جایگاه و نقش اعتماد در روابط اجتماعی

جایگاه و نقش اعتماد در کنش اجتماعی

تعریف های فوق، و تعریف های مختلف دیگری که از اعتماد شده، عملاً نتوانسته اند، فضای روشنی از مفهوم، « اعتماد » ارائه دهند، امری که افرادی چون، لوهمان (Luhmann ) و مک نایت ( Mcknigh ) را بر آن داشته تا همواره از بحث های موجود در رابطه با « اعتماد » انتقاد کنند ( رجوع کنید به بخش مبانی نظری، « عسگری مقدم » نظریه های لوهمان و مک نایت . 1382، 44- 56  ).

برخی نیز برای گریز از این ابهامات، بحث های خود را با یک سری مصداق های عینی از زندگی اجتماعی، همراه کرده اند ( سزتومکا، کلمن، پوتنام و… ) مصداق هایی که همواره نقش و اهمیت اعتماد را در کنش اجتماعی نشان می دهند. آنچه مسلم است. و از متون اعتماد بر می آید، اعتماد همواره متوجه دیگری یا دیگرانی است که در محیط اجتماعی ما حضور دارند ( البته بطور مستقیم در یک رابطه چهره به چهره یا غیر مستقیم از مواجهه با محصولات دیگران، در این خصوص برای اطلاعات بیشتر مراجعه کنید به کتاب « اعتماد » یک تئوری اجتماعی، پیوتر، سزتومیکا، Pioter, Sztopka، 1999؛  ). افرادی که در جریان اعتماد، یا بطور مستقیم با آنها دست به کنش می زنیم و یا اینکه در کنش اجتماعی خود متوجه حضور یا اثرات آنها هستیم. بطور کلی می توان گفت که «اعتماد » همواره پای ثابت کنش اجتماعی است. در ارتباط شناسی (مطالعه ارتباطات انسانی) این نکته به صورت جدی تری مورد توجه قرار گرفته است. به عنوان نمونه، « حمید مولانا »  در مقدمه ای که برای کتاب « ارتباط شناسی » «محسنیان راد» نوشته، در توضیح واژه انگلیسی« Communication  » و اینکه معادل فارسی آن « ارتباط » همواره فاقد برخی ویژگیهای ریشه ایی این واژه است، می نویسد « در تعریف واژه « Communication »  دو عامل و اصل مهم وجود دارد: یکی اصل شرکت کردن و دیگری اصل اعتماد. بدون این دو عامل اصلی « Communication » آنطور که در علوم اجتماعی از آن استفاده می شود معنای خود را از دست می دهد. مثلاً برای اینکه دو نفر با هم جریان و سیر ارتباط داشته باشند باید این دو فرد ]  در [ چیزی با هم شراکت داشته باشند. این عامل را در انگلیسی « Sharing » می گویند، علاوه براین برای اینکه این جریان ایجاد شود این دو فرد باید حداقلی اعتماد یا  « Trust » نسبت به یکدیگر داشته باشند  ( محسنیان راد. 1376؛ 16 ).

از این رو « اعتماد » یکی از مولفه های مهم زندگی روزمره به حساب می‌آید. بطوریکه بیشتر نگاه ها به آن از منظری کارکرد گرایانه، است. این کارکرد و یا به عبارتی نقش و جایگاهی که برای اعتماد تعریف می شود پیوند نزدیکی با دو مولفه، « کنترل » و «پیش‌بینی » دارد که خود متوجه عنصر مهم دیگری به نام « نظم اجتماعی » هستند، نظمی که تداوم و ثبات کنش های اجتماعی در گرو آن است. ( رجوع کنید به 19و 1999 و Sztompka ). در جریان کنش اجتماعی همواره مکانیسم هایی هستند که نیاز به کنترل و پیش ‌بینی دیگران را مرتفع می کنند، مکانیسم هایی که کنش را در چارچوب  مشخصی هدایت می کنند، ارزشها و هنجارهای مشترک از جمله این  مکانیسم ها به حساب می آیند، توسل به یک سری قراردادهای رسمی و غیر رسمی نیز شکل دیگری از این مکانیسم های کنترل کننده است که  امکان پیش بینی کنش دیگران را برای ما فراهم می کنند اما با توجه به ماهست مختار کنشگران انسانی این مکانیسم ها عملاً کافی نیستند، این مساله، موقعیتی دشوار و بحرانی بوجود می آورد، اما اگر بشود فراتر از این مکانیسم ها، « اعتماد‌ » کرد، این بحران مرتفع خواهد شد. نقش و اهمیتی که به «اعتماد » داده می شود در بین نظریه پردازان مطرح « اعتماد » این امر در بحث، نیکلاس لوهمان، (‌Nilclas Luhmann ) پر رنگ تر است. به ویژه از آن رو که آن را با اقتضائات جامعه مدرن پیوند می زند، «پیچیدگی» و « ریسک » مهمترین این اقتضائات است. میزتال ( Misztal ) در این رابطه می نویسد « او بحث خود را به دو تغییر بر هم بسته ساختاری، جهان مدرن، متصل کرده است، اول اینکه، جهان مدرن، جهانی است با پیچیدگی ‌های غیر قابل مدیریت و دوم افزایش خطر پذیری به جای خطر ، به این معنی که کنش های همواره ممکن است به نتایج خطرناکی منتهی شوند، بنابراین در جهان مملو از تنوع و پیچیدگی، عقلانیت خطر پذیری لازم است و لازمه آن نیز «اعتماد» است. ( 73. 1996. Misztal ).

