مفهوم مشارکت انتخاباتی در جامعه

اعتصاب، تحصن و امثال آن، بسیار وقت گیر و پرهزینه‌اند. در مقابل، مشارکت انتخاباتی، که موضوع اصلی این نوشتار است، از این لحاظ در پایین‌ترین مراتب قرار می‌گیرد. در مشارکت انتخاباتی افراد در زمانی کوتاه و با صرف هزینه‌ی ناچیز به پای صندوقهای رای می روند و با دنیای سیاست ارتباطی سطحی و گذرا برقرار می‌کنند. با وجود این، مشارکت انتخاباتی مهمترین و متداولترین نوع مشارکت سیاسی است و به یمن وجود یافته‌های آماری و تحقیقات میدانی فراوان، غالب پژوهشهای انجام شده درباره مشارکت در این زمینه خلاصه می‌شود.

در این نوشتار خواهیم کوشید با ارائه‌چارچوبی نظری درباره‌ مشارکت  انتخاباتی، با توجه به آثار موجود در این خصوص، آن را مورد مداقه و کنکاشی جامعه شناختی قرار دهیم. اما قبل از پرداختن به موضوع اصلی بحث، پرسشهایی مهم در باب مفهوم و ماهیت مشارکت سیاسی وجود دارد که ارائه‌پاسخی شفاف و روشن بدانها ضرورتی اجتناب ناپذیر است. از جمله آنکه: حقیقت مشارکت سیاسی چیست؟ به چه انگیزه‌ای افراد به صحنه‌سیاست قدم می‌گذارند؟، اقسام مشارکت سیاسی کدام‌اند؟  هرگونه حضور در صحنه سیاسی را می توان مشارکت سیاسی نامید؟ و آیا اساساً تعیین حدود و ثغور و چارچوب مشخص برای مشارکت سیاسی قابل قبول است یا خیر؟

پس به ناچار باید سخن را از بررسی مفهوم مشارکت سیاسی آغاز کرد و بدین منظور، به جای پرداختن به تعاریف گوناگون و تلقی ها و رهیافتهای مختلف که از مشارکت سیاسی وجود دارد، شایسته آن است که رویکردهای مختلف به آن را مورد مداقه قرار دهیم.

رویکردهای مختلف نسبت به مشارکت سیاسی

غالب پژوهشگران با بینش ابزاری به پدیده مشارکت سیاسی می‌نگرند و آن را رفتاری از سوی شهروندان می‌دانند که متوجه قلمرو سیاست است و به منظور اثر گذاشتن بر نحوه‌ تصمیم‌گیری و انتخاب حاکمان صورت می‌پذیرد.

چنین رویکردی از مشارکت سیاسی بر این فرض استوار است که فرد عقلانی محض است و با محاسبه سود و زیان خود و به منظور تحقق برخی خواسته‌ها و تامین منافع خویش پای به عرصه سیاست می‌گذارد. غایت اصلی افراد از مشارکت سیاسی عبارت است از تاثیر بر انتخاب مجریان و بر نحوه تصمیم گیری آنان به منظور تامین منافع و خواسته‌های فردی بیشتر.

بینش ابزاری از دهه 70 میلادی توجه بسیاری از پژوهشگران علم سیاست را به خود جلب کرد و بویژه در تحلیل رفتار سیاسی شهروندان مورد اقبال فراوان، خصوصاً در میان محققان آمریکایی قرار گرفت. و ربا و نی در سال 1979 با مطالعه رفتار رای دهندگان آمریکایی به این نتیجه رسیدند که رای دهندگان کمتر تحت تاثیر مسائل محیطی و جامعه شناختی یا روانی‌اند و با مطالعه‌ موضوعات مطرح شده از طرف نامزدها و برنامه‌های احزاب سیاسی پای به عرصه سیاست می‌گذارند و حزبی را بر می‌گزینند که منافع آنان را بیشتر تامین کند.

این دیدگاه، که بر بینش فردگرایانه استوار است، مشارکت سیاسی را برخاسته از ملاحظات عقلانی افراد و محاسبه سود و زیان شخصی آنان می‌داند. چنین رویکردی نسبت به پدیده‌های سیاسی اساساً رویکردی اقتصاد محور است و مرجع اصلی اینگونه تحلیلها کتاب معروف آنتونی داونز است که در سال 1957 تحت عنوان تحلیلی اقتصادی از نظریه دموکراسی به رشته تحریر درآمده است.

