاریخی و در عین حال واحد جغرافیایی و اجتماعی تکامل پذیری است که با تاثیر بر ایدئولوژی ناظر بر ناحیه‌ می تواند سطح کاربرد نیروی اقتصادی و تکنیکی را روی شهر مشخص دارد ( فرید ، یدالله ، جغرافیای شهر شناسی ، انتشارات دانشگاه تبریز ، چاپ چهارم ، 1378، ص 1)

و به عنوان یک منبع توسعه مطرح می شود امروزه شهر در حیات مدنی از سه رکن اصلی شهروند ، کالبد شهر و مدیریت شهر تشکیل می شود . شهروند و مدیریت شهری ماهیتی فاعلی دارند و کالبد شهری ماهیت انفعالی ، بر این اساس مدیریت شهری مکلف به ساماندهی و مدیریت کالب شهر است . ( نجاتی حسینی ، سید محمود ، برنامه ریزی مدیریت شهری ، مسائل نظری و چالشهای تجربی ، انتشارات سازمان شهرداریهای کشور ، تهران ،1380، ص 136)‌.

مفهوم مدیریت

فرآیند بکارگیری موثر و کارآمد منابع مادی و انسانی و برنامه ریزی ، سازماندهی، بسیج منابع و امکانات ، هدایت و کنترل است که برای دستیابی به اهداف سازمان و بر اساس نظام ارزشی مورد قبول صورت می گیرد . تعریف مذکور پنج قضیه‌اساسی زیر را که زیر بنای مفاهیم کلی نظری و عملی (‌فنی ) مدیریت است در بردارد:

• الف ) مدیریت یک فرایند است
• ب)‌مفهوم مدیریت ، هدایت تشکیلاتی انسانی است .
• ج) مدیریت موثر تصمیم های مناسبی می گیرد و به نتایج مطلوبی دست می یابد .(‌مدیریت کارآمد ، به تخصص و مصرف مدبرانه‌ی منابع می گویند ،
• د)‌مدیریت بر فعالیت های هدفمند و هدفدار تمرکز دارد ( رضائیان ، علی ، اصول مدیریت ، انتشارات سمت ،‌1369، ص 6)‌

وظایفی که به طور کلی بر عهده مدیریت است عبارتست از : برنامه ریزی ، نظارت ، انگیزش و سازماندهی ، این وظایف با هم مرتبط هستند و تفاوتی ندارد در چه سازمانی و یا در چه سطح مدیریتی مطرح شوند ، بدون تردید حوزه‌شناخت مدیریت یکی از مهمترین شناخت ها را در موفقیت و شکست هر سازمانی در دستیابی به اهداف و انجام وظایف سازمان به عهده دارد .

(‌سیار النجق ، لیلا ، ارائه الگوی بهینه مدیریت شهری ، تبریز ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، جغرافیا و برنامه ریزی شهری ،‌دانشگاه یزد ، 1379، ص 2)

مفهوم مدیریت شهری

اگر مدیریت به درختی تشبیه شود که شاخه های گوناگونی مانند مدیریت صنعتی ، مدیریت مالی ، مدیریت روستایی و چون اینها دارد ، یکی از شاخه های جدید این درخت ،؛ مدیریت شهری است . مدیریت ، روش دستیابی به اهدافی می باشد که برای سازمان در نظر گرفته شده است لیکن می توان گفت که مدیریت به کار کردن با افراد و گروهها برای رسیدن به مقاصد سازمان گفته می شود.

وظایفی که بر عهده مدیر گذاشته می شود عبارتند از :

برنامه ریزی ، سازماندهی و نظارت و انگیزش این وظایف با هم مرتبط اند و تفاوتی ندارد که در چه سازمان یا در چه سطح مدیریتی مطرح شوند . موفقیت شکست هر سازمانی در دستیابی به اهداف و انجام وظایفش متکی بر مدیریت است که یکی از مهمترین نقشها را بر عهده دارد ، اگر شهر ، همچون سازمانی در نظر گرفته شود ، لازم است که در راس آن عنصری برای برنامه ریزی آینده و اداره‌امور کنونی قرار گیرد این عنصر را میتوان مدیریت شهر نامید مدیریت شهری باید برای شهر برنامه ریزی هایی انجام دهد . فعالیتهای شهری یرا سازمان دهد بر فعالیتهای انجام شده نظارت کند و حتی برای انجام بهینه امور انگیزش لازم را در سازمان مدیریت شهری و سایر سازمانها و شهروندان ایجاد نماید .

مقوله مدیریت شهری در ایران با توجه به تعریف امروزی آن بسیار جوان است . نهادهای مدیریت شهری در ایران تغییر اساسی و ساختاری پیدا نکرده اند بنابر ضرورت های کمی فقط شهرداریها هستند که سازمانی وسیع تر تا حدودی پیچیده تر پیدا کرده اند . در نخستین مرحله‌ تغییرات ساختاری یعنی تشکیل شوراها شهر و شهرداری ها تجربه ناموفقی را برای تقویت یکدیگر پشت سر نهاده اند .

در ایران چون همه امور از جمله مدیریت شهری در وازرتخانه ها و سازمان های دولتی متمرکز شده است بخش مردمی چندان فعالیت و تاثیری دست کم به صورت مستقیم در مدیریت شهری نداشته است و مردم در مسائل و اموری که مربوط به خود آنهاست شرکت نداشته اند .

بنابراین بر اساس تداوم ویژگی های بنیادین تاریخ سیاسی – اجتماعی ایران ، نظام مدیریتی شهری با عنایت به پیوندهای ساختار آن با سایر ساختارهای اجتماعی به ویژه سطح توسعه پذیری در زمره نظام های بسیار متمرکز گرا و شدیداً وابسته به دولت مرکزی بوده است . در واقع مدیریت شهری در ایران به عنوان بزرگترین نظام اجتماعی که بر بیش از نیمی از جمعیت کشور مدیریت می کند مشروعیت خود را از حکومت مرکزی کسب کرده است ؛ نه از مردم .

---

1- نجاتی حسینی  ، سید محمود ، پارادایم جدید مدیریت شهری ، فصلنامه مدیریت شهری ، شماره اول ، بهار ، تهران 1379، ص 6.

• طرح مسئله
• اهداف تحقیق
• اهمیت و ضرورت تحقیق
• متدولوژی تحقیق
• فرضیات تحقیق
• تعریف عملیاتی
• پیشینه‌ تحقیق
• مبانی نظری تحقیق
• تعریف شهر
• مفهوم مدیریت
• مفهوم مدیریت شهری
• چارچوب نهادی مدیریت شهری
• مدیریت زمین‌، ضرورت بنیادین مدیریت شهری
• مدیریت شهرداری و اداره امور شهر
• مدیریت متمرکز
• مدیریت غیر متمرکز
• مدیریت شهری مستقل
• انعطاف پذیری مدیریت شهری
• نظریات مدیریت شهری
• نقش اداری و اجرایی مدیریت شهری
• مدیریت شهرداری در یونان باستان
• مدیریت شهری در دوران فئودالیسم
• سیر تحول مدیریت شهری در ایران
• نتیجه گیری