لوهمان برای اعتماد، نقشی تعریف می کند. که پارسونز از آن تحت عنوان « واسطه های عمومیت یافته » یاد کرده است. چیزهایی که مردم در ارتباطات خود، آنها را به کار می گیرند، نظیر، پول، عشق و ثروت. لوهمان این نقش را با توسعه و پیوند نظریه «واسطه » و مفهوم « نمادهای عمومیت یافته » پارسونز برای اعتماد نیز تعریف می کند. طوری که، پیچیدگی ها را از چهره جهان می زداید.

نکته مهم دیگری که لوهمان مطرح کرده، این  است که، « اعتماد » را می توان با سایر مکانیسم های کارکردی درک و مقایسه کرد، تنها از این نظر که برای خود کارکردی دارد. بطور تاریخی، اعتماد می تواند اشکال متفاوتی داشته باشد، می تواند در سطوح مختلفی وجود داشته باشد. می تواند بیشتر، کمتر ، یا لحظه ای باشد، اما در هر صورت همواره کارکرد یکسانی ایفا می کند و آن کاهش پیچیدگیهای موجود در جامعه است. (همان؛74 ).

معنای لغوی اعتماد:

« اعتماد ترجمه واژه انگلیسی « Trust » است که در زبان لاتین معادل کلمه Faith یوانانی مورد استفاده قرار گفته است. ریشه در  کلمه Faith مفهوم، وثوق، اعتماد، تسلیم در برابر اراده دیگری و اطمینان به شخص دیگر، مستتر است.

« اونا مونو » ریشه یونانی واژه اعتماد را فعل  « Pistis » عنوان کرده که معادل همان واژه «  Fuith » است. این دو واژه، را هم زاد یکدیگر تعریف کرده و می نویسد، در رشد این دو کلمه، مفهوم وثوق ، اعتمادو تسلیم در برابر اراده دیگری و اطمینان به شخص دیگری مستتر است ( او نامونو، 1370‍؛ 247  ) در زبان فارسی، آنگونه که در فرهنگ معین آمده، اعتماد مترادف است با تکیه کردن، واگذاشتن کار به کسی، اطمینان، وثوق، باور و اعتقاد ( معین، ج1، 1375‍؛ 302  ). فرهنگ عمید نیز، مترادف های مشابهی برای اعتماد عنوان کرده است. نظیر، تکیه کردن، واگذاشتن کار به کسی، آهنگ کردن، با این تفاوت که برای اطمینان، مترادف های جداگانه ایی، آورده به نحوی که تفاوت دو واژه « اعتماد » و  «اطمینان » را نشان می دهد. « اطمینان » مترادف، آرام گرفتن آسایش خاطر داشتن و خاطر جمعی است. ( پورمحمدی، علی اصغر ، 1376؛ 9‌ ).

تعریف اعتماد

« اعتماد » تعریف واحدی ندارد و با توجه به حوزه های مختلفی که مورد توجه قرار می‌گیرد – سیاست، اقتصاد، جامعه، روانشناسی- و نیز رویکردهای متفاوت به آن – رویکرد کنش انتخاب عقلانی، رویکرد اجتماعی، کارکردی روانشناختی، تعریف های متعدد و متفاوتی از آن شده است.

برخی از تعریف های مهم اعتماد در ذیل آمده است:

تعریف « اریک، اریکسون » نظریه پرداز، حوزه روانشناسی از اعتماد: انتظار برآورده شدن نیازهای شخصی و اینکه می شود روی دنیا، یا منابع برآورده کننده خارجی حساب کرد. ( امید کافی، 1380؛ 10 ).