مشکل اصلی چنین رویکردی این است که شهروندان را اشخاصی صرفاً عقلانی فرض می‌کند و آنان را آگاه از کلیه‌ مسائل و مشکلات  و آشنا به راهکارهای لازم می‌داند، در صورتی که آمار و ارقام خلاف این را نشان می‌دهد. چرا که درصدی قابل توجه از مردم در جوامع غربی و به اصطلاح دموکراتیک، به مسائل سیاسی  بی‌علاقه‌اند و در کم هزینه‌ترین شکل مشارکت، یعنی انتخابات، نیز حضوری چندان در خور و شایسته ندارند.

تحقیقات نشان می‌دهد که کار سیاسی اساساً عملی است حرفه‌ای و در انحصار اقلیتی بسیار محدود از سیاست پیشگام است و به طور میانگین تنها 10 درصد از مردم را در جوامع غربی شامل می‌شود و اکثریت مردم نقشی در اداره‌امور کشور و اثرگذاری بر تصمیمات مجریان ندارند.

اگر چه تلقی یاد شده از مشارکت سیاسی بعضی از ابعاد این پدیده را به خوبی توضیح می‌؛دهد، اما اصل مشارکت همچنان در هاله‌ای از ابهام باقی می‌ماند. به عنوان نمونه، از تعاریف مذکور می‌توان به خوبی دریافت که مشارکت، برخلاف گرایشهای فکری و حالتهای وجدانی که ظهور بیرونی ندارند و قابل محاسبه نیستند، رفتاری است متوجه قلمرو سیاست، و از آنجا که رفتاری است سیاسی، قابل مشاهده و بررسی و اندازه‌گیری است.

مشارکت انتخاباتی برجسته‌ترین نوع مشارکت سیاسی

مشارکت انتخاباتی از متداولترین مشارکتهای سیاسی در عرصه حاضر است. زندگی سیاسی شهروندان در عصر جدید غالبا در انتخابات خلاصه می‌شود و برنامه‌ها و فعالیتهای احزاب و گروههای سیاسی را تحت الشعاع خود قرار می‌دهد. پیروزی در انتخابات یکی از مهمترین اهداف احزاب کنونی است و جلب آراء بیشتر در هر انتخابات به صورت محور فعالیتهای احزاب سیاسی درآمده است.

یکی از مباحث مهم در مشارکت انتخاباتی علل و انگیزه این مشارکت است. چگونه می توان اقدام به مشارکت انتخاباتی را توضیح داد؟ مهمترین متغیرهای توضیح دهنده‌ مشارکت ابراز می‌کنند در صورتی که برخی دیگر از اقشار اجتماعی به این اقدام کمتر علاقه نشان می دهند؟ متغیرهای فردی و اجتماعی مشارکت انتخاباتی کدام‌اند؟

آنچه ذیلا می‌آید بررسی برخی از پاسخهای ممکن به پرسش‌های یاد شده است.

متغیرهای توضیح دهنده مشارکت انتخاباتی

چنانکه گفته شد، مشارکت سیاسی دارای اقسام متنوع است. اما در این میان، مشارکت انتخاباتی جایگاه بلندی دارد و مورد توجه خاص بسیاری از محققان و پژوهشگران است. آثار موجود در خصوص مشارکت سیاسی غالباً بر محور مشارکت انتخاباتی شکل گرفته‌اند. دلیل این امر را می توان در اهمیت انتخابات در جوامع مختلف دانست، به گونه‌ای که می‌توان گفت زندگی سیاسی شهروندان در دنیای نوین تقریباً در انتخابات خلاصه می‌شود و انتخابات محور اصلی فعالیتهای احزاب و گروههای سیاسی مختلف است. فزون بر این، مشارکت انتخاباتی، برخلاف بسیاری دیگر از انواع مشارکت، قابل اندازه‌گیری و تبیین به زبان آمار و ارقام است. نظرسنجیهای مختلف از نتایج انتخابات در طول سالیان متمادی داده‌‌‌های مناسبی برای تحلیل علمی این پدیده برای پژوهشگران فراهم نموده، بررسی علمی این پدیده را بسیار آسان کرده است.

مشارکت انتخاباتی از زوایای گوناگون موضوع بحث و بررسی است. در این میان دو پرسش با اهمیت و برجستگی بیشتر خودنمایی می‌کنند. نخست اینکه دو پرسش با اهمیت و برجستگی بیشتر خودنمایی می کنند. نخست اینکه چرا شهروندان حاضر به صرف وقت و هزینه برای رفتن به پای صندوقهای رای هستند؟ دیگر اینکه چه عواملی محتوای این مشارکت یعنی نوع «رای» رای دهنده را توضیح می‌دهند؟

علل و عوامل مشارکت انتخاباتی

بسیاری از پژوهشگران کوشیده‌اند علل و انگیزه‌های مشارکت سیاسی، بویژه مشارکت انتخاباتی، را مورد بررسی قرار دهند و در این زمینه نظریه‌های مختلف ارائه شده است. نگاهی گذرا به نظریات یاد شده نشان می‌دهد که در مجموع سه متغیر بیشتر مورد توجه متخصصان بوده‌اند. این سه متغیر توضیح دهنده‌ انگیزه مشارکت عبارت‌اند از : «منابع»، «بسیج» ، «انگیزه‌های ابزاری».

از مجموعه تواناییهای مادی و معنوی افراد که آنها را به صحنه انتخابات می کشاند به «منابع» تعبیر می‌شود. مهمترین منابع فردی عبارت‌اند از: دانش، دارایی، زمان. برخلاف منابع، که اموری فردی هستند، «بسیج» پدیده‌ای خارج از افراد است که آنها را به نقشی که می توانند در جامعه ایفا کنند آگاهی می‌بخشد. عوامل بسیج‌کننده می کوشند با استفاده از شیوه‌های تبلیغاتی افراد را به صحنه‌های مشارکت سیاسی بکشاند. «انگیزه ابزاری» همان باور و اعتقادی است که در آغاز این نوشتار از آن سخن رفت؛ اعتقادی که شرط لازم تحقق مشارکت است و افراد را به صحنه سیاست می کشاند. نظریه‌های مبتنی بر انگیزه ابزاری ، بینشی اقتصاد محور از پدیده‌های سیاسی و اجتماعی دارند و انسان را فردی عقلانی و محاسبه‌گر می دانند. بر اساس این بینش، افرادی در صورتی حاضر به اقدام در صحنه سیاسی هستند که متقاعد شده باشند که اقدام آنان می‌تواند منشا اثری مطلوب در اجتماع و سیاست باشد. نظریه اخیر برای تبیین پدیده مشارکت در جوامع غربی بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد و به نظر می رسد با واقعیات این جوامع سازگاری فراوان داشته باشد.

از میان نظریه‌های یاد شده، نظریه «منابع» از دیرباز مورد توجه پژوهشگران بوده است و بویژه در گذشته بسیاری می کوشیدند از این طریق مشارکت انتخاباتی را توضیح دهند. بر این اساس، مشارکت سیاسی، در وهله نخست، ساخته و پرداخته کسانی است که از پول و وقت کافی بهره‌مندند و به یمن فراغتی که دارند به این امر می پردازند. و ربا و نی در سال 1972 الگویی برای تبیین مشارکت سیاسی ارائه کردند و کوشیدند با متغیرهای «تحصیلات» و «درآمد» و «موقعیت» اجتماعی این پدیده را توضیح دهند. پژوهشگران دیگر به تکمیل نظریه یاد شده و الگوی و ربا و نی پرداختند و ویژگیهای فردی دیگری بدان افزودند.