تعریفی کلاسیک از اعتماد « باوری قوی به اعتبار، صداقت و توان یک فرد، انتظاری مطمئن و اتکا به ادعایا اظهار نظری بدون آزمون آن ( Lyon. 2002. 664 ).

اعتماد عبارت است از « انتظار رفتار اجتماعی خوب، صادقانه، همکاری جویانه، از سایر اعضای جامعه بر اساس هنجارهای مشترک (45. 1995 Fukuyama. ).

اعتماد عبارت است از اطمینان به دیگران با وجود امکان فرصت طلبی آنان ( عدم قطعیت و مخاطر آمیز بودن ) ( 18. 1996 Misztal.  ).

اعتماد نوعی شرط بندی است در رابطه با کنش هایی که دیگران در آینده انجام می دهند.

( 24. 1999 Ss tpmpk. ).  – اعتماد را واگذاری منابع به دیگران می دانند با این انتظار که آنها به گونه ایی عمل خواهند کرد که نتایج منفی به حداقل ممکن کاهش
می یابد و دستیابی به اهداف میسر می گردد. (الیسون و فایرستون، به نقل از، امیر کافی، 1380؛ 10).

لیو، ( Lciou، سیلویا ( Sylvia )، برانک ( Brunk )، اعتماد بین شخصی را از دیدگاه دیگری مورد توجه قرار داده اند و آنرا معادل ایمان به مردم ( Faith in people ) در نظر می گیرند و معتقدند که فرهنگ های جوامع مختلف در این زمینه با هم تفاوت دارند. زیمل جامعه شناس آلمانی نیز تفسیر مشابهی از اعتماد ارائه می کند، به اعتقاد او اعتماد نوعی ایمان و اعتقاد افراد به جامعه است. آنتونی گیدنز  ضمن موافقت با تعریف زیمل، برداشت خود از اعتماد را با این تعریف آغاز می کند که، اعتماد به عنوان اطمینان یا اتکاء بر ماهیت یا خاصیت شخصی، چیزی یا صحت گفته ای، تعریف می شود. به اعتقاد او، مفهوم اطمینان و اتکاء در تعریف فوق به وضوح با آن ایمانی که زیمل آن را توصیف کرده در پیوند و ارتباط است ( به نقل از امید کافی، همان؛ 11).

اطمینان[1] و امید[2]

به جزء « اعتماد » برای مواجهه با موقعیت هایی که توصیف آنها گذشت، دو عامل دیگر نیز تجویز می شود. این دو عبارتند از ، اطمینان و امید.

تمایز بین « اطمینان » و « اعتماد » یکی از کارهای مهم لوهمان به حساب می آید که در این حوزه انجام داده است. از نظر لوهمان هر دو این مفاهیم به انتظارهایی اشاره دارند که ممکن است در نهایت به یاس و ناامیدی منجر شود. در خصوص « اطمینان » آنگونه که لوهمان استدلال می کند، افراد مطمئن هستند زیرا که انتظارات و چشم داشت هایشان ناظر بر این موضوع است که ناامید و مایوس نمی شوند. دلیل آن هم این است که افراد نمی توانند بدون این انتظارات در مقابل حوادث محتمل الوقوع زندگی کنند از این روست که افراد کم و بیش، شقوق ناامید کننده را فراموش می کنند. چرا که این شقوق نادرند و همچنین به دلیل اینکه افراد نمی دانند چه چیز دیگری را به جای آن انجام دهند.  (لوهمان، به نقل از عسگری مقدم، 1382؛ 57 ‌). اما در رابطه با اعتماد عنوان می کند که اعتماد، مستلزم موقعیتی است که در آن احتمال خطر وجود دارد، خطری که گریز از آن تنها در گرو رها کردن نتایج و عایدی حاصل از مشارکت و معاشرت است. در غیر این صورت، درگیر شدن در موقعیت هایی که گریز از آن تنها در گرو رها کردن نتایج و عایدی حاصل از مشارکت و معاشرت است. در غیر این صورت درگیر شدن در موقیعت‌هایی که احتمال خطر دارند، اجتناب ناپذیر است. (7، 2000. Luhmann ).