موقعیتهای فردی و اجتماعی و تاثیر آنها در مشارکت انتخاباتی

بر اساس مطالعات انجام شده بر روی انتخابات مختلف، موقعیت اقتصادی افراد بر مشارکت انتخاباتی آنها موثر است و هر چه از نردبان موقعیتهای اجتماعی- اقتصادی بالاتر رویم، درصدی بیشتر از مشارکت کنندگان را شاهدیم. دونی در سال 1986 با مطالعه چند انتخابات انجام شده در منطقه «روآن» فرانسه نشان داد که از میان مشاغل و طبقات مختلف اجتماعی، کسانی که دارای موقعیت اجتماعی بهتری هستند تمایلی بیشتر به مشارکت سیاسی دارند. بر اساس این تحقیقات، 83 درصد از معلمان و اساتید، 75 درصد از مهندسان و مدیران اداری، 70 درصد از معلمان و اساتید، 75 درصد از مهندسان و مدیران اداری، 70 درصد از اعضای طبقه متوسط به طور مرتب در انتخابات سالهای 1971 تا 1974 در این منطقه شرکت کرده‌اند. این در حالی است که درصد مشارکت‌ کنندگان از طبقات پایین‌تر اجتماعی به شدت تنزل می کند و در مورد کارگران به 50 درصد و کارکنان بخش تجاری به 39 درصد می‌رسد. تحقیقات دیگری یافته‌های دونی را در سطح ملی نیز تائید کرده است. این تحقیقات توسط موسسه  فرانسه درباره انتخابات سالهای 1989-1988 این کشور صورت پذیرفته است. بر این اساس 45 درصد از افراد دارای مشاغل بالا و موقعیتهای اجتماعی مناسب به طور مرتب در انتخابات شرکت می کنند، در صورتی که تعداد کارگران شرکت کننده در انتخابات تنها به 33 درصد می‌رسد.

دونی با بررسی چند انتخابات که در سطوح منطقه‌ای و محلی در کشور فرانسه صورت پذیرفته است به این نتیجه می‌رسد که تعداد رای دهندگان، با توجه به بهبود وضع شغلی و اجتماعی، از 8 به 14 درصد و سپس در مشاغل بالاتر به میزان 20 درصد افزایش می‌یابد.

ویژگیهای فردی و مشارکت انتخاباتی

در کنار عوامل اجتماعی، خصوصیات فردی نیز می توانند مشارکت انتخاباتی را تحت تاثیر خود قرار دهند. از میان این ویژگیها سن و جنسیت از اهمیت ویژه برخوردارند و همراه با دیگر عوامل اجتماعی می توانند توضیح دهنده رفتار سیاسی افراد در انتخابات باشند.

درباره نقش این دو عامل، تقریباً اتفاق نظر وجود و بسیاری از پژوهشگران با بیان آمار و ارقام کوشیده‌اند ارتباط میان آنها و مشارکت سیاسی را نشان دهند. از میان دو عامل یاد شده، سن دارای اهمیت بیشتر است و بر اساس یافته‌های آماری، مشارکت انتخاباتی در سنین جوانی غالباً کمتر است و به تدریج که از نردبان سن بالا می‌رویم با درصدی بالاتر از مشارکت‌کنندگان مواجه می‌شویم، اما پس از رسیدن به سنین بالا (حدوداً بالای 50 سال) بار دیگر شاهد افت محسوس و قابل ملاحظه درصد مشارکت کنندگان هستیم.

گفتنی است که درصد پایین رای‌دهندگان در سنین جوانی را نباید به معنای بی‌علاقگی جوانان به مسائل سیاسی دانست، چرا که سن جوانی غالباً سن مشارکت سیاسی است و در اغلب کشورها افراد در این سنین به مسائل سیاسی علاقه نشان می دهند. پایین بودن درصد رای دهندگان در سنین جوانی را باید در عدم ثبات شغلی و عدم استقرار آنان در منطقه‌ای خاص و جا به جایی دائم برای تحصیل و امثال آن جویا شد. آمار نشان سن رای دادن می رسند با اشتیاق فراوان کارت که این امر الزامی است) دریافت نموده، به رای دهنده ثبت نام می کند. غالباً درصدی بسیار بالا از در نخستین انتخابات خود شرکت می کنند ولی به تدریج ، به دلایلی که ذکر شد، درصد مشارکت کنندگان جوان در انتخابات کاهش می‌یابد. بنابراین مشارکت انتخاباتی باید به تدریج به عنوان عادتی برای شهروندان درآید و افراد به تدریج به این پدیده انس گرفته، بدان ملتزم شوند.

عامل دوم موثر در مشارکت انتخاباتی «جنسیت» است غالباً گفته می‌شود که مردان تمایلی بیشتر برای حضور در صحنه‌های سیاسی، بویژه در دوران انتخابات، از خود نشان می دهند. این امر نه تنها در مشارکت انتخاباتی، بلکه در کلیه اقسام مشارکت سیاسی قابل ملاحظه است و به طور کلی زنان تمایلی کمتر برای درگیر شدن در مسائل سیاسی از خود نشان می دهند. مطالعات انجام شده نشان می دهد که در برخی از جوامع درصد مشارکت کنندگان مرد تقریباً به دو برابر زنان می ‌رسد.

الگوهای مختلف تحلیل رفتارهای انتخاباتی

یکی از مباحث مهم در جامعه شناسی بررسی رفتار رای دهندگان است. بسیاری از محققان علم سیاست کوشیده‌اند الگوهای نظری مختلف را به منظور فهم رفتار رای دهندگان ارائه کنند. این مبحث ریشه در تجارب طولانی انتخابات در کشورهای غربی دارد. به تدریج تحلیل‌گران به این نتیجه رسیدند که گروههای مختلف اجتماعی رفتاری ثابت را در انتخابات مختلف از خود نشان می دهند. به عنوان مثال، ساکنان یک منطقه جغرافیایی خاص برای سالهای طولانی جناحی خاص را بر می‌گزینند و در انتخابات مختلف به آن رای‌دهندگان را به عنوان پدیده‌ای که با متغیرهای مختلف اجتماعی و حتی جغرافیایی، نقشه انتخاباتی کشور نیز ترسیم شد. این نقشه‌ها به خوبی نشان می دهند که مردم در نقاط مختلف جغرافیایی چگونه رای می دهند و نمایی کلی از جناح‌ بندیهای سیاسی را نقاط مختلف کشور به تصویر می‌کشد. به عنوان مثال، در نقشه جغرافیایی فرانسه، شمال این کشور با رنگ قرمز مشخص شده است و این امر نشان می دهد که در این منطقه ، در انتخابات مختلف به کمونیستها رای می دهند و این پدیده طی سالیان طولانی در عمل آزمون شده است. این امر باعث شد تا بسیاری از محققان و متخصصان انتخابات به عنصر جغرافیا به عنوان یک متغیر مستقل توضیح دهنده‌ رفتار رای دهندگان توجه کنند. بدین ترتیب، تا قبل از جنگ جهانی دوم. جغرافیایی انتخاباتی مهمترین متغیر توضیح دهنده رای افراد محسوب می شد. محققان سعی می کردند رای غالب مناطق مختلف را استخراج کنند و با بررسی وضع اقتصادی و اجتماعی مناطق یاد شده دلیل رای چپ یا راست محله یا منطقه‌ای را توضیح دهند.

پس از جنگ دوم جهانی، با توسعه حرفه «نظرسنجی»، محققان برای توضیح رفتار رای دهندگان، پای را از عوامل جغرافیایی و منطقه‌ای فراتر گذاشتند  و برای توضیح رای افراد به خود آنها مراجعه کردند، چرا که رای دادن، اگر چه به ظاهر اقدامی جمعی است ولی در حقیقت تصمیمی فردی محسوب می‌شود. البته توضیح این نکته ضروری است که بعد از جنگ جهانی دوم استفاده از فردگرایی به عنوان یک روش در تحقیقات علوم اجتماعی متداول شد و جامعه شناسی انتخابات را نیز تحت تاثیر خود قرار داد. نخستین تحقیقات میدانی درباره انتخابات در آمریکا به عمل آمد و به تدریج جوامع مختلف از این شیوه در تحلیل آراء استفاده کردند.

نظریه های روانی – سیاسی در تحلیل رفتار انتخاباتی

محققان مرکز تحقیقاتی و مطالعاتی دانشگاه میشیگان وجود ارتباط مکانیکی بین شرایط اجتماعی و تصمیمات افراد را، که الگوی جامعه شناختی مدعی  آن است، شدیداً مور انتقاد قرار می دهند. از دیدگاه این پژوهشگران، رای دادن قبل از آنکه پدیده ای اجتماعی باشد ” عملی سیاسی ” است و تابع تلقی افراد از موضوعات مهم سیاسی در جامعه است. پژوهشگران میشیگان در سال 1948 به مطالعه انتخابات مختلف ریاست جمهوری آمریکا پرداختند و به این نتیجه رسیدند که تصمیم رای دهندگان بیشتر تابع عوامل روانی است. از این دیدگاه، روابط ” موروثی ” است.