لوهمان، استدلال می کند که افراد به همان ترتیبی که اطمینان می کنند و به آن وابسته می‌شوند، وارد روابط اعتماد نمی شوند، او ازدو مفهوم « اختیار و ادراک » برای نشان دادن تمایز بین اعتماد و اطمینان استفاده می کند « اینکه هر روز صبح شما بدون در نظر گرفتن شقوق نادر و ناامید کننده خانه را بدون داشتن اسلحه ترک می کنید. در واقع وارد یک موقعیت اطمینان شده اید اما اگر یک کنش را در ارتباط با دیگران علیرغم وجود خطر شکست، نسبت به سایر کنش ها ترجیح دهید وارد موقعیت اعتماد شده اید. (همان؛   ) تمایزی که در اینجا بین اطمینان و اعتماد قائل شده است، به این امر بر می‌گردد که،  « در اطمینان افراد از طریق انتساب خارجی عکس العمل نشان می دهند، حال آنکه این امر در رابطه با اعتماد برعکس است و افراد از طریق انتساب داخلی که ناظر بر احتمال پشیمانی در سرانجام انتخاب اعتماد است عمل می نمایند به این ترتیب اعتماد، تنها در موقعیتی معنا پیدا می کند که امکان ضرر بزرگتر از کسب منفعت باشد (نقل از عسگری مقدم، 1382، 59 ).

نکته کلیدی در تمایز میان اطمینان و اعتماد در نظر لوهمان، به توانایی افراد نسبت به تمیز میان خطر و ریسک بر می گردد، خواه خطرات پیرامون مسائل پرت و دور از ذهن باشد و یا درباره موضوعات قریب الوقوع و مورد توجه، و دیگر اینکه خواه ناخواه امکان ناامیدی، یاس و شکست به رفتار پیشین شخص بستگی دارد. از همین رونیز، ریسک را به عنوان واژه ایی « جدید » معرفی می کند. ( همان،59 ).

عامل دیگری که در موقعیت های بحرانی، بدان متوسل می شویم، « امید » است. علرغم اینکه، آنرا همواره در تعریف اعتماد به کار گرفته اند. اما در مقایسه با اعتماد، مفهومی متفاوت است، سزتومپکا از جمله کسانی است که براین تفاوت تاکید کرده و استدلال می کند که، امید، برخی از ویژگی های اعتماد را ندارد، ویژگی هایی چون، اراده، موقعیت نسبی، آگاهانه بودن، « امید منفعلانه، مبهم و غیر عاقلانه بوده و تنها احساسی است که شرایط را روبه بهبود می بیند و یا برعکس، برای مثال، امیدوار می شویم که روزی پولدار شویم » ( 24، 1999. Sztompka ). سرتومپکا، بطور کلی، « امید‌ » و اطمینان را، درونی[3]، فاقد تعمد[4]، بی طرفانه[5]، می داند که مربوط به « قضا و قدر » می‌شوند، چیزهایی عملاً بدون دخالت ما انجام می گیرند، حوادثی که ما تنها در پندار خود به آنها توجه می کنیم. ما در موقعیت اعتماد دست به کنش می زنیم، موقعیتی نامتعین و غیر قابل کنترل، که در آنها  در رابطه با آینده ایی نامطمئن شرط بندی می‌کنیم. ( همان، 25 ).

باور و تعهد

سزتومپکا، استدلال می کند که، اعتماد از دو جزء تشکیل شده است. 1- باورها 2- تعهد.

باورها به انتظارهایی ویژه ایی بر می گردند، بر این اساس، اعتماد مبتنی است که بر یک تئوری فردی به این معنی که دیگران، در رویدادهای آینده چگونه عمل خواهند کرد. باور به این بعد از « اعتماد » بر می گردد که ما به گونه ایی عمل می کنیم که انگاری از آینده خبر داریم، به زعم لوهمان، اعتماد را به گونه ایی نشان می دهد که، آینده برای ما شناخته شده است. باور، اعتماد را تبدیل به رفتاری می کند که در آن، آینده قابل تعیین، به نظر می رسد. این باور متوجه دیگران است، بطور معمول نمی توانیم اعتماد را به رفتار خویش اختصاص دهیم، به عنوان مثال، « اعتماد دارم که مسواک می زنم »، بلکه این اعتماد متوجه دیگران است. با این همه، باور آگاهانه برای توضیح اعتماد کافی نیست. اعتماد فراتر از توجهی فکورانه به ممکنات آینده است. عنصر تکمیل کننده این باور، تعهد است. انتظاری بجا از دیگری در رابطه با کاری که برای او انجام می دهیم‌ (اعتماد)، برای مثال، من به دختری اعتماد می کنم که می تواند در آینده ما در خوبی شود، بنابراین با او ازدواج می کنم، یا من به یک کاندیدای انتخاباتی اعتماد می کنم که می تواند در آینده نقش مهمی ایفا کند. بنابراین به او رای می دهم ( 26- 25. 1999. Sztompka ).