مهمترین اثری که مرجع این دیدگاه است در سال 1960 در آمریکا به رشته تحریر درآمد و انتخابات ریاست جمهوری سالهای 1952 و 1956 را با این نگرش مورد مطالعه قرار داد. در این کتاب تعلق حزبی به عنوان مهمترین متغیری است که توضیح دهنده رای افراد معرفی شده است. این پژوهشگران، ضمن نشان دادن رابطه میان تعلق حزبی و رای، معتقدند که وابستگیهای حزبی، خود تابع عوامل احساسی و محیطی است و در این میان خانواده نقش مهمی ایفا می کند. با توجه به استمرار و پیوستگی تعلقات حزبی، رفتار رای دهندگان تا حدی زیاد قابل پیش بینی است و شکافهای اجتماعی و سیاسی، همان گونه که استین روکان، محقق نروژی، مدعی آن بود میل به ” انجماد” دارند و افراد به ندرت و به سختی تمایل به تغییر اردوگاه سیاسی خود دارند.

به طور خلاصه می توان گفت که مکتب میشیگان درباره انتخابات معتقد است که بستگی حزبی مهمترین متغیر توضیح دهنده رفتار انتخاباتی است و این بستگی در طول زمان کمتر دستخوش تغییر می شود و دارای استمرار و پیوستگی است.

بستگیهای حزبی، خود ریشه در عواملی مهم دارند که خانواده از مهمترین آنهاست و اغلب نسل به نسل این گرایش ادامه می یابد و از پدران به فرزندان انتقال می یابد. فرد گرایش سیاسی خود را از خانواده به ارث می برد و با گذر زمان و بالا رفتن سن، این گرایش در او تقویت و تثبیت می شود و در اعماق وجودش ریشه می دواند. در شرایط عادی، افراد گرایشهای سیاسی خود را حفظ  می کنند و این گرایش ها کمتر دستخوش تغییر و دگرگونی می شوند و تنها در بحرانهای سیاسی و اجتماعی است که در معرض دگرگونی قرار می گیرند.

جمع بین الگوهای پیشین

نونامایر و پاسکال پرینو الگویی را برای تبیین رفتار رای دهندگان پیشنهاد کرده اند که به خوبی میان مهمترین الگوهای مطرح شده جمع کرده است. این نویسندگان معتقدند تحلیلهای مبتنی بر انسان عقلانی با تحلیلهای جامعه شناسی هیچ گونه تعارض ندارند بلکه مکمل یکدیگرند و هر یک بخشی از واقعیت را بیان کرده اند. از دیدگاه این دو محقق، رای دهنده نه زندانی شرایط اجتماعی و محیط خود است و نه به مقتضای شرایط، باری به هر جهت مقتضیات زمان و ویژگیهای اجتماعی و اقتصادی و محیطی جزئی از این فرایند محسوب می شوند. این دو نویسنده بر این عقیده اند که فرایند ” اجتماعی شدن سیاست” اختصاص به دوران کودکی انسانها ندارد بلکه همواره در دوره های مختلف زندگی از سرگرفته می شود. هر فرد در جامعه متعلق به گروه های مختلف سیاسی و فرهنگی خاص است.

مجموعه ای از تاثیرات فرد از گروه های مختلف، گرایش سیاسی وی را شکل می دهد. صرف نظر از برنامه های اعلام شده توسط نامزدها و صرف نظر از ویژگیهای محیط، کارگرها معمولاً دارای افکاری تندتر و مترقی تر نسبت به طبقات مرفه اند و کاتولیک های مذهبی بسیار محافظه کارتر از افراد لائیک و غیر مذهبی اند.

بنابراین هر فرد، با توجه به شرایط و موقعیت اجتماعی خود، زمینه ای مناسب برای رای دادن به یک جناح خاص دارد. به عنوان مثال، فردی که از طبقه مرفه است و از کاتولیکهای مذهبی است زمینه ای بسیار مساعد دارد تا به نامزدهای جناح راست رای دهد.