رویکردهای موجود نسبت به اعتماد

اعتماد از جهات مختلف و متنوعی مورد توجه قرار گرفته است، شاید بتوان گفت که، یکی از علل پیچیدگی مفهوم اعتماد و نیز فقدان چارچوب نظری مطمئن برای تحلیل آن، این است که واژه مذکور به دلیل کاربردهای متنوع، از جهات مختلفی مورد توجه قرار گرفته است، به نحوی که هر کس از ظن خود یار اعتماد شده است. روانشناس به یک شکل، اقتصاددان به صورتی دیگر و جامعه شناس با نگاهی متفاوت از این دو در اندک متون فارسی مربوط به اعتماد که عملاً به چند پایان نامه خلاصه می شود، برخورد متفاوتی با رویکردهای موجود به اعتماد شده است، برخی ها از خیر توضیح آنها گذشته اند و به عبارتی عطای کا را به لقایش بخشیده اند، ( امیر کافی، عسگری مقدم ) برخی نیز این امر را به شکل متفاوتی توضیح داده اند، به عنوان نمونه، شفیع گوری جاشیران در پایان نامه کارشناسی ارشد خود با موضوع اعتماد به رسانه ها، از اعتماد سیاسی، اعتماد اقتصادی و اعتماد روانشناختی سخن گفته است، مبنای این طبقه بندی زمینه ای است که اعتماد  در آن به کار گرفته شده است. از این رو فوکویاما به عنوان فردی نام گرفته که رویکرد اقتصادی به اعتماد دارد، در حالی که، مبنای حرکت فوکومایا، رویکرد اجتماعی است. بر همین اساس وی از رویکرد سیاسی نیز یاد می کند ( گوری جاشیران، 1382؛ 52 )، افسانه کمالی نیز در پایان نامه دکتری خود با عنوان، «مطالعه تطبیقی در حوزه فرهنگ و سیاست» این بحث را به این صورت مطرح کرده که اعتماد چگونه «عنوان» شده است؟ از این رو، برخوردهایی را که با اعتماد شده در نه گونه مختلف مطرح کرده است، توجه به اعتماد به عنوان یک فرآیند ناآگاهانه نگاهی که اعتماد را وابسته به انتظارات می داند.

سرمایه اجتماعی،  Social Capital و اعتماد اجتماعی  Social Trust

سرمایه اجتماعی را در ظاهر امر می توان به عنوان یکی از مفاهیم نو جامعه شناسی به حساب آورد، مفهومی که نخستین بار در سال 1916 میلادی توسط هانی فان
( I.F Hanifan ). ازدانشگاه ویر جینیای غربی مطرح شد. اما علیرغم کلیدی بودن آن، تا سال 1960 مورد توجه قرار نگرفت، در این سال جین جاکوب ( Jone, JaCOB ) در حوزه برنامه ریزی شهری، مفهوم سرمایه اجتماعی را به کار گرفت. در دهه 1970 لوری مفهوم سرمایه اجتماعی را وارد عرصه اقتصاد کرد و از آن برای نقد نظریه های نئوکلاسیک و ناعادلانه توزیع درآمد بهره گرفت. ( الوانی، سید مهدی.        ).

نقد لوری بیشتر متوجه آن بعد از اقتصاد نئوکلاسیک است که جانبداری فرد گرایانه به اقتصاد و به ویژه رقابت های بازار دارد. این امر بیشتر ریشه در اندیشه های فلسفی قرن های هفدهم و هجدهم به ویژه اندیشه هابز و نظریه پردازان کلاسیک اقتصادی چون، آدام اسمیت دارد: لوری در برخورد با این بعد، مفهوم سرمایه اجتماعی را برای تشخیص منابع اجتماعی سودمند برای توسعه سرمایه انسانی وارد اقتصاد کرد ( کلمن، 1377؛ 460 تلخیص). در واقع هدف نشان دادن، این امر بود که نهادهای اجتماعی در قالب سرمایه های اجتماعی در کنش افراد دخالت دارند.

تعریف سرمایه اجتماعی و عناصر آن

در بیشتر متون مربوط به سرمایه اجتماعی می توان این عبارت یا جمله را مشاهده کرد که، سرمایه اجتماعی مفهومی انعطاف پذیر بوده و طیف وسیعی از فرآیندهای اجتماعی را شامل می شود، بطور کلی، مفهومی است مبهم و چند بعد ونیتر ( Winter  )، که در این حوزه به پژوهش و مطالعه پرداخته ضمن طرح این مساله، راهی را نیز پیش روی
علاقه مندان این حوزه قرار داده تا از این وضعیت مبهم و گیج کننده خلاص شوند علیرغم برخی مفاهیم گیج کننده در متون یا ادبیات سرمایه اجتماعی سه تن از نویسندگان مطرح این حوزه مفهوم سازی مشخصی از سرمایه اجتماعی کرده اند، این سه تن عبارتند از : پیر بوردیو، رابرت. د پوتنام و جیمز کلمن ( 5. 2001. Stone, Wendy ). ( 6-2؛ a200 Winter  ). در اینجا با پذیرفتن توصیه ونیتر، برای ارائه تعریفی روشن از سرمایه اجتماعی، نگاهی اجمالی به تعاریف آنان می اندازیم ( توضیح مفصل نظریه هر یک از افراد بطور جداگانه در بحث ها مربوط به هر یک از آنها آمده است ).

انواع اعتماد:

در رابطه با انواع یا تیپ های مختلف اعتماد، به نظر می رسد با توجه به متون در دسترس، مربوط به اعتماد، چارچوب مشخصی برای تعیین، انواع یا اشکال اعتماد وجود نداشته باشد. طبقه بندی های عمده در این خصوص، بیشتر برمبنای نوع رویکرد به اعتماد و ماهیت امین انجام گرفته است، اما با توجه به تنوع رویکردها و درهم تنیدگی سطوح خرد و کلان اعتماد، نمی توان طبقه بندی، مطمئنی از انواع اعتماد ارائه داد، تیپ هایی که در منابع مختلف برای اعتماد مشخص کرده اند، عبارتند از :

1. اعتماد بنیادی
2. اعتماد میان فردی
3. اعتماد تعمیم یافته
4. اعتماد نهادی یا مدنی

نظریه آنتونی گیدنز

اعتماد برای گیدنز، در جامعه مدرن مساله می شود. بطوریکه، عمدتاً در آثاری از گیدنز مطرح شده که به نوعی موضوع اصلی آنها، مدرنیته است. برای نمونه، دو کتاب «پیامدهای مدرنیت» و کتاب «تجدد و تشخیص» که هر دو نیز به فارسی ترجمه شده اند. اینکه گیدنز اهمیت اعتماد را در جریان تغییر و تحولات جوامع از شکل سنتی به مدرن دنبال می کند، اینکه اعتماد را یکی از ضرورت های جامعه مدرن می داند موقع او را به افرادی چون لوهمان که نگاه کارکردی به اعتماد دارند، نزدیک می کند. از طرف دیگر، گیدنز، اعتماد را تنها به عنوان امری، اجتماعی و با توجه به شرایط دو جامعه مدرن و سنتی مورد توجه قرار

نمی دهد، بلکه رویکرد روانشناختی، اریسکون ار که از « اعتماد بنیادی» سخن می گوید، مورد توجه قرار داده است از این رو جای دادن نظریه گیدنز در هیافتی مشخص، عملاً ممکن نیست. شاید علت این امر را جدا از پیچیدگی مفهوم اعتماد، در پارادایمی دنبال کرد که گیدنز و سایر نئووبری ها در آن حضور دارند، پارادایمی که به ندرت مطالعه را به بعد معینی از موضوع تقلیل می دهد.

وسایل ارتباطی جمعی و گیدنز

در این بخش ابتدا، به جایگاه و نقش اطلاعات و وسایل ارتباط جمعی به عنوان حاملان اطلاعات در اندیشه گیدنز می پردازیم. در بین بحث های مختلف گیدنز، در رابطه با مدرنیته، دو نوع، تقسیم بندی، بطور جداگانه انجام داده که به نوعی محور بحث او را از مدرنیته شکل می دهند؟ این دو عبارتند از: ابعاد مدرنیته و نیروهای آن در رابطه با نیروهای مدرنیته در صفحات قبل توضیح داده شد. در اینجا صرفاً به ذکر عنوان ابعاد مدرنیته می پردازیم سپس در این بین جایگاه اطلاعات را در این ابعاد چهارگانه مشخص می کنیم.

این چهار بعد عبارتند از : 1- سرمایه داری: به معنی انباشت سرمایه در زمینه کار و تولید بازاری رقابت آمیز. 2- صنعت گرایی. کاربرد منابع بی جان، نیروی مادی در تولید کالاها همواره با نقش کانونی  ماشین آلات در فراگرد تولید. 3- قدرت نظامی که مربوط است به نظارت بر وسایل مهار خشونت و صنعتی شدن جنگ. 4- حراست. شامل نظارت بر اطلاعات و مواظبت اجتماعی. ( نقل و تلخیص. گیدنز 1377؛ 76-67  ).

رابرت پاتنام و اعتماد اجتماعی

اعتماد در اندیشه پوتنام مفهومی محض نیست، بلکه عنصری کلیدی در بطن سرمایه اجتماعی است. پوتنام در توضیح سرمایه اجتماعی توجه  ویژه ایی به اعتماد نشان داده است، اعتمادی که بطور عمده در ادبیات پوتنام بصورت متقابل و اجتماعی عنوان شده است اما خود پاتنام اعتماد را به بعد خاص و معینی تقلیل نداده است. بلکه در توضیح آن هم به بعد فردی اعتماد توجه کرده و هم به بعد جمعی آن، نیوتن و دلهی در مقاله خود که در آن به دسته بندی تئوری های اعتماد اجتماعی پرداخته اند. اسم پوتنام را در دو دسته اصلی نظریه ها یعنی نظریه های فردی و اجتماعی آورده اند.

نگاه پاتنام به اعتماد به عنوان یک ویژگی فردی به این ترتیب  است که، پوتنام میزان اعتماد افراد را با وضعیت اجتماعی، میزان تحصیل، میزان درآمد و تجارب شخصی  آنها مرتبط می داند. هر چند پوتنام ویژگی های فردی را بر میزان اعتماد آنان موثر می داند. اما به عوامل اجتماعی اهمیت بیشتری می دهد «منابع اعتماد به ما چیز زیادی در رابطه با جوامع و سیستم های اجتماعی می گویند تا ویژگی های شخصی افرادی که در آنها زندگی می کنند» ( 138، 2000 Putnam ).

وسایل ارتباط جمعی و پاتنام

ادعای پوتنام علیه تلویزیون بر دو جهت اصلی مبتنی است. اولی مربوط به اثرات تلویزیون بر روی شخصیت افراد و به ویژه نقش این رسانه در روند اجتماعی شدن افراد، است. و در جهتی دیگری متوجه میزان «زمانی» است که افراد پای تلویزیون مصرف می کنند، عامل «زمان» با میزان مشارکت مدنی و به دنبال آن با اعتماد اجتماعی  ارتباط نزدیکی دارد.

در نگاه نخست، پاتنام تلویزیون را به عنوان ره‌آوردی خاص از تکنولوژی مورد توجه قرار می دهد، پاتنام در این نگاه بحث خود را به تاریخ تلویزیون در آمریکا و تحولات جمعیتی این کشور پیوند می زند، به زعم او میزان اعتماد آمریکایانی که قبل از 1940 متولد شده اند بیشتر است چرا که آنان در دوران کودکی، تحت تاثیر تلویزیون قرار نگرفته اند. پوتنام استدلال می کند که افزایش تماشای تلویزیون، بر کاهش اعتماد اجتماعی و عضویت افراد در سازمانهای داوطلبانه موثر است و این امر از طریقه نفوذ تلویزیون در روند اجتماعی شدن افراد رخ می دهد. ( 433. 1996  Uslaner ). وی با بهره گرفتن از آراء گربنر به ویژه «نظریه کاشت رسانه ایی»، تلویزیون را عاملی موثر بر روی شخصیت افراد تعریف می کند برنامه های تلویزیونی برای ما خشونت و آدم های بدی به ارمغان می آورند، عناوین اخبار تلویزیون را جنایت، جنگ، نابودی و مصیبت تشکیل می دهد. از این رو منطقی خواهد بود که اگر تماشاگران فکر کنند جهان واقعی نیز به همین صورت مشقت بار و رنج آور است. اگر شما زیاد تلویزیون تماشا کنید. به احتمال زیاد باورتان می شود که جهان تلویزیون جهان واقعیت است. و آن جهانی مملو از زشتی هاست. جایی که به یکدیگر اعتماد ندارند و سعی می کنند سوء استفاده کنند و همواره نگران خودشان هستند. ( به نقل از 444. 1996 Uslaner , ).

نظریه جیمز کلمن

کلمن در سال 1988 با انتشار کتاب در «بنیادهای نظریه اجتماعی» جایگاه ویژه ای ر بین نظریه پردازان اعتماد اجتماعی و سرمایه اجتماعی پیدا کرد. رویکرد کلمن به اعتماد، رویکردی تلفیقی است، او اعتماد را هم در سطحی خرد به عنوان کیفیتی از یک رابطه مودر توجه قرار داده آن هم مبتنی بر نظریه، کنش انتخاب عاقلانه و هم در سطحی کلان که از نظام های پیچیده اعتماد سخن می گوید.

کلمن بدون ارائه، تعریفی مفهومی از اعتماد، اعتماد را به منزله شئی مهم در لابه لای کنش های روزمره افراد پیدا می کند. در فضا و یا موقعیتی از کنش های اجتماعی که در آن خطر از دست رفتن منافع به دلیل کاستی قواعد و یا عدم یاپبندی دیگری به آنها وجود دارد. عامل «زمان» در فهم موقعیت های کنشی خطرناک در اندیشه کلمن اهمیت ویژه ای دارد. او این خطر را در «ناقرینگی زمانی» برخی کنش های اجتماعی ریشه یابی می کند، کلمن که به ترکیب مباحث جامعه شناسی با جریانهای عمده اقتصادی علاقمند است (ملاحسنی، 1382، 53 ) برای توضیح نظر خود در رابطه با موقعیت های خطرناک کنش؛ «ناقرنیگی زمان» را در چنین فضایی دنبال می کند، البته هدف او تنها توجه صرف به کنش های اقتصادی نیست، بلکه صرفاً مدل کلی بحث خود را از روابط اقتصادی می گیرد روابطی که در آن به مبتنی بودن کنش بر انتخاب عاقلانه به شکل کاملاً ملموس قابل مشاهده است، روابطی که مبتنی بر حساب سود و زیان است. روابطی در جهت منافع اما ناقرینگی زمانی این منفعت را تهدید می کند «ناقرنیگی زمانی» در تحویل کالاها و خدمات برای طرف یا طرف هایی که باید پیش از دریافت منفعت، منابعی را
سرمایه گذاری کنند عامل خطر را در معامله یا کنش یک جانبه وارد می کند. گاهی ممکن است با استفاده از قراردادهایی که پشتوانه قانونی دارند، احتمال خطر را کاهش داد، اما به دلایل گوناگون، قرارداد همیشه نمی تواند این منظور را برآورده کند، به ویژه در معاملات غیر اقتصادی، که ارزش دقیقاً محاسبه نمی شود و پول وجود ندارد. از قراردادهای قابل اجرا به آسانی نمی توان استفاده کرد و برنامه های اجتماعی دیگری ضروری است. برنامه معمول، صرفاً گنجاندن احتمال خطر در تصمیم گیری برای دست زدن یا نزدن به کنش است وارد کردن احتمال خطر در تصمیم را می توان تحت عنوانی کلی بررسی کرد. این عنوان می تواند با واژه اعتماد توصیف شود. وضعیت های متضمن اعتماد، طبقه ایی فرعی از وضعیت هایی را در بر می گیرند که متضمن خطر است. در این وضعیت ها خطری که فرد می پذیرد، به عملکرد کنشگر دیگری بستگی دارد».

سه منبع اطلاعات در نظریه کلمن 

سه منبع اساساً متفاوت اطلاعات که بر اعتماد، امین به تنهایی تاثیر می گذارند عبارتند از:

1. عملکرد امین
2. دیگران که وضعی مشابه وضع اعتماد كنند و منافع مشابهی در ابراز اعتماد دارند
3. دیگران که وضعی متفاوت با وضع اعتماد کننده دارند و فاقد منافع مشابه هستند.

«اگر عامل ارتباط متفاوت به میان آورده شود با این فرض که احتمال برقراری ارتباط فرد 18 ساله با فردی نزدیک به سن خودش دو برابر بیشتر است تا برقراری ارتباط با فردی در سن پدر و مادرش، به شرط دسترس پذیری برابر در جمعیت، ] این امر [ افزایشی  را در ارتباط های افراد هم سن مثلاً برای جوان 18 ساله طی دهه 1960 نشان می دهد. این تغییر در ساختار ارتباطی، همراه با اعتماد واسطه ای از نوع مشورتی زمینه ای فراهم می کند که در آن پیدایش بیانیه «به هیچ فرد بالای سی سال اعتماد نکن» در میان جوانان قابل درک است. ص293.

---

[1] -Confidence

[2] -Hope

[3]– Contemplative

[4] -Noncommittal

[5] -Detached

• جایگاه و نقش اعتماد در روابط اجتماعی. ۱
• معنای لغوی اعتماد: ۲
• تعریف اعتماد: ۳
• جایگاه و نقش اعتماد در کنش اجتماعی: ۵
• اطمینان و امید. ۹
• باور و تعهد. ۱۲
• رویکردهای موجود نسبت به اعتماد: ۱۳
• سرمایه اجتماعی،  Social Capital و اعتماد اجتماعی  Social Trust 18
• تعریف سرمایه اجتماعی و عناصر آن: ۱۹
• انواع اعتماد: ۲۴
• نظریه آنتونی گیدنز: ۳۳
• وسایل ارتباطی جمعی و گیدنز ۵۸
• رابرت پاتنام و اعتماد اجتماعی: ۷۰
• وسایل ارتباط جمعی و پوتنام: ۷۴
• ۱- نظریه جیمز کلمن. ۷۸
• سه منبع اطلاعات در نظریه کلمن. ۸